A reposición do crucifixo nas escolas

O ámbito escolar foi obxecto dunha especial atención por parte das novas autoridades: por unha banda, tivo lugar un exhaustivo proceso de depuración do profesorado (proceso maxistralmente estudado por Anxo Porto no seu último libro: Mestras e mestres pontevedreses depurados polo franquismo. Ponteareas: Edicións Alén Miño.2008.Libro que recomendo vivamente) que deu lugar a separacións do servizo e, en moitos casos, á morte; por outra banda, levouse a cabo unha visibilización da volta aos valores da España tradicional, mediante unha serie de actos de alto simbolismo, como foron as reposicións do crucifixo nas escolas.

Estes actos están tamén relacionados cos de homenaxe á bandeira, pois como dicía o comandante militar de Pontevedra D. Leoncio Aspe: nuestra bandera no puede permanecer separada del símbolo que la protegió y que ahora, juntos de nuevo, señalan el renacer de la patria.

Nos primeiros días do mes de setembro de 1936, teñen lugar na capital e parroquias circundantes os actos de reposición dos crucifixos. Hai unha serie de apartados comúns a todos eles:

• Misa e bendición do crucifixo polo párroco.

• Plática a cargo dun sacerdote.

• Procesión ata a escola onde se repón.

• Discurso dunha autoridade civil ou militar.

• Discurso dun mestre ou mestra.

• Cerimonia de bicado do crucifixo.

Asistían as primeiras autoridades xunto con toda a parafernalia de gardas cívicos, falanxistas, requetés...

O domingo 6 de setembro reponse o crucifixo en diversas parroquias pontevedresas. En Campañó a misa solemne e bendición ten lugar na capela de Santo Paio e, no acto, teñen especial protagonismo os requetés, que dan garda ao altar, participan na procesión cara a escola e son tres “pelayos” os que portan o crucifixo. En Lourizán a cerimonia ten lugar na igrexa dos Praceres, pronunciando unhas verbas na escola de nenos o mestre Enrique Touriño e, na de nenas, a mestra Dolores Crespo.

En Cerponzóns está presente o alcalde da capital, señor Becerril, que pronuncia unha vibrante alocución do mesmo xeito que os mestres.

Para un relato máis polo miúdo dos actos pode servirnos o celebrado na parroquia de Lérez: asiste o capitán de artillería señor Sánchez Cantón en representación do comandante militar, o alcalde Becerril e outras personalidades. O cura, don Leandro del Río, celebra unha misa conventual e o sacerdote e mestre nacional D. Jorge Vázquez (logo inspector e membro da comisión depuradora do maxisterio) pronuncia unha homilía alusiva ao acto siendo muy elogiada por la belleza y ternura de sus conceptos (Diario de Pontevedra, 9-9-36). O altar maior ten unha garda de honra a cargo da Garda Cívica, requetés e a súa sección infantil de “pelayines”.

Bendice o crucifixo don Leandro que dirixe unhas palabras aos asistentes. A procesión dende o templo á escola da Porta do Sol, está presidida polas autoridades participando centos de persoas, a cruz é levada polo coadxutor Juan Rivas. Chuvia de flores e vivas a Cristo-Rei, a España e ao exército.

A mestra, Dª Fina Torrado, le unhas páxinas:

...Gracias, nobles y valerosos señores jefes y oficiales del Ejército, por haberme proporcionado esta hora de íntimo contento. He pasado muchos meses trabajando entre tinieblas como el marino que ve ocultarse la estrella polar. Hoy vuelve a brillar sobre nuestras cabezas para señalarnos el camino de la fe y de la patria. Que ninguna nube de impiedad vuelva a separarla de nuestras miradas. Que el crucifijo bendito sea la égida de la maestra y de las alumnas y que pronto lo veamos reinar en una España, redimida y feliz por la paz y el trabajo. Soy mujer, soy española, soy un insignificante miembro del magisterio. Por cada uno de estos títulos, un voto de gracias, señores. Por los tres juntos, ¡Viva España! ¡Arriba España! ¡Siempre España!

A continuación fala o capitán Sánchez Cantón (militar con especial protagonismo no levantamento de xullo na capital) e, de novo, o cura don Leandro. No desfile para bicar o crucifixo e a bandeira, repártense recordatorios. Unha festa como no la recuerdan parecida las personas más ancianas de Lérez y que dejará en el alma de cuantos la presenciaron un recuerdo de los que jamás se borran.

Relevancia especial teñen os actos nas escolas da capital celebrados o martes 8 de setembro. A xeito de exemplo, relatamos o acto de entronización do crucifixo e da bandeira efectuado na escola de párvulos da Moureira. Ten un protagonismo especial o presbítero de Santa María e director da Juventud Católica, don José Calvo (foi profesor da Normal de mestres durante moitos anos) que fai unha comparación entre o rico, o individuo da clase media e o pobre. A catequista Socorrito Rial, cantou unha pregaria acompañada polas nenas da escola e a mestra, María del Carmen Cornes, fai uso da palabra na liña habitual destes actos:

...Hoy vemos aparecer en esta escuela que me cabe la honra de dirigir, dos símbolos gloriosos, que hace tiempo habían desaparecido de nuestra vista, para no presenciar los crímenes de las hordas salvajes y anarquizantes que los ultrajaban...

A continuación cantouse o “Cristo vence” e houbo reparto de bombóns aos nenos.

Memoria e verdade

Onte, 23 de abril, en Madrid e con motivo de serlle entregado o premio Cervantes, o escritor Juan Gelman fixo un discurso do que recollo algúns parágrafos que me parecen moi axeitados para a temática deste blog:

Xa non vivimos na Grecia do século V antes de Cristo na que os cidadáns eran obrigados a esquecer por decreto. Esa clase de esquecemento é imposible.

Hai recordos que non necesitan ser chamados e sempre están aí e amosan o seu rostro sen descanso. É o rostro dos seres amados que as ditaduras militares desapareceron.

Pesan no interior de cada familiar, cada amigo, cada compañeiro de traballo e alimentan preguntas incesantes: ¿como morreron? ¿quen os matou? ¿por que? ¿onde están os seus restos para recuperalos e darlles un lugar de homenaxe e de memoria? ¿onde está a verdade, a súa verdade?. A nosa é a verdade do sufrimento. A dos asasinos, a covardía do silencio. Así prolongan a impunidade dos seus crimes e convértena en impunidade dúas veces.

Hai quen vilipendian este esforzo de memoria. Din que non hai que remover o pasado, que non hai que ter ollos na noca, que hai que mirar cara adiante e non encarnizarse en reabrir vellas feridas. Están perfectamente equivocados. As feridas aínda non están cerradas. Laten no subsolo da sociedade como un cancro sen sosego. O seu único tratamento é a verdade. E logo, a xustiza. Só así é posible o esquecemento verdadeiro. A memoria é memoria se é presente e así como Don Quixote limpaba as súas armas, hai que limpar o pasado para que entre no seu pasado. E sospeito que non poucos dos que preconizan a destitución do pasado en xeral, en realidade queren a destitución do seu pasado en particular.

Hoxe, lendo os xornais, podemos comprobar os esquecementos, as citas selectivas, a manipulación, en suma, que se fai do discurso do poeta...

Monte Porreiro. 17 de abril de 1937

Sen lugar a dúbidas, á cabeza dos lugares máis sinistros do mapa da represión pontevedresa, está a carreteira (avenida de Buenos Aires) que, rente ao río, leva a Monte Porreiro. Nunha explanada na que hoxe hai unhas casas de planta baixa, á man dereita, levábanse a cabo os fusilamentos acordados nos consellos de guerra e tamén "paseos".

Alí, o 17 de abril de 1937, foron fusiladas as seguintes persoas:

José Besada Nieto, 27 anos e Narciso Suárez Lojo, 44 anos, industrial, (Illa de Arousa).

Manuel Chapela Couso, 20 anos, canteiro, Avelino Chapela Soliño, 32 anos, tamén canteiro e tío do anterior, José Gómez de la Cueva “Johán Carballeira”, 34 anos, xornalista e alcalde de Bueu, Manuel Graña Poseu, 25 anos, pescador e dirixente local da CNT, (Bueu).

Constantino Gómez Rodríguez, 25 anos, mestre, Claudio Magdalena González, 37 anos, electricista, Víctor Moldes Carro, 50 anos, comerciante, Albino Sánchez Leiro, 28 anos, fontaneiro e follalateiro, (Pontevedra) .

O mesmo día tamén aparece fusilado Saturnino Blanco Abal, 44 anos, habendo dúbidas sobre o lugar e circunstancias da súa morte.

Imos achegarnos un pouco máis aos catro fusilados pontevedreses:

Constantino Gómez pertencía ao partido socialista e exercía como mestre en Setecoros, no concello de Valga.

Claudio Magdalena González, casado, con tres fillos, era electricista e tamén tiña unha casa de comidas na rúa de S. Román nº 19 (baixo). Dito establecemento era un dos lugares nos que, en novembro do 35, podían inscribirse os pontevedreses que quixeran integrar a excursión organizada para asistir ao mitin que, o 10 dese mes, ía celebrarse en Vigo, coa participación de Ortega y Gasset, Francisco Galán e Pasionaria. No ano 1933 fora vocal da directiva do Partido Republicano Radical Socialista. Xunto a outros compañeiros anda fuxido, sendo detido na tarde do 8 de setembro de 1936 nos montes de Xeve. As notas oficiais califícano de comunista e dicían que era un dos más significados extremistas que había en nuestro pueblo (Diario de Pontevedra 9-9-36). A captura de Magdalena foi efectuada polos cívicos Borrajo, Rodríguez e Aranda.

A presión das forzas represoras nos montes de Xeve e Lérez é forte pois saben da presenza na zona doutros fuxitivos.

Así, o 11 de setembro deteñen a varias persoas da capital, entre elas a Albino Sánchez Leiro, alcuñado “O Perrita”, veciño do Burgo, solteiro, 2 fillos. De ideoloxía comunista, fora un dos compoñentes das milicias que estiveran no goberno civil durante os sucesos do 19 e 20 de xullo, participando nas requisas de armas que se levaron a cabo naquelas horas. Logo da detención, está preso no cárcere pontevedrés e tamén na Illa de S. Simón.

Víctor Moldes Carro, dirixente agrario, casado, 5 fillos, este lerezán que fora emigrante na República Dominicana, propietario dun comercio nas “Cinco Calles” que lle será confiscado, ocupara o posto de presidente no Congreso da Federación Agrícola Comarcal de maio do 1935 que, entre outras proposicións, aprobou as seguintes: poñer todos os medios para obter a amnistía de todos os presos políticos e sociais, loitar pola libre destilación e que non se puxeran atrancos para a venda do augardente, a abolición dos foros e a renda foral, contra a pena de morte e todo estado de excepción...

Víctor Moldes, que xa fora detido no 1934, vai ser detido de novo en Lérez, na tarde do 16 de setembro, logo de andar fuxido polos montes da comarca. Participaron na súa detención, o alférez da G. Civil Francisco Muñoz, o garda Roberto Domínguez e os cívicos Víctor Lis, Jesús Estévez e Secundino Portela.

O 17 de febreiro de 1937, celébrase consello de guerra contra os detidos de Pontevedra (causa 115/37), o 29 de decembro do 36 contra os de Bueu (causa 1363/36) e o 3 de marzo de 1937 aos dous da Illa de Arousa.

As execucións dos condenados lévase a cabo nas primeiras horas do sábado 17 de abril. Albino Sánchez Leiro, antes de entrar en capela, contrae matrimonio coa súa compañeira Carmen Casalderrey Dios, coa que tiña dous fillos e que aínda vive en Lérez.

Dende a illa de A Xunqueira, fronte ao lugar das execucións, algúns familiares e persoas amigas, escoitáronos cantar cando ían cara ao paredón.

Para os seus familiares as penalidades continúan: visitas dos cívicos e falanxistas, represalias á hora de exercitar os seus dereitos e tamén a incautación e puxa de bens :

La comisión de incautación de bienes de la provincia, acordó que se instruya expediente sobre declaración de responsabilidad civil contra las siguientes personas: Claudio Magdalena González, Albino Sánchez Leiro (a) “El Perrita”, Manuel Buján Rivas, Constantino Gómez Rodríguez, Pascual Guillán Abalo, Benigno Mora Villanueva, José Suárez Carro, Evaristo Mosquera Martínez, Celestino Poza Cobas, Celestino Poza Pastrana, Víctor Moldes Carro, Castor Pérez Peón, Ramón Sáenz de Inestrillas, Antonio Salvador Caja, Constancio Royo Giménez, José Acuña Lamas y Ricardo Fariña, vecinos de Pontevedra. Instruirá el expediente el Juez de Instrucción de Pontevedra D. Serapio del Casero...

Hoxe, en abril do 2008, están na nosa lembranza.

Morrer en Salcedo

Aínda hoxe, setenta e dous anos despois, moitas persoas de Salcedo cando pasan polo lugar de A Torre (1), lembran os sucesos que alí ocorreron o doce de decembro de 1936.

Os xornais da época titulaban: “La Guardia Civil y la Cívica realizaron hoy un gran servicio” (Diario de Pontevedra, 12-12-36) ou “El importante servicio de ayer de madrugada. Son muertos dos peligrosos rojos, licenciados de presidio” (El Progreso, 13-12-36).

As versións que ofrecen os dous xornais coinciden en parte do relato dos feitos: o “benemérito Jefe de la Guardia Cívica de Pontevedra Don Víctor Lis” recibe unha confidencia sobre o paradeiro de Juan Manuel Gómez Corbacho, chófer da liña de Cangas, xulgado xa no ano 1934 en Consello de Guerra sumarísimo, acusado de fabricar bombas con botellas de líquidos inflamables nos sucesos de outubro; a pena de morte fora conmutada pola de prisión sendo posto en liberdade tras o triunfo do Frente Popular. Corbacho destacou como activista de esquerdas participando tamén na resistencia ao golpe militar do 20 de xullo do 36.

Localizado o lugar onde se escondía ( segundo as informacións do compañeiro Juan Soto, foi no lugar de A Torre e non na Ruibal como afirman os xornais), organízase unha batida na que, baixo o mando do alférez da G. Cívica Víctor Lis, participan unha sección da mesma cuns vinte compoñentes e catro gardas civís mandados polo cabo Jesús Barca Vázquez.. Achéganse a Salcedo sobre as cinco da mañá e, a partires deste momento, dun xeito sorprendente dada a férrea censura de prensa, as versións dos feitos ofrecidas por ditos xornais non coinciden. En primeiro lugar ofrecemos a de El Progreso:

De madrugada, hacia las cinco, cuando salía de su domicilio el vecino de La Ruibal y tranviario Manuel [Ramón] Acuña para ir a sus obligaciones, fue detenido por la Guardia Civil pareciendo que hizo alguna resistencia violenta. Se entró en su domicilio y se encontró durmiendo en una misma cama, a una hermana suya y a la esposa de Gómez Corbacho. Estrechados todos a hábiles preguntas, acabaron por confesar que el Corbacho, así como el que fuera su compañero de presidio, Manuel Méndez Montes, vecino de Mourente, se hallaban ocultos en un alboyo próximo a la casa del tranviario, propiedad de este. Allí se fueron incluso el tranviario que les dijo que debían entregarse, pero sin que buenamente quisiesen hacerlo ni abrir la puerta. En su vista, se prendió fuego a la chavola y al arder salieron huyendo sus ocupantes, que tirotearon a la fuerza. Respondió esta con decisión y el Gómez Corbacho y el Méndez Montes, resultaron muertos.

Deixemos o relato de El Progreso e pasemos á versión ofrecida polo Diario de Pontevedra na que hai variacións substanciais ao contarnos a mecánica dos feitos:

Llegados a La Ruibal y para guarecerse de la lluvia, los guardias se cobijaron en un alboyo, mientras se buscaba la casa en que se creía hallar el Corbacho. Y no tardó en lograrse esto, pues pronto advirtieron que en la parte alta del alboyo dormía gente, lo mismo que en una casa contigua. La fuerza se distribuyó convenientemente, mientras el señor Lis llamaba a la puerta y hacía que abriesen la entrada a la casa. Hubo que derribar la puerta y en la vivienda fueron hallados el dueño de la misma, Ramón Acuña, tranviario al que también se buscaba, la mujer de este, la de Corbacho y otro individuo llamado Manuel Méndez Montes, de Lourizán, hermano político del primero. Se envió al Méndez en busca del Corbacho al alboyo, pero en vez de entregarse a los guardias, iniciaron un tiroteo muy intenso que por fortuna no causó desgracias. En vista de que no se rendían, se mandó a Ramón Acuña para que prendiera fuego al alboyo y entonces el Corbacho intentó escapar, cosa que no pudo conseguir porque cayó muerto al disparar sobre él uno de los guardias. Ramón [Manuel] Méndez no quiso salir y pereció dentro del alboyo. La mujer de Corbacho, que se había escondido, fue encontrada una hora después. Utilizando una trampa disimulada en el piso se había ocultado en la bodega de la casa.

Ata aquí as dúas versións, deixamos ao lector que forme a súa propia sobre os feitos. Volven a coincidir os xornais en dicir que a actuación dos homes de Lis foi motivo de eloxiosos comentarios.

Pero o suceso non acaba con estas tráxicas mortes: na mañá do domingo, 13 de decembro, (repárese na rapidez inusitada e obviando o carácter festivo do día), celébrase, no salón de actos da Deputación pontevedresa, Consello de Guerra en procedemento sumarísimo para xulgar ao tranviario Ramón Acuña Iglesias, de 42 anos, á súa irmá Consuelo de 60 e á muller de Corbacho, Elvira Lodeiro González de 28 anos. O instrutor foi o comandante de infantería don Francisco Sanmartín Carreño; preside o tribunal o tenente coronel de artillería don Francisco Lorente Armesto sendo fiscal o alférez don Manuel Ferreirós Espinosa, falanxista, futuro xefe local de milicias de Pontevedra e que morrerá no frente no ano 1938. O fiscal solicita a pena de morte para os tres encausados, de acordo co previsto nos bandos militares para os que ocultasen a reclamados por actividades contrarias ao golpe militar.

O día 14 de decembro, ás catro da mañá, entran en capela no cuartel da Guardia Cívica os irmáns Ramón e Consuelo- logo de rexeitar os auxilios espirituais pero acompañados polo franciscano padre Aquilino- son levados ao lugar de execución na avenida de Monte Porreiro sendo fusilados por un piquete da G. Cívica mandado polo alférez Víctor Lis.

Elvira Lodeiro alega que está embarazada e é levada ao Hospital para dar a luz e aprazando o cumprimento da sentenza. Pero na tarde do sábado 19 de decembro é fusilada porque tras o recoñecemento médico resulta non ser certa a súa afirmación.

Non está de mais recordar que Elvira Lodeiro González xa o catro de setembro deste ano fora obxecto dunha requisitoria, xunto a outras persoas,todas encartadas por auxilio á rebelión, para presentarse, no prazo de 48 horas, ante o xuíz instrutor militar de Pontevedra baixo o apercibimento de seren declarados rebeldes.

In memoriam: Consuelo Acuña Iglesias, Ramón Acuña Iglesias, Elvira Lodeiro González, Manuel Méndez Montes e Juan Manuel Gómez Corbacho.

(1)Nota: O lugar de A Torre pertenece á parroquia de Lourizán, a casa está no límite con Salcedo. (14-12-2016)