Proceso a destempo en Tui.

 

Mediante o estudo detallado dalgunhas causas militares podemos apreciar variables de interese para o mellor coñecemento das circunstancias nas que se desenvolveu a represión tras o golpe de estado do 36. Hai localidades nas que o xogo de influencias e manexos de persoas ou grupos de poder son máis explícitos en canto a aplicar máis ou menos rigor no castigo. Unha destas localidades é a de Tui da que, noutra entrada anterior, xa apuntabamos esta situación.

Nesta ocasión utilizaremos a causa 422/38, que se lle instruíu a Ángel Domínguez León “Cucú”, Alfredo Rocha Fonseca, Ángel Rodal Lanzós, Marcelino Tajes Justo e Manuel Rodríguez Alonso (a este último abriríaselle causa separada e quedaría fóra da citada).

A apertura deste procedemento sorprende polo tardío da data de apertura (1938), máxime por tratarse de persoas que tiveran un comportamento activo na defensa da legalidade republicana nos días posteriores ao golpe. Todos recoñecen a súa militancia na CNT, que participaran nas requisas de armas ou explosivos e na vixilancia armada da poboación (aducen que o fixeran ameazados por persoas como os irmáns Costas “Os platilleiros”, o xastre comunista Antonio, un tal Wenceslao, o médico Losada e Antón Alonso Ríos), pero negan a participación nos enfrontamentos armados contra as tropas do exército que avanzaban contra Tui.

Á maioría detivéranos nos primeiros días pero, comparativamente con outros en iguais circunstancias, as sancións non foran excesivamente rigorosas: uns días de prisión e confinamento fóra da localidade (Domínguez en Pobra de Trives, Rodal deportado a Lugo e confinado en Ferrol, Tajes en Viana do Bolo).

Cando se abriu a causa, case dous anos despois dos feitos, a opinión estendida na localidade era de sorpresa debido a que xa foran castigados no seu momento, apuntábase ao papel de determinadas persoas instigando e premendo as autoridades para esta actuación. Tanto é así que se piden informes sobre as testemuñas de cargo e de descargo, así como a proposta de nomes de persoas de orde e criterio xusto para que opinen sobre o caso.

Os informes, emitidos pola policía e concello, proporciónannos interesantes apreciacións sobre diferentes personaxes tudenses considerados persoas de orde e afectos ao Réxime. Aparecen aquí, como ocorre no resto do territorio, representantes da “vella política” que deixaran no armario a militancia no partido Radical e outras formacións e vestiran a “camisa nueva” azul da Falanxe para continuar exercendo o poder nos novos tempos.

Entre as testemuñas de cargo, ou sexa, contra os procesados, atopamos a:

Esteban Areses Vidal, farmacéutico, antigo membro do P. Radical, detivérano por orde do gobernador en abril do 36, “conceptuado como cacique” e membro de Falanxe; os seus dependentes Leandro García Pérez e José Álvarez Gómez, coas mesmas influencias caciquís que o xefe.

Os militantes de Falanxe e antigos gardas cívicos: Rafael Rodríguez Domínguez (chofer de galletas La Peninsular), Pedro Enríquez Ferreira e Manuel Estévez Pérez (ambos pertenceran ao P. Radical).

Francisco Baquero Pérez, monárquico, presidente do Bloque Nacional, falanxista. Tamén estivera detido en abril.

Álvaro Jurado Romero, monárquico, xefe local de FET y de las JONS; tiña antecedentes de detencións por diversos motivos e “comercialmente deja bastante que desear”.

Josefa Gil Fernández (S. Femenina), José Solleiro Abal e Isidra Martínez Fernández.

Entre as testemuñas de descargo, favorables aos acusados, temos a:

Juan Álvarez Besada (farmacéutico), César Estévez González (panadeiro), José Diz Jurado (numerosos antecedentes), Marcelino Herranz, Carmen e Perfecta Diz Rodríguez “as Cachopas” (“son de la aldea” dicía o informe), Quintín Diz e a súa dona, Perfecta González “A Pelona”, José Fonseca, Luciano González Coca e José Calvo (axentes de investigación e vixilancia), Gonzalo Martín Jiménez (axente de aduanas), Campio Martínez Míguez (municipal), Emilio González (almacenista de fariñas), José Alonso “O Torto” ou “Palleiro”, Manuel Capón Busto, (sarxento de carabineiros).

Raimundo Vázquez Real, portugués, multouno o gobernador con mil pesetas, no ano 1937, por “tibieza en el cumplimiento de sus deberes de ciudadano”.

Manuel Pino Sánchez, avogado, detido en abril do 36. Fora un dos políticos máis influentes na bisbarra e representara durante tempo ao deputado conservador e ministro Mariano Ordóñez. Considerado como cacique.

José Álvarez Blanco “José da boa vida”, portugués, monárquico, falanxista, sancionado por contrabando e irregularidades comerciais.

Cecilio Domínguez Rodríguez, dono dun almacén de aves e sospeitoso de actividades de contrabando.

Nos informes da comisaría de Vigo (9-4-1938) destaca a ratificación de que “Durante los ocho o diez días que la expresada localidad estuvo bajo el dominio marxista no se produjeron en la misma delitos de sangre ni hechos de notoria importancia”; confirma que era opinión xeneralizada a estrañeza de que fosen procesados de novo mentres outras persoas de maior significación política e social “pululan por las calles con entera libertad”. Os procesados observaran boa conduta, os opinantes consideraban absurdo e a destempo volver sobre feitos xa xulgados e “a través de sus manifestaciones se vislumbra cierta realidad como el que las nuevas actuaciones hayan sido motivadas debido a instigaciones caciquiles”.

Propón como testemuñas imparciais a varias persoas; son moi interesantes as do xuíz Evaristo Rodríguez Fonseca que 

cree en conciencia que el dar nueva vida a este asunto es debido a un deseo de resucitar cosas sobre las que no se debiera volver, desconociendo si el propósito individual de cada uno de los testigos de cargo hubo otras intenciones particulares; desconoce si el Sr. Areses, al que estima de algo cacique, fué el promotor principal de dar cuerpo a este nuevo atestado levantado. 

O depoñente afirmaba que lle producía unha sensación lamentable que se intentase volver, despois de dous anos, sobre condutas xa xulgadas, dando unha sensación de inseguridade para os cidadáns que se significaran dalgunha maneira antes do “Movimiento” e cerrándolles toda posibilidade de rehabilitación.

Outra testemuña proposta, o axente de aduanas César Pérez Bouzas, tamén considera inútil e inxusto volver insistir sobre condutas xa depuradas; apunta que as posibles razóns 

estriben en apreciaciones del Teniente de la Guardia Civil, el cual llevado de su celo profesional seguramente, no ha cejado de insistir sobre estos pequeños detalles que no interrumpen en lo más mínimo la buena consolidación del Régimen en el pueblo de Tuy [...] entre los testigos de cargo, destaca al Sr. Areses por su tendencia marcadamente caciquil, observada bien de cerca por todos los vecinos de Tuy, no obstante lo cual ha sido siempre respetado; el señor Pino, entre los testigos de descargo, adolece de un mal parecido.

Como vemos, reitéranse as alusións ao farmacéutico Areses, destacado entre as testemuñas de cargo e, entre as de descargo o avogado Pino; estes serían as cabezas visibles das posturas enfrontadas.

Como brazo executor sitúase o tenente Francisco Paz Muñoz, vello coñecido nas tarefas represoras de primeira hora na capital provincial en compañía do deputado Víctor Lis. Este tenente alega que actuaba baixo as ordes do xefe de orde pública.

O consello de guerra celébrase en Vigo o 9 de setembro de 1938; actúa de defensor o alférez de complemento Miguel Ángel Llano de la Vega. Entre as persoas que interveñen na vista como testemuñas de descargo destacamos a do avogado Manuel Pino, o xefe de Falanxe José Gándara e o falanxista da “vella garda” Manuel González Fernández, todos favorables aos acusados. Pola contra, José Solleiro acusa a Rocha manifestando que o vira na farmacia de Areses a buscar nitrato e xeso para fabricar bombas. A intervención do defensor foi interrompida dúas veces polo presidente do tribunal para chamalo á orde.

Os acusados foron absolvidos e, dados os seus antecedentes, postos á disposición do delegado gobernativo para sometelos a vixilancia.

Advertencia falanxista.

 

O escrito levaba por título “Guardia y relevo” e estaba impreso en multicopista; remataba cunha indicación en maiúsculas na que se manifestaba o desexo de que tivera a máxima difusión: “¡ REPARTE ESTA HOJA! DIFÚNDELA ENTRE TUS AMIGOS Y CAMARADAS, SACA COPIAS PARA QUE TODOS CONOZCAN CUAL ES LA DECISIÓN DE LA FALANGE CON FRANCO. ¡¡ARRIBA ESPAÑA!!".

Polo tanto está clara a orixe falanxista do panfleto, o que non aparece é ningunha data pero as referencias a Badoglio ou a Bonomi, así como outras alusións, entre elas a un posible golpe de estado contra Franco, situaríano a mediados da década dos 40. Pietro Badoglio foi un mariscal do exército italiano que liderou o golpe de estado contra Mussolini en xullo de 1943; Ivanoe Bonomi substituíu a Badoglio formando un goberno de unidade nacional. Na primeira metade da década eran insistentes os rumores sobre unha posible intentona contra Franco, que levarían a cabo algúns militares monárquicos. O 17 de marzo de 1945 Juan de Borbón asinaba o chamado manifesto de Lausana que pedía a Franco que se retirase do poder e instaurase a monarquía.

O contido do panfleto falanxista, adornado con toda a retórica habitual na organización, non deixa de ser un aviso a navegantes para posibles desafectos, dentro e fóra do réxime franquista, no que se pretende impresionar co poder militar que posuía a Falanxe. Nun contexto internacional desfavorable tras o triunfo aliado contra os réximes totalitarios fascista e nazi, cunha situación económica interna desastrosa e coas loitas polo poder entre as distintas familias do réxime, os falanxistas amosan os dentes, ameazantes, en sinal de advertencia:

Para ti, jovencito, que insensatamente sueñas con derribar a la Falange de las posiciones que tras dura y amarga lucha va conquistando en el Estado.

Para ti, obrero rebelde, que sueñas hoy con un posible marxismo en España, sin darte cuenta de que el marxismo es una antigualla teórica y práctica, superada por nuestra avanzada y rotunda postura política, económica y social.

Para Vd., respetable señor, que puede comer, fumar y vivir, por que la Falange le ha sacado las castañas del fuego y añora sin embargo a Romanones, a Berenguer, a Cánovas, a Sagasta, a Gil Robles, a Portela.

Para Vds., Bonomis y Badoglios de España escribimos hoy estas líneas.

Y clavamos aquí esta pregunta: Sí; es fácil, cómodo y bonito, luchar, mejor, hablar – contra la Falange de hoy, es fácil, pero......¿HAN PENSADO ESOS ENEMIGOS DE LA FALANGE, QUE SERÍA LA FALANGE EN LA OPOSICIÓN?

Por que la desaparición de la Falange sería algo tan utópico y tan inverosímil que básteos recordar un dato: el 16 de Febrero de 1936, la primera línea de Madrid constaba de seis Centurias más ó menos nutridas, y la provincia que tenía una Centuria de primera línea era excepcional; y muchas provincias españolas – muchas - soñaban con lograr reunir una buena Falange (33 hombres) de combate.

Contra esa exigua Falange se lanzó todo el peso de un Gobierno que, en pleno Parlamento, se declaró beligerante en la lucha.

¿Y os acordáis? Surgieron Falangistas de entre las rendijas de las piedras de las calles.

¿Cuántos éramos el 18 de Julio de 1.936? Media españa. Exactamente media España. Millones.

¿Os acordáis como se persiguió a la Falange en la zona roja? ¿Puede darse algo más frío, más metódico, más inteligente que el S.I.M. rojo? Pues en zona roja, sin armas, sin el más mínimo elemento de contacto; con los más decididos fusilados o presos; con la moral triste por la muerte del Jefe Nacional, con traidores al lado y Divisiones en frente, en Madrid salieron a la calle en 28 de marzo cuarenta y cinco Banderas de primera línea.

¿Habéis pensado lo que la Falange de hoy, armada y preparada, puede dar de sí en la oposición? ¿En la oposición violenta?

¿Que duda cabe de que las tres cuartas partes de los hoy afiliados nos han de fallar? ¡Claro que fallarán! Esperamos con alegre esperanza que nos fallen. Pero entonces quedaríamos los de siempre y muchos más, los de hoy, las juventudes, los inasequibles al desaliento.

Teoricemos: vayamos hacia lo utópico: pensemos en un golpe de Estado sobre España. ¿Habéis pensado vosotros, los que queréis darlo, que en media hora en Madrid, hay cien centurias armadas y decididas en la calle no asaltando fortines inexistentes, sino eliminando friamente a todos los perfectamente conocidos y fichados simpatizantes próximos y remotos con el posible Badoglio? ¿Habéis pensado que en dos horas, cada falangista ha descargado dos veces su pistola, ó seis víctimas por cargador?

Y vosotros, los no tan rotundos, los liberalitos: en vuestro ideal Estado liberal con la Constitución de 1.868 reinante, como decís en vuestros estúpidos manifiestos clandestinos ¿Os dais cuenta de lo que sería una Centuria Falangista entrando a tiro limpio en un mítin del Partido Conservador?

Pensad todos que la Falange hoy no tiene perdida ni dormida la combatividad. Al contrario, los falangistas tenemos en el cuerpo una rabia y un furor reprimidos cinco años, que estamos pidiendo a Dios que nos mande -¡por unos días, Señor, por unos días siquiera!- Una época de oposición.

A Falanxe nos preparativos do golpe militar.

 

Non existían moitas dúbidas da admiración dos militantes falanxistas polo exército e forzas da orde e da súa disposición a secundalos nunha probable insurrección fronte ao perigo revolucionario, que consideraban inminente. Fernando Meleiro, que foi xefe provincial de Ourense e de Galicia, conta no seu libro “Anecdotario de la Falange de Orense”, como no ano 1933 mantiveron contactos coa Garda Civil da Coruña, da que recibiran consignas e armas; en Ourense puxéranse á disposición do xefe de dito corpo en outubro do 34: “Nos dijo [o xefe provincial] que, siguiendo órdenes de Madrid, había puesto a disposición del Jefe de la Guardia Civil las escasas fuerzas de la Falange orensana”. Meleiro tamén afirma que, xa no 36, “Se habían entrevistado varias veces con los militares. El comandante Ceano y el Gobernador militar, Coronel Soto, estudiaron con ellos la parte que correspondía a la Falange en la sublevación".

Silva Ferreiro e Arrarás fixeron referencia ás actividades falanxistas nos momentos previos ao golpe, nalgún caso con altas doses de fantasía:

Se había conseguido introducir algunas armas, cortas en su mayoría, por la frontera de Portugal, y el día 13, apenas recibida la noticia del asesinato de Calvo Sotelo, varias escuadras de los pueblos próximos trataron de entrar en Pontevedra en un audaz golpe de mano. Cerróles el paso la guardia de Asalto y Castro Pena, con veinte compañeros, logró ganar el monte, donde se mantuvo durante aquellos días críticos.

Certa é a entrada de armas pois existen diversas referencias á necesidade de obter “bicicletas”, que era o nome que lle daban ás pistolas, pero non coñecemos documentación fiable, testemuñas acreditadas nin información de xornais, que avale esta acción de Castro Pena. Sorprende que varios autores asuman este relato, nalgún caso cambiando a Castro Pena por Víctor Lis.

A nivel estatal podemos atopar novas dos contactos entre a dirección falanxista e os promotores do golpe así como de proxectos falanxistas de insurrección. Un deles foi tratado na reunión da xunta política celebrada en Gredos o 16 de xuño de 1935; nela falouse de concentrar falanxistas armados na fronteira portuguesa e marchar cara Madrid, nunha acción que lembraba a marcha sobre Roma de Mussolini. José Antonio afirmou que tiña o ofrecemento de dez mil fusís e o concurso dun famoso xeneral exiliado (debía referirse a Sanjurjo). Este proxecto, segundo o escritor falanxista Maximiano García Venero, reviviría en maio de 1936.

Das poucas reticencias para a utilización da violencia por parte dos falanxistas podemos lembrar a coñecida afirmación do seu xefe no Teatro de la Comedia (29-10-1933): “Bien está, si, la dialéctica como primer instrumento de comunicación. Pero no hay más dialéctica admisible que la dialéctica de los puños y de las pistolas cuando se ofende a la justicia o a la Patria”. O citado García Venero afirma que, a primeiros de maio do 36, a Falanxe estaba organizando o seu aparato ofensivo clandestino e intentaba procurarse armamento.

Toda unha serie de circulares e ordes da xefatura, que son transmitidas polo xefe provincial Daniel Buhigas, e que se atopan na documentación da xefatura provincial do Movimiento, dannos puntual información do sucedido.

O 20 de setembro de 1935, Buhigas comunica aos seus subordinados a nova organización da FE y de las JONS. Compúñase de tres clases de afiliados: militantes, células (compoñentes das mesmas) e socios protectores. Os militantes estaban organizados en escuadras que estarían “rigurosamente militarizadas, se destinan a la función de choque”. As células tiñan como función asegurar a comunicación dentro da organización e estaban compostas polos afiliados que non eran militantes, nunca tiñan máis de dez membros e sempre contaban cun xefe; varias células formaban un grupo e os grupos constituían as unidades. Estas células tiñan moita importancia pois facían circular a propaganda dende os xefes ata os afiliados pero tamén recollían información que, en sentido inverso, chegaba á xefatura; tamén se encargaban da recadación, que se facía os cinco primeiros días de cada mes e se entregaba ao xefe local. Entre as funcións do xefe local estaba a de establecer un sistema de enlaces coas localidades próximas, designar un correspondente para distribuír os paquetes de “Arriba”, procurar o maior número de subscritores e visitar individualmente as persoas que puidesen contribuír economicamente para transformar o xornal falanxista en diario e ás que se lle garantía absoluta reserva, no caso de solicitalo.

O 22 de xuño de 1936, segundo orde urxente da xefatura, concedíase un prazo de 48 horas para que todos os xefes das JONS enviaran á xefatura provincial relación completa e detallada dos afiliados “indicando por clave los elementos de lucha con que cuentan sin omitir detalle”. No mesmo prazo, os afiliados da 1ª liña (milicias) estarían perfectamente disciplinados e distribuídos en escuadras ás ordes dos seus xefes; dúas veces á semana, como mínimo, efectuarían marchas e exercicios simulados no campo, tales como despregues en guerrilla, corpo a terra, lanzamento de granadas e bombas de man, manexo de metralladoras e morteiros. Recomendan un especial coidado nestes exercicios para evitar sospeitas e detencións. Lembremos que, a estas alturas, a organización estaba ilegalizada e moitos dos seus xefes encarcerados.

O 27 de xuño, o xefe provincial Buhigas, dende Vilagarcía, faise eco das ordes ditadas por José Antonio sobre a postura que deben seguir os militantes falanxistas respecto a posibles movementos subversivos que se estaban preparando en distintas provincias. Comprendía a xefatura nacional a precipitación dalgúns mandos que deseñaran plans de actuación e participación, dada a admiración dos camaradas cara o exército, pero advertía que a participación de Falanxe en proxectos “prematuros y candorosos” constituiría unha gravísima irresponsabilidade e suporía a total desaparición de Falanxe, aínda que triunfase a sublevación, pois conduciría a “convertirnos en una fuerza de asalto, choque, de milicias juvenil, destinada el día de mañana a desfilar ante los fantasmones encaramados en el Poder”. Continúa cun parágrafo altamente premonitorio do que sentirían moitos falanxistas durante o franquismo:

Consideren todos los camaradas hasta que punto es ofensivo para la Falange el que se le proponga tomar parte como comparsa en un movimiento que no va a conducir a la implantación del Estado Nacional-Sindicalista, sino a reinstaurar una mediocridad burguesa conservadora (de la que España ha conocido tan largas muestras) orlada, para mayor escarnio, con el acompañamiento coreográfico de nuestras camisas azules.

Polo anterior, ordénase que calquera xefe a quen se convide a tomar parte nunha conspiración conteste que non pode actuar sen orde expresa do mando central e que, se queren contar con Falanxe, deben propoñerllo directamente ao xefe nacional. A continuación deben informar con todo detalle e rapidez á xefatura provincial e advirte que quen concerte pactos locais con elementos militares ou cívicos sen orde da súa xefatura ou do xefe nacional será “fulminantemente expulsado”.

Obsérvese que non se negan a participar senón que o condicionan ás ordes do mando supremo, que mantiña contactos cos máximos dirixentes do golpe militar. Dende o cárcere de Alacante José Antonio envía, o 29 de xuño, unha circular reservadísima coas condicións para participar nun movemento militar e indica o contrasinal a utilizar entre os xefes territoriais e o mando militar (Covadonga, logo cambiada ao descubrirse a mensaxe).

Nese mes de xuño, Buhigas pide aos xefes das JONS a seguinte información:

1º- Número de fuerzas que guarnecen el pueblo (guardia civil, Ejército, carabineros, asalto, seguridad, policía y municipales). Muy especialmente con respecto a Guardia-Civil y armamento de que disponen.

2º- Si hay estaciones telefónica y telegráfica, horas de servicio y filiación política del personal.

3º- Medios de comunicación, ferrocarril, autobús, etc y número de camionetas y automóviles del pueblo indicando cuantos corresponden a personas adictas a nuestro movimiento.

4º- Número de habitantes especificando con la mayor exactitud número de adictos y enemigos.

5º- Casas del Pueblo y organizaciones contrarias con número de individuos que la componen y expecialmente (sic) milicias rojas y armas.

6º- Fábricas de luz, puentes de F.C. y carreteras, postes fáciles de líneas eléctricas.

7º- Polvorines, depósitos de dinamita y personas que la poseen.

8º- Cuarteles, situación y armamento.

9º- Ayuntamientos, edificios oficiales y guardia-protección de ellos.

10º- Nombre y graduación de fuerzas de O.P. adictos o simpatizantes.

11º- Ambiente político del pueblo y otros detalles complementarios.

Del cumplimiento y reserva absoluta de estas órdenes te hago responsable, absteniéndote de comentarlas aún con los mismos camaradas de la localidad o fuera de ella. (22-6-1936).

Como podemos apreciar, unha exhaustiva información de carácter militar. A permeabilidade entre a organización e membros do exército era considerable debido a que algúns oficiais estaban afiliados (anotados nun ficheiro secreto só coñecido polas xefaturas provinciais) así como os seus familiares, como podemos comprobar en varios listados. Tamén contamos con testemuños escritos sobre o coñecemento dos preparativos do golpe por algúns militantes; así o manifesta Ramón Lamela, un dos primeiros afiliados en Carbia:

Después de haberme afiliado a Falange, durante el nefasto gobierno del Frente Popular, cuando éramos muy perseguidos, me dediqué siempre a recoger afiliados a nuestra causa fijando propaganda en favor de Falange en las paredes de las casas y árboles de mi pueblo y otros limítrofes y el día cinco de Julio de 1936 recibí orden del Jefe de enlace para prepararse para el movimiento.

Rivalidades na Falanxe.

 

A vida interna da Falanxe estivo caracterizada, dende os primeiros momentos da fundación, por fortes enfrontamentos e tensións entre grupos de militantes. Logo do golpe militar, o nomeamento para cargos políticos foi un dos motivos de confrontación entre militantes recén afiliados e a vella garda falanxista. O xefe nacional da Junta de Mando Provisional radicada en Burgos, Manuel Hedilla, así o recoñece na circular nº 8 de 16 de outubro de 1936. Nesta circular, dirixida a todas as xefaturas, maniféstase a existencia dun posible mal interno que puidera minar o espírito fraternal e de compañeirismo no seo da Falanxe. Parece ser que en certas provincias se prefería para os cargos a “camaradas de la última hora, sobre aquellos de probada abnegación y desinterés demostrados en los tiempos difíciles”. O xefe falanxista ordena que, en igualdade de méritos e capacidades, nomeen sempre os “camisas vellas”.

Na provincia de Pontevedra concrétanse estas diverxencias na rivalidade entre o grupo de veteranos falanxistas agrupados en torno a Daniel Buhigas e os partidarios do xefe provincial Manuel Castro Pena, a quen acusan de que fora colaborador do partido centrista de Portela Valladares. Isto dou lugar a sancións, expulsións e readmisións segundo a cambiante influencia de cada sector.

Noutras publicacións xa relatamos como este enfrontamento entre partidarios de ambos grupos non se detivo na confrontación verbal senón que chegou á agresión armada (caso Vaello en Vilagarcía).

O xefe nacional Hedilla, nun escrito datado o 26 de setembro de 1936, recrimina duramente a actuación de Castro Pena en relación con Buhigas:

cuando se obstenta (sic)en Falange una jerarquía hay que saberla desempeñar. Como Jefe provincial eres responsable plenamente de los actos de tus subordinados y si por debilidad les consientes actuaciones perjudiciales para la disciplina y para el prestigio de Falange debes pensar en que el responsable eres tú y no él. De manera que en vez de soslayar estos pleitos, lo que debes de hacer es cortarlos terminantemente.

O 9 de outubro, “Año I de la Era Azul”, Castro Pena dirixe unha felicitación a varios oficiais que están na fronte de batalla, entre eles o falanxista Felipe Bárcenas de Castro, na que parece determinado a resolver o tema:

Buhigas sigue por aquí haciendo de las suyas.- Habrá que terminar con él de una u otra forma.- Son pequeñas contrariedades que nos animan a continuar nuestra labor sin desmayo. Ánimo, que volverán Banderas Victoriosas.

Non podería levalo a cabo pois foi cesado no seu cargo debido ás prácticas corruptas na organización pontevedresa a primeiros do ano 1937.

Dous libros imprescindibles.

 

Neste ano de 2022 saíron á luz diversas publicacións sobre os tempos posteriores ao golpe militar de 1936; entre elas dúas, ao meu xuízo imprescindibles, sobre as que tratará esta entrada. Están escritas por tres autores de recoñecida traxectoria como historiadores comprometidos: Dionisio Pereira, Eliseo Fernández e Carlos Méixome.

O traballo de Dionisio e Eliseo, “A primeira resistencia armada ao golpe militar na Galiza (1936-1940)”, nunha pulcra edición de Companha Editora, enmárcase nas que podemos considerar segundas derivadas no estudo da guerrilla galega; logo das referencias canónicas dos traballos de Heine, Máiz e outros autores pioneiros parece necesaria a abordaxe do tema achegando novas perspectivas, contemplando aspectos inéditos ou pouco tratados, suxerindo interpretacións novidosas. Unha destas achegas foi o monográfico sobre a guerrilla de Nós Diario (do que Dionisio e Eliseo formaron parte do seu equipo de coordinación) cunha diversidade de enfoques e pluralidade de autores e autoras.

En “A primeira resistencia armada ao golpe militar na Galiza (1936-1940)” abórdase un período pouco tratado nos estudos sobre o tema: as primeiras manifestacións de resistencia armada contra o réxime franquista que se manifestan nos meses posteriores ao golpe e nos anos coincidentes coa guerra de España e inicio da posguerra. Unha cuestión moi discutida é a da distinción entre grupo guerrilleiro e grupo de fuxidos; os autores, de xeito acertado, empregan o termo de resistencia armada, concepto máis amplo que o de guerrilla e que abranguería grupos organizados e tamén accións armadas máis dispersas.

Documéntase no libro a aparición, en certas zonas e xa dende os primeiros momentos, de grupos organizados, dotados de conciencia política e co obxectivo declarado de resistir e combater o novo réxime. Non son, por tanto, unha creación a partir da derrota republicana pois na Galiza xa toman corpo nos primeiros días, tras a implantación do terror cunhas prácticas xenocidas que buscaban a reordenación da sociedade de acordo cos postulados dos sublevados e a eliminación física ou social das persoas consideradas desafectas.

Un exemplo sería a resistencia armada no Salnés: actuante na primeira hora mediante accións de sabotaxe, de enfrontamento directo contra as tropas, forzas da orde e falanxistas, dotado dunha dirección política (o chamado “comité” dirixido por Rodrigo Beruete) variada ideoloxicamente pero con predominio cenetista e con acreditada experiencia na loita sindical e política. Conta con redes de enlaces e de apoio entre a poboación. A implacable loita das forzas represoras contra estes grupos foinos desarticulando mediante a eliminación a través da aplicación sistemática da chamada “lei de fugas”. Isto limitou no tempo a súa actuación pero a súa existencia (ao igual que sucedeu noutras zonas) non se compadece coa visión clásica duns “fuxidos” con pouca conciencia política e coa supervivencia como único obxectivo.

As prácticas represoras brutais de “cívicos”, falanxistas e gardas civís, a incorporación á resistencia de desertores e de expresos políticos achegaron aos grupos iniciais unha forte carga ideolóxica, non necesariamente identificada cun partido concreto, e unha actitude clara de resistencia. A importancia destes grupos corrobórase pola actuación en certas zonas de fortes continxentes de lexionarios e outras tropas.

Conta o libro cun apéndice documental no que, de xeito cronolóxico, amosa a realidade dunha serie de actuacións de diferente tipo levadas a cabo pola resistencia armada contra o réxime no período anterior ao que se viña considerando como o da eclosión do movemento guerrilleiro. Non vén de agora por parte dos autores este labor de documentar estas accións pois, fai anos, xa publicaran unha relación semellante na revista Terra e Tempo.

A importancia desta publicación é grande e encádrase nas novas vías de estudo da represión que cuestionan, de xeito documentado, a interpretación dominante na sociedade, non só nos sectores afectos ao réxime senón tamén nos opositores. Este relato manipulado ao longo de moitos anos, a ocultación da resistencia directa ou indirecta dende os primeiros momentos, demanda novos estudos que o cuestionen achegando os datos dunha realidade que o desbota.

Outra publicación imprescindible é o libro de Carlos Méixome “O terror nas Tebras e outras catas na memoria”, editado por Laiovento. Nel segue a estela da súa anterior publicación “Catas na memoria. A persecución franquista no Val de Miñor” da que xa temos tratado neste blog.

Continúa esa tarefa tan necesaria de achegar as pezas que completen o quebracabezas da represión nesa zona da provincia pontevedresa. Podería ter adoptado o autor a opción de ofrecer unha síntese xeral do sucedido e exemplificala con casos sobre os distintos aspectos da represión na zona; sería unha opción perfectamente válida: pasar do xeneral ao concreto. Pero Méixome, historiador experimentado, elixe outra opción: mediante unha serie de casos (catas) documentados minuciosamente, proporciona unha extensa información que nos achega o contexto e os datos que permitan ao lector ou lectora construír a súa interpretación sobre o sucedido.

A mecánica do terror empregado na eliminación de diferentes grupos aparece perfectamente documentada nos distintos capítulos; non só nos achega a traxectoria sindical ou política das vítimas senón a dos verdugos, que aparecen con cargos, nomes e apelidos. Analízase a lóxica do terror que espallou a morte polas beirarrúas de Tomiño, Mos e outros lugares nun sistemático plan de eliminación de desafectos.

“Os cinco de Porriño”, grupo formado polos irmáns Antonio e Eleazar Francés, José Groba Domínguez, José Groba Rodríguez e o portugués José Rocha paseados en Tebra; “os cinco tranviarios”, asasinados tamén en Tomiño, “os cinco de Teis”, fusilados en Amorín, a aproximación biográfica a Francisco Rodríguez “Paquiño de Figueiró”, asasinado en Mondariz xunto con outros compañeiros, a eliminación dos mestres Hipólito Gallego, de Forcadela, José Cortés, de Goián, serve para achegarnos a problemática do ensino na zona e as loitas entre os sectores reaccionarios e o maxisterio progresista, sempre cos sectores clericais movendo os fíos da persecución.

Un capítulo a salientar é o adicado ao campo de concentración de Oia acompañado dunha extensa relación de prisioneiros que alí estiveron internados.

Non están ausentes os represores pois un capítulo trata da composición e actuacións da Falanxe da Ramallosa, froito dunha minuciosa investigación a partir dos fondos que sobre esta organización conserva o arquivo municipal de Nigrán.

Xa no campo da reflexión historiográfica, Méixome achégase a un tema que xa ten tratado noutras ocasións: a relación entre historia e memoria. Nunhas consideracións sobre “a emerxencia da memoria, entre historia e mito” proporciónanos unhas atinadas observacións moi necesarias nuns tempos no que estas “medio irmás”, en palabras de Judt que fai súas Carlos, se confunden acotío. Magnífica e didáctica a análise de Méixome da que moitos nos consideramos debedores e que utilizamos en moitas ocasións.

Como na outra publicación comentada, os apéndices documentais son numerosos e interesantes.

En resume, dous libros imprescindibles para calquera persoa interesada na nosa historia.

Palabras de Suevos.

 

Non eran días de calma na Falanxe pontevedresa a finais de 1936 e principios do 37; o mandato do xefe provincial Manuel Castro Pena, caracterizado polas extorsións, os abusos de todo tipo e as prácticas corruptas, acadara o máximo grao de escándalo e a dirección do partido decidira poñerlle remate. A tal fin estaba na provincia Francisco Bravo, secretario da Xunta de Mando de F.E. y de las J.O.N.S e delegado da organización para Galiza. O froito das súas investigacións foi unha cadea de ceses e expulsións, entre eles o do responsable provincial Castro Pena, cesado a mediados de xaneiro. Formalmente o cese foi presentado como unha dimisión:

Por tener que dedicarme a mi profesión y atender mis asuntos particulares, que tengo abandonados desde el principio del movimiento nacional, te ruego aceptes mi dimisión como Jefe Provincial y también mi baja en la misma. Con el brazo en alto quedo a tus órdenes.

Tamén as autoridades militares iniciaran actuacións contra as prácticas falanxistas e o propio Castro Pena sería procesado no mes de maio. Peor sorte correu o xefe provincial de Información e Investigación, Ricardo Menéndez Bustamante “O Cubano”, que foi executado polos propios compañeiros en Vigo.

O sucesor de Castro Pena foi o antigo xefe territorial de Prensa e Propaganda, camarada da vella garda falanxista, Jesús Suevos Fernández; o 13 de xaneiro condenaba a conduta dos pseudofalanxistas que deshonraran a camisa azul e a dos xefes que non souberan reprimir con man dura os excesos e extralimitacións. Anunciaba unha profunda e radical depuración.

Suevos era un dos máis reputados oradores cos que contaba a Falanxe e a súa presenza era continuamente demandada nas diferentes localidades; unha mostra da súa apaixonada oratoria é a intervención que levou a cabo na emisora Radio Vigo (19-5-1937) con motivo do segundo aniversario do discurso que José Antonio pronunciara o 19 de maio de 1935 no cine Madrid.

Transcribimos gran parte desta intervención na que están presentes algúns dos tópicos recorrentes da propaganda falanxista: o imperio, os caídos, a xuventude, a hispanidade...a alegre violencia das pistolas.

En el Madrid rojo, cuajado de blasfemias, navajazos y puños en alto, desgarrado de carteles y folletos comunistas, 10.000 camisas azules se concentraron con un rumor de triunfal esperanza alrededor del mejor Camarada de la FALANGE, de su JEFE, de su CONDUCTOR y CAUDILLO. ¡Qué sorpresa la de las gentes timoratas que se dejaban insultar y maltratar por las hordas rojas al servicio de los soviets, al ver como las milicias de la Falange eran respetadas entre el silencio medroso y hostil de las masas proletarias! ¡Qué estupor el de los orondos burgueses cuando veían pasar los autobuses abarrotados por una juventud intrépida vestida de AZUL, belicosamente erizados por los brazos en alto, por las ardidas canciones y el grito de las consignas! ¡Qué pánico el de los chulillos y el de los pistoleros rojos, de los “pioneros” y de los “chibiris”, cuando las escuadras de protección irrumpían en las calles y hacían funcionar con alegre violencia los rompecabezas y las pistolas! El Madrid trasnochado y canalla, esclavizado por las “Casas del Pueblo”, prisionero del odio de los suburbios proletarios, contempló aquel día estupefacto el triunfo de la FALANGE.

Estuvimos, como siempre, solos en aquella jornada. Pero aquel día de primavera madrileña, transida de sol, florecida de lilas y violetas, la FALANGE fué la dueña de la calle y de la juventud española, el haz de flechas y el yugo de la Nueva España pasearon por primera vez publicamente sobre los pechos heroicos de los que más tarde iban a morir defendiendo a España en el Alto del León, en Toledo, en Oviedo, en Huesca, en el Cuartel de la Montaña, en Alcubierre, en el Santuario de Santa María de la Cabeza. El que estas líneas os lee tuvo el honor en esta fecha memorable, de pasear su vieja camisa azul por las calles madrileñas, y escuchar de labios de JOSÉ ANTONIO, en medio del fervor unánime de las banderas de toda ESPAÑA, el maravilloso discurso que más tarde oiréis.

JOSÉ ANTONIO aquel día estuvo admirable. Lleno de fuego, de inspiración, de fé y de profecía. Erguido ante DIEZ MIL pechos anhelantes y ante 10.000 brazos alzados, JOSÉ ANTONIO se nos aparecía como lo que verdaderamente era: como el alma misma de toda una generación en línea de combate, de toda nuestra generación dispuesta a rescatar a España de la tiranía de triángulos, hoces y martillos y grabar, en cambio, HACES y YUGOS sobre las frentes más orgullosas del mundo.

Apenas podía describirse el entusiasmo que el discurso produjo. Cuando la arrebatada y vibrante voz de JOSÉ ANTONIO terminó con la famosa invocación a la GLORIA DIFICIL y al PARAISO que tuviese en las jambas ángeles con espadas, la ESPAÑA IMPERIAL, la ESPAÑA ETERNA, la ESPAÑA UNA, GRANDE Y LIBRE se había hecho carne y vida en la juvenil muchedumbre traspasada de heroico delirio. JOSÉ ANTONIO, sonriente y triunfador, rodeado por la sangre y el luto de las banderas del IMPERIO, por los nombres de los CAÍDOS y el ronco griterío de las Milicias, era el CÉSAR JOVEN de ESPAÑA, el Príncipe de nuestra generación, el ADELANTADO del IMPERIO, el ARCÁNGEL de la HISPANIDAD.

Imaxe: Suevos nun mitin; sentado no centro Castro Pena. (Vida Gallega)

Mulleres solidarias. Pontecesures, 1939.

 

O sistema de información e control articulado polo réxime franquista chegaba a calquera recuncho; dentro del, a achega proporcionada pola Falanxe era significativa. Desde as xefaturas locais enviábanse variados informes sobre a poboación (incluídos militantes da propia organización), situación económica, con especial fincapé no relacionado co abastecemento, estado de ánimo da veciñanza e denuncias de todo tipo.

Un aspecto a destacar deste tipo de informacións é o de que se trata dunha fonte valiosa para estudar diversas manifestacións de resistencia contra o réxime, que non tiñan reflexo nos censurados medios de información.

Nesta entrada, a través dunha denuncia dirixida ao xefe provincial (19-2-1939) efectuada polo xefe local de F.E.T. y de las J.O.N.S de Pontecesures, coñecemos uns incidentes sucedidos na estación do tren ao paso dun convoi transportando prisioneiros de guerra. Neles destacamos o protagonismo dun grupo de mulleres que, unha vez máis, están na vangarda nas protestas:

Lo esperaba en la Estación la flor y nata de las bolchibiques (sic) de este pueblo, haciendo alarde de su izquierdismo acendrado y ofreciendo a los prisioneros chocolate, pan, tabaco, etc, [...] a voz en grito vociferaban en la Estación, diciendo que “los pobrecitos prisioneros iban como el ganado desnudos, hambrientos, hasta el punto de que no habían comido pasaba de cinco días, y a todo trance querían demostrar su simpatía por los prisioneros de la zona roja [...] Fué tal el cúmulo de insidias que las que al final te diré dijeron que, un soldado de los que iban de custodia tuvo que decirles: “Que rojas sois; si fuera un tren de heridos acaso no estaríais en la Estación.” Contestándole alguna. Claro, porque estos son de los nuestros, soy más roja que nunca.”

Continúa relatando o xefe local a chegada ao lugar dalgunhas militantes da Sección Femenina que foron interpeladas polas mulleres presentes: “A que venís aquí, traerle algo a estos pobres prisioneros”.

As autoridades impediron que lles desen calquera cousa aos presos e, cando o tren arrancou cara Padrón, as mulleres foron tras del correndo pola vía.

Na denuncia especifícase o nome e circunstancias dalgunhas daquelas mulleres

de la anti-España, tan diferentes de estas otras que en Auxilio Social, Mujeres al Servicio de España, Frente y Hospitales, etc, todo lo hicieron y hacen por la Patria y estas, de que hablo, ni un botón han cosido, ni un guante hecho para los nuestros.

 Os nomes que facilita son: María, Josefa e outra da que non di o nome [ Celia?] Meniño Martínez “as de Meniño”, que “a pesar de su marcado y antiguo comunismo” desfrutaban das “prebendas” da Telefónica na vila e unha delas tiña unha escola particular. Hermitas Carbia, filla do ex-alcalde de Valga Celestino Carbia Campaña, sentenciado e fusilado en Pontevedra. Concha Vázquez Potel, filla dun mestre destituído, preso e fuxido a Arxentina; Concha deixara de traballar na fábrica de cerámica por negarse a afiliarse á C.N.S . de Falanxe. Outras eran Carmen Fernández Carlés, María Gómez, Josefina Cascallar, Trinidad Sánchez, “Las del Carabinero”, etc, “todas de significación marxista”.

O apaixonamento do xefe local queda manifesto nas significativas consideracións que lle fai ao xefe provincial:

No podemos transigir. Son enemigos que nos quedan en casa y si al principio le tivimos (sic) Misericordia, al ver su actuación les tenemos odio. Son hipócritas que disfrazados parecían acatar las nuevas normas del Nuevo Estado Español, pero que cuando ven la ocasión de mostrarse al desnudo, presentan las mismas lacras de los tiempos idos. No pedimos una sanción que ponga fuera de España a estas malévolas, pero sí un castigo que les haga ver que en España empieza a amanecer.

Nun escrito datado ao día seguinte insiste en manifestar que xa chegou o momento de proceder sen tardanza nin escusas para desenmascarar algúns esquerdistas que, lonxe de arrepentirse e emendar erros pasados, persisten nas súas ideas antiespañolas. Céntrase nas persoas contrarias ao Glorioso Alzamiento Nacional que seguen desempeñando postos en organismos públicos; é o caso das irmás Meniño Martínez, telefonistas, para as que pide a destitución ou o traslado. Baséase no seu marcado esquerdismo, falla de colaboración co Movimiento, propalar noticias falsas e significarse en todo acto antinacional.

Os anos do silencio.

 

No ano 2013 saía á luz o libro Pontevedra nos anos do medo. Golpe militar e represión (1936-1939). En tres meses esgotouse a primeira edición e, a día de hoxe, quedan poucos exemplares da segunda; confírmase así o interese por coñecer o noso pasado máis inmediato, feito xa comprobado polo seguimento deste blog  con máis de 14 anos de vida.

Moitos lectores e lectoras demandaban unha nova publicación sobre o tema; así nace Os anos do silencio. Represión e resistencia na provincia de Pontevedra (1936-1951). A mesma editorial, Edicións Xerais, deulle acollida e estará nas librerías a partir deste xoves,10 de marzo.

Amplíase o marco xeográfico estudado pois abarcamos toda a provincia pontevedresa e tamén o temporal xa que o período investigado remata a principios da década dos cincuenta. Comprende, polo tanto, o que poderiamos chamar primeiro franquismo.

Nas 500 páxinas do libro estudamos a represión franquista nas súas diferentes formas e tamén a resistencia ao réxime, tanto como oposición política como resistencia armada. Atopamos capítulos dedicados á represión física (execucións, paseos, cárcere, malleiras...), ideolóxica (a exercida sobre o profesorado, as comisións de depuración, o papel do clero...), un capítulo extenso dedicado á persecución sufrida pola masonería e outro sobre a represión económica; este último non só atende as incautacións e multas derivadas da lexislación de responsabilidades políticas, senón que relata polo miúdo a utilización do propio sistema económico (a autarquía) como mecanismo de castigo para desafectos e de premio e recompensa aos sectores afíns ao réxime. Fenómenos como o mercado negro e o estraperlo, o negocio do volframio, así como as tramas corruptas ligadas a organismos do réxime teñen o seu lugar neste capítulo. A corrupción e a represión foron notas características de toda a ditadura e a existencia de tramas criminais de extorsión, ligadas a organizacións como a Falange, as Gardas Cívicas e outras entidades, son analizadas a fondo.

Se hai un sector da poboación habitualmente invisibilizado na historia foi o da muller; nesta publicación aparece a súa actuación nos diferentes apartados pero optamos, ademais, por visibilizar nun capítulo propio distintas facetas da súa participación, tanto como suxeitos sobre os que se exerce a represión como participantes activas na oposición e a resistencia.

No tratamento da resistencia antifranquista, que actúa desde os primeiros momentos, dedicamos varios capítulos ao tratamento da oposición política, tanto no aspecto organizativo como nas súas accións, propaganda, desarticulacións sufridas, compoñentes, redes de fugas, a chamada resistencia dispersa, etc.

Capítulo aparte merece a resistencia armada; aínda que a súa relación e permeabilidade coa guerrilla é alta, optamos por un tratamento diferenciado. A pesar da propaganda franquista que nos fala da adhesión da poboación, da unidade militar a favor do golpe ou da crenza estendida de que a violencia conseguiu paralizar por completo calquera oposición, podemos comprobar que nos primeiros momentos do golpe hai militares que non se suman, polo que foron castigados e articúlanse grupos de resistencia armada que, pouco a pouco, adquirirán unha maior organización ata constituír o movemento guerrilleiro.

O enfoque do libro é divulgativo, didáctico, con exemplificacións representativas por cada apartado que concretan o relato de cada un. Pero este enfoque non se contrapón co rigor documental obtido de diversidade de fontes primarias. Nun labor de anos consultáronse numerosos arquivos (militares, AGA, CDMH, provinciais, particulares), testemuños persoais dalgúns protagonistas, hemerotecas, bibliografía; especialmente relevante foi a consulta exhaustiva dos fondos xudiciais militares, que son unha fonte de primeira orde debido á implicación militar, tanto na represión tras o golpe como na loita contra a resistencia.

Son consciente de que fronte á simplificación de ver o pasado como branco ou negro, os historiadores deben achegar a complexidade, a gradación de grises, pois algúns dos malos non sempre actuaron como malos e algúns dos bos tamén tiveron os seus pecados. Só queda desexar que a lectura sexa do seu agrado e que sirva de partida para novos traballos que completen ou revisen o que aquí se presenta.

Índice.

1. Introdución.

2. A represión física.

Consellos de guerra.

O fiscal fala das orixes.

As cartas de Genaro Estévez Posada.

Manuel García Filgueira.

Antonio Villaverde Hermida.

Mortes na noite. Os paseos.

O paseo do concelleiro Alberto Martínez.

Violencia na Illa de Arousa.

Paseo dun socialista: José Pintos Quinteiro.

Incursos no bando.

Os cárceres.

Paseo dun preso. Sebastián Fernández Turnes.

O penal de Figueirido.

Ansias de liberdade. Unha fuga en Camposancos.

Morte en Pamplona. Atilano Godoy Calvelo.

3. “Envelenadores da alma popular”. A represión no ensino.

A comisión depuradora de mestres.

As memorias dun mestre perseguido: Luis de Sáa Bravo.

Alfonso Rodrigo Méndez. Mestre de Sanxenxo.

O mestre de Verducido Eduardo Muíños Búa.

María Alonso Pérez, mestra de Mourente.

Resistente e combativa: Peregrina Martínez Santos.

A tristeza da derrota. Isolino Martínez Pérez.

4. O clero na represión.

O párroco informa.

A capela de Bértola volve a escena.

Curas e “cívicos”.

Casimiro Cubela e a guerrilla.

5. O contubernio xudeo-masónico.

Organización xeral das loxas en Pontevedra.

A actuación política dos masóns.

A opinión antimasónica.

A lexislación contra a masonería.

A masonería na provincia de Pontevedra.

A Guarda.

Marín.

Pontevedra.

Vigo.

Outras localidades.

Organizacións teosóficas e outras.

Actuacións contra a masonería.

A Guarda.

Marín.

Pontevedra.

Vigo.

Denuncias.

Algúns pontevedreses perseguidos por masonería.

Enrique Barreiro Vázquez.

Secundino Couto Solla.

Juan Cueto Ibáñez.

Manuel Guillán Abalo.

José Loureiro Crespo.

Salvador Mas Sastre.

Isidoro Millán Mariño.

Enrique Peinador Porrúa.

Ramón Sáenz de Inestrillas.

Federico Selgas Guillén.

6. Anos de fame e estraperlo. A represión económica.

Denuncias patrióticas.

Os anos da fame.

Atesouramento.

Estraperlo de materiais militares.

O volframio.

Morte en Fontao: María Fernández.

Requisas e “doazóns”.

“Escribo poco y hago mucho”. A requisa do coche de Portanet.

Rexistro en Cangas.

Cobros en Vila de Cruces.

7. Mulleres. Represión e resistencia.

O intento de rapto das mulleres de oficiais do exército.

“De xenio levantisco”. Elvira Fernández Gracia.

“As Corseteiras”.

Flora Rey Iglesias.

“Sospeitosa de espionaxe”. Rosario Herbón Galán.

Dolores e Emilio. Encubrimento a fuxidos.

Axuda a presos. Carmen Ferreira Peón.

Comentarios contra o Réxime.

Cánticos nas fábricas.

Gravados nas bombas.

Mulleres no estraperlo.

Carta a Adela.

As protestas na praza de abastos.

8. Corrupción e abusos. Extorsións económicas.

Víctor Moldes. Pagar por vivir. Extorsións a presos.

A rapina falanxista.

O secuestro de Antonio Castro Fontanes.

Extorsión no balneario de Cuntis.

Diñeiro para “el ausente”.

O caso Bau.

Ricardo Menéndez Bustamante “O Cubano”.

Ameazas na noite. “Cívicos” de Cerponzóns.

Enfrontamentos internos.

Incidentes en Vilagarcía.

“Se vas a Peinador...” Denuncias no aeroporto.

Os abusos falanxistas.

Maltratos en Vilaboa.

Abusos en Cangas.

Intento de violación en Sanxenxo.

Rivalidades na Guarda.

Expulsións na Falange.

9. Delacións e denuncias.

Denuncia en Mos.

Vinganzas internas. Denuncia contra o alcalde de Forcarei.

Denuncias no traballo.

Denuncias no exército.

As denuncias anónimas.

O tempo das vinganzas.

Acusacións no balneario de Caldelas.

Saldar as débedas. Un taberneiro en Cotobade.

Unha derrota do “Rabioso”.

Informes sobre soldados.

10. A resistencia no exército. Militares desafectos.

Delmiro Sarmiento Cerradelo.

O suicidio do tenente coronel Eymar.

Militares leais: Tenentes da Garda de Asalto en Vigo.

Rogelio Bugallo Orozco, lealdade á República.

José Bastilleiros Rey, o paseo dun desertor.

Pintadas no cuartel.

11. A resistencia ao réxime. Oposición política.

Organizacións políticas clandestinas.

O Partido Comunista en Pontevedra.

Programa do Partido Comunista no ano 1945.

Organización do Partido Comunista na zona de Vigo.

Organización comunista en Forcarei.

Estrutura organizativa na comarca de Pontevedra.

As caídas nas organizacións da resistencia.

Reunións clandestinas nunha zapatería.

A detención de Alejandro Gama.

A caída de 1947.

A caída de 1948.

Carlos Crespo Alfaya.

Manuel Adrio Folgueiras, un garda civil na resistencia.

Desarticulación da organización comunista pontevedresa no ano 1951.

Redes de fugas.

Desiderio Comesaña Prado.

A fuga dos irmáns Albela.

Publicacións, escritos, pintadas...

Follas clandestinas en Pontevedra.

Pasquíns en abril.

Primeiro de maio.

Follas subversivas en Agolada.

Pintadas na noite.

Madeira pintada.

12. A resistencia dispersa.

Detencións na Armenteira.

A canción de Mussolini.

Propaganda clandestina.

Incitacións a obreiros.

Berros subversivos.

Propaganda no Corpiño.

Saúdo a presos.

Sedición no tren.

Día de defuntos.

Comentarios na barbería.

Sancións a desafectos.

Axudas a presos.

13. A oposición armada.

Fuxidos e guerrilleiros.

Fuxidos en Vilagarcía.

Destacamento Paco Barreiro.

Outros grupos.

A Vª Agrupación guerrilleira.

A “guerrilla da chaira”.

A loita guerrilleira.

Mortes na Bouciña.

Os sucesos de Areas.

Atracos na capital.

Vicente Guillén Biel.

Diego Valero e Luis Blanco.

Confidentes.

O asasinato do mestre Crisanto Carbajo.

Víctor García García “O Brasileiro”.

Mortes en Soutelo.

Fuxida dun guerrilleiro: Antonio García Barcia.

Morte dun guerrilleiro.

O grupo dos irmáns Gómez e do “Peruano”.

Sabotaxes.

14. Conclusións.

15. Bibliografía citada.