Libros de historia en tempos de pandemia.

 

O ano 2020 estivo marcado pola pandemia que nos asola; o remate do ano anterior (2019) e os inicios do actual (2021) deron á luz dúas publicacións moi necesarias na historia da nosa provincia. A primeira foi “Atila no Grove. Crónica política e Memoria da masacre (1923-1948)”, editada por Positivas e a última “Catas na memoria. A persecución franquista no Val de Miñor”, publicada por Laiovento. Ambas editoriais contan cun amplo recorrido na aposta por dar a coñecer esta temática, cousa de agradecer nestes tempos.

Aos autores, Antón Mascato e Carlos Méixome, poderiamos encadralos nese grupo de historiadores que, nunha feliz denominación de Dionisio Pereira, coñecemos por francotiradores; tanto Mascato como Méixome teñen un compromiso longo en campos como a edición, o activismo cultural, político e no traballo memorialístico, na tarefa de reivindicar e dar a coñecer as historias de vida e a memoria dos sectores sociais relegados pola historia. As súas publicacións neste campo (lembremos a súa participación no monográfico de Nós Diario sobre os vitimarios) sempre están caracterizadas por unha fiabilidade que non ten nada que envexar ao chamado, ás veces pretensiosamente, rigor académico.

En ambas obras, máis alá do relato da represión efectuada polos golpistas, atopamos a explicación das posibles causas do sucedido, os antecedentes, en suma: a xenealoxía dos feitos e dos personaxes que os protagonizan. En relación cos protagonistas, atenden non só a memoria das vítimas senón tamén a dos vitimarios ou verdugos.

As dúas obras supoñen un avance importante para completar, tanto espacial como cronoloxicamente, o mapa da represión na provincia pontevedresa, aínda, por desgraza, con moitas lagoas no coñecemento desta etapa crucial.

En “Atila no Grove”, Antón Mascato deixa poucos flocos (sempre os hai) no relato do panorama político e social grovense no período comprendido entre a Ditadura de Primo de Rivera e o que coñecemos como primeiro franquismo. A utilización de fontes arquivísticas variadas e da memoria oral proporcionan solidez a un relato que se completa cunha interesantísima listaxe na que se pon biografía ás vítimas do terror.

É un libro valente, sen ocultamentos biográficos, no que cada quen aparece desempeñando o papel que realmente tivo: as vítimas e os verdugos, porque as primeiras non existirían sen os segundos; achéganos así as diversas tipoloxías represivas que alí se realizaron nos anos do terror.

No libro de Méixome, a primeira consideración que debemos facer é a de non deixarnos levar pola modestia do título: son, efectivamente, catas no campo do ensino e das causas militares máis destacadas nos tres concellos estudados; pero así como ás veces as prospeccións resultan falidas ou apenas achegan indicios, neste caso, a información revelada é abundante e proporciónanos unha visión de conxunto, tanto da represión como da situación socio-política da zona nese período. A represión, tanto no maxisterio como nos concellos de Nigrán, Gondomar e Baiona, así como na figura do portugués Telmo Freitas, amósasenos a partir do estudo e lectura axeitada, con interpretación crítica, do inxente volume de información que nos achegan as causas militares.

Agardamos que estas catas tan produtivas sexan a base para unha obra que abarque de xeito global toda a zona. Destacaría tamén esas páxinas impagables do apartado “Primeiras palabras”, con reflexións que veñen moi a conto nestes tempos de visibilidade provocadora e  avance do negacionismo.

Parabéns aos autores por estas dúas obras polo que supoñen de avance real no coñecemento da nosa historia e parabéns tamén a Edicións Positivas e Laiovento. Só queda animar a Antón e Carlos de cara a novas publicacións.

Un "cabaleiro español" en Tui.

 

O título do artigo tómollo prestado a Carlos Méixome, autor dun magnífico artigo en Nós Diario: “Tres cabaleiros españois e unha consideración previa” (30-12-2020); nel facía unha semblanza de tres militares participantes na represión en Tui, un deles o protagonista desta entrada. No blog do mesmo autor, Pé do Galinheiro un neto do militar fai uns comentarios nos que defende a postura humanitaria e oposta á entrega de presos para fusilalos, na súa etapa de responsable do campo de concentración do mosteiro de Oia, onde era coñecido como “o capitán castaña”. Apunta este familiar que a súa postura levou a que o denunciaran e fora xulgado nun consello de guerra no que o absolveran. Non dei localizado esa causa pero si outra anterior contra Maximino Méndez Varela, no ano 1936, por neglixencia (causa 916/36). Posiblemente fora esta á que se referira.

Quede constancia pois da miña débeda co admirado Méixome por provocar a curiosidade que posibilitou este traballo.

O estudo desta causa, que rematou coa absolución de Méndez, proporciona moitas luces sobre o desenvolvemento dos procesos celebrados en Tui, aspectos que neles influíron e a dinámica xeral dos procesos militares.

Aparece clara a existencia dun grupo moi caracterizado dentro dos militares con mando na zona, que preme fortemente para imprimir a máxima dureza nas actuacións, significadamente, contra personalidades políticas tudenses. Destacarían nel os capitáns José Peñarredonda, que ocupaba o cargo de alcalde, e Eduardo Rodríguez, que era o comandante militar da praza. Este grupo é o que está detrás das denuncias contra Méndez pola actuación, ao seu xuízo, branda e pode que desleal, como instrutor da causa 529/36.

Destaca tamén a comprobación do papel decisivo dos auditores e asesores xurídicos das comandancias militares. É un feito coñecido a importancia dos auditores como garantía do respecto ás formalidades xurídicas dos procesos e na valoración e revisión das sentencias emitidas polos tribunais en orde á ratificación ou disentimento pola máxima autoridade militar; tamén na análise da instrución do proceso feita polo xuíz instrutor para determinar a elevación a causa ou sobresemento. Neste caso, dun xeito claro e detallado, pode comprobarse ademais a intervención directa, non só dos auditores rexionais senón tamén dos auditores e asesores xurídicos dos gobernos militares, tutelando de inicio a fin os procedementos: suxiren actuacións, testemuñas, desgloses en pezas separadas, revisan procesamentos e cualificacións feitas polos instrutores.

O tenente retirado de infantería Maximino Méndez fora nomeado xuíz instrutor de causas militares na praza de Tui, actuou na 529/36 por rebelión e auxilio á rebelión contra destacados republicanos da cidade “Dirigentes y auxiliares del Movimiento de Rebelión contra las fuerzas del Ejército Nacional” así como contra os promotores da folga xeral entre os días 18 e 27 de xullo. As actuacións inícianse o 1 de agosto e están encartadas 30 persoas, delas algunhas declaradas en rebeldía e outras xa falecidas. Na peza principal houbo condenados a morte, que foron executados o 27 de agosto (José Alonso Martínez, Francisco Guinde Puente e Enrique Jaso Paz). Na peza separada 889/36 (un dos motivos da denuncia contra Méndez) estaban comprendidos Alejo Diz Jurado, Darío Álvarez Limeses, Serafín Fernández Costas, Manuel Domínguez León, José Felipe Muñoz, Julio Fernández Fernández e Francisco Alonso Menela. En consello de guerra celebrado o 13-10-36 todos foron condenados a morte, agás Francisco Alonso que foi condenado a cadea perpétua.

A finais de agosto, o comandante militar de Tui, capitán de artillería Eduardo Rodríguez, dá conta telefonicamente ao comandante militar de Vigo da existencia de denuncias sobre certas actuacións do instrutor; a continuación informa por escrito das “irregularidades observadas desde hace algún tiempo en la actuación del Teniente DON MAXIMINO MENDEZ, como Juez Instructor de esta Comandancia Militar”. Detalla polo miúdo a actuación denunciada consistente en que, como instrutor do sumario incoado contra os dirixentes do “movimiento comunista” en Tui, elevara a sumarísimo as actuacións contra persoas encartadas de segunda fila e continuara por trámite ordinario contra outras persoas de máis elevada responsabilidade 

dándose el caso insólito de que habían sido ya fusilados los del juicio sumarísimo y todavía no se había dictado auto de procesamiento contra los otros no obstante su mayor responsabilidad y categoría.

 Non atribúe ese comportamento a incompetencia de Méndez 

pero bien pudiera haber influído en el ánimo del Oficial en cuestión, las frecuentes visitas que le ha hecho el Médico Don Darío Álvarez Blázquez, hijo de uno de los encartados, a quien se ha visto en alguna ocasión paseando con el mencionado oficial, siendo ello motivo de escándalo para los espíritus perspicaces.

 Apunta tamén as visitas do director da sucursal do Banco Pastor, Arturo Zas que tiña vínculos de amizade con algún dos encartados.

Continúa o escrito afirmando ter novas de que algunhas comunicacións dirixidas a este xuíz non foran unidas ao sumario e que se dera 

el caso insólito de que este Oficial al proponerme la libertad provisional de cuatro encartados por no aparecer suficientemente probada, según él, su culpabilidad, se permitía hacer una verdadera defensa de los mismos, citando en su descargo todo cuanto podía favorecerles, y omitiendo en cambio aquellos informes que les eran adversos como los del señor Delegado de Orden Público, quien por los medios propios de que dispone se halla en condiciones de darlos verídicos sobre todas las personas encartadas.

Está fóra de dúbida a conivencia coa denuncia ( posiblemente fose súa a iniciativa) do alcalde, capitán de infantería retirado José Peñarredonda, que presta unha declaración coincidente con aquela. Tamén declara en contra de Méndez o secretario da causa, avogado e sarxento de complemento Teodosio Baquero, que sinala trato de favor do tenente a Serafín Fernández Costas.

O día dous de setembro relevan a Méndez no cargo de instrutor sendo substituído por Rafael Pineda.

Ábrense dilixencias e o 7 de setembro comparece Maximino diante do instrutor; manifesta que fora a Tui o auditor Álvarez de Toledo para fiscalizar e asesorar nos procesos incoados e que, ao examinar o dos dirixentes tudenses, dixéralle:

vamos a procesar a estos cinco individuos para juicio sumarísimo y los restantes los dejamos para ordinario, continuando la práctica de diligencias; dictando el mismo el auto de procesamiento y dando normas a seguir con las actuaciones; a los pocos días, recibimos orden los Jueces que teníamos causas que las lleváramos a Pontevedra, y una vez allí el Sr. Álvarez de Toledo en unión del Sr. Coronel Auditor, volvió a revisarla, manifestando dichos Señores que estaban bien y que aquel mismo día saliese para Coruña, lo que se efectuó [...] El día veinticinco o veintiseis, con ocasión de celebrarse un Consejo de Guerra en Tuy, me visitó el Auditor de aquel, diciéndome, que mientras no recibía la causa devuelta fuese tomando declaraciones sobre los encartados [...] así como pidiendo informes y demás testimonios.

 Méndez afirma que así o fixera con testemuños e informes de numerosas persoas de autoridade e solvencia moral para esclarecer os feitos “buscando la más clara luz de la justicia” e que non puidera levar a cabo o procesamento pois fora relevado, por orde do comandante militar, o mesmo día en que terminara e ía facelo.

Explica que propuxera a liberdade duns encartados porque, ao seu xuízo, non había cargos tan graves contra eles que non permitisen atenuar a prisión e, en segundo lugar, porque nunhas instrucións entregadas aos xuíces, o artigo 3º dicía que se non se produciran danos graves a persoas ou cousas, os comandantes militares podían sancionar vía gobernativa.

Nega ter amizade con Darío Álvarez Blázquez nin co señor Zas.

O 3 de outubro declara José Álvarez de Toledo, agregado á asesoría xurídica do goberno militar de Pontevedra. Manifesta que, no estudo da causa, deduciu que os encartados ou a maior parte deles “no estaban detenidos en flagrante delito, pues cuando en Tuy entró el Ejército quienes le habían hecho resistencia, paisanos y carabineros, se hallaban refugiados en sus casas o huídos”, polo que había que examinar indicios racionais sobre quen fora membro do comité de folga. 

Que con estos antecedentes indicó al Sr. Méndez la conveniencia de procesar a determinados individuos [...] dictando un auto de procesamiento en el que disponía la formación de pieza separada para persiguir (sic) a los otros responsables de Tuy.

Afirma que, ao examinar a causa en Pontevedra, parecéralle que o auto de procesamento era o que el ditara e que tamén lle dera a conformidade o xefe da a sesoría xurídica, auditor de División retirado Gonzalo Fernández de la Mora.

Apunta tamén que, na Coruña, indicara aos auditores Salvador Merino e Fernández de la Mora (Ramiro) o criterio seguido en Tui e que ao chegar alí a causa fora aprobada “y que cree que si estuviera equivocado se hubiera dispuesto que la causa se tramitara sumarisimamente contra todos los encartados”.

Pero as acusacións contra Méndez teñen outro cargo máis referido á proposta que fixera o 26 de agosto ao comandante militar para poñer en liberdade a Francisco Alonso Medela, Consuelo Crespo García, Manuel Estévez Cosme e Eugenio Davila Vela, por considerar os cargos contra eles “no son suficientes concretos ni justificativos de una culpabilidad tal que les permita retener más en prisión”. A esta acusación sumábaselle a aparición de dous oficios de F.E. de Santiago contra Eugenio Davila nos que o conceptuaba como “elemento destacadísimo en las organizaciones de Juventudes marxistas de Santiago” e que actuara á fronte de “elementos extremistas en diversos desmanes y desórdenes”. Estes escritos, ao parecer, estaban no local do xulgado militar pero non se uniran á causa anterior.

Conseguido o obxectivo de relevar a Méndez como instrutor e visto que as súas actuacións, en liñas xerais, concordaban co disposto polos auditores, conclúese que:

De lo actuado no ha llegado a dibujarse en modo alguno en su proceder una figura delictiva o culposa de gravedad, tan solo si un descuido o falta de celo en ocasión de una propuesta de libertad que, si se estima merecedora de una sanción disciplinaria, ha de reputarse ya suficientemente corregida en la incoación de este proceso a cuyas resultas además se ha mantenido gubernativamente arrestado al Teniente MENDEZ VARELA.

Sobresemento definitivo o 21 de outubro de 1936.

"Paseos" a destempo.

 

Non era habitual, máis ben excepcional, que as autoridades sublevadas sancionasen comportamentos delitivos cometidos por axentes ou por milicianos ás súas ordes. Cando se abría algún procedemento – xeralmente por denuncia de persoas próximas ao réxime ou por algún consulado ou embaixada no caso de ser a vítima doutra nacionalidade – acababa en sobresemento por considerar a situación especial dos primeiros meses e o ardor combativo en defensa do alzamento que tiñan os implicados; todo o máis contémplase algunha sanción irrelevante por parte dos mandos. O anterior afecta tanto a prácticas corruptas de rapina económica, abuso de poder e semellantes, como a agresións físicas ou morte.

En relación coas mortes, hai algún caso documentado no que a auditoría xurídica e as autoridades superiores ordenan que se abra unha investigación máis completa (por exemplo no ben estudado asasinato do concelleiro Alberto Martínez), ou que se devolvan dilixencias ao instrutor, que fixera unha meteórica pescuda sen resultados, no caso do “paseo” do militante socialista José Pintos. Pero o resultado sempre remata no sobresemento. Non podía ser doutro xeito pois os vitimarios limitábanse a executar as ordes planificadas e ditadas de antemán polos mandos por máis que, ás veces, non seguiran estritamente os protocolos.

Nalgunhas publicacións sostense que houbo unha secuenciación nas tarefas de eliminación de opositores tras o golpe, de xeito que, nun primeiro momento só se empregaban accións extraxudiciais (sacas, “paseos”, fusilamentos por incursos no bando) e, meses máis tarde levábase a cabo a través de consellos de guerra. Unha simple comprobación nas datas (os primeiros consellos de guerra inícianse a primeiros de agosto) permite concluír que foi unha represión paralela na que, ao mesmo tempo, utilizábanse os dous métodos, que non deixan de ser dúas caras da mesma inxustiza. O que si é certo é o predominio moi destacado das execucións extraxudiciais nos primeiros meses ata diminuír de xeito moi acusado ao longo da primeira metade do 37; máis tarde volverían a repuntar no contexto da loita contra a resistencia armada da guerrilla.

O decreto de unificación de milicias, a depuración de Falanxe e a disolución das Guardias Cívicas coinciden coa drástica redución das prácticas citadas. Pero a habitualidade destes métodos fixo que algúns executores continuasen con esa dinámica e, dende a superioridade, tiveran que enviarlle algún aviso de que os tempos eran outros e o réxime necesitaba dar unha imaxe de suxeición ás formalidades xudiciais.

Un caso no que aparece documentado este proceder é o do asasinato do sindicalista da CNT, veciño da Lagoa (Vilaxoán), Manuel Diz Fuentes. Os informes atribúenlle a condición de xefe de grupo que “capitaneaba elementos levantiscos” adicándose á requisa de armas a persoas de dereitas, entre elas a Wenceslao Garra e o cura José Gago Tarrío.

Uno de los elementos mas destacados de estos ideales, tanto marxista como comunista era Jefe Presidente del Sindicato de Transportes Marítimos afecto a la C.N.T., se distinguió en cuantas huelgas surgieron en esta población como directivo; hizo varios viajes a Madrid delegado por los compañeros por asuntos sociales y también acudió a dicha capital cuando habló el mal español Sr. Azaña. Estaba casado en Asturias, donde pasó algún tiempo y principalmente en la revolución del año 1934, que desplegó su actividad, siendo muy propagandista de ideas comunistas y marxistas.

Integrante dos grupos de fuxidos que actuaban na comarca de Vilagarcía, forzas da Guardia Civil e falanxistas, baixo o mando do sarxento Desiderio Camacho Pinilla, detéñeno na tarde do 28 de setembro de 1938. Logo dun interrogatorio artéllase a xustificación documental da súa morte: condución cara o monte Xiabre para localizar unha cova onde se refuxiaban fuxidos, intento de fuga que obriga a forza a realizar varios disparos que dan como resultado a morte.

Aprovechando la oscuridad de la noche y como las inmediaciones del mismo están rodeadas de pinares, intentó darse a la fuga, emprendiendo veloz carrera, por lo que la fuerza le hizo fuego, después de las repetidas voces correspondientes de alto, cayendo al parecer mortalmente herido en la cuneta del camino y al intentar saltar un muro que allí existía [...] había sido alcanzado por tres disparos, uno en la cabeza, otro en la espalda y el otro por la caja torácica.

A veracidade do afirmado no informe, asinado polo propio Camacho, non resulta moi convincente se consideramos que as dúas da madrugada non parece a mellor hora para buscar unha cova no monte; tampouco é comprensible que unha forza composta de só tres gardas e un falanxista se internase cun preso, de noite, nun monte no que actuaban partidas armadas boas coñecedoras do terreo. A todo isto habería que engadir os testemuños de veciños que apuntan á participación nos feitos do crego de Cea José Gago.

O relato non é nada singular e confórmase ao que temos documentado noutros casos: son xustificacións elaboradas a posteriori para legalizar un feito que, con alta probabilidade, ocorreu en circunstancias de lugar, tempo e participantes diferentes ás relatadas.

Pero, como apuntamos anteriormente, os tempos cambiaran e estas prácticas había que poñelas en corentena; así o fai o auditor xurídico da oitava rexión que, o 14 de novembro de 1938, sobresé provisionalmente o caso pero manda recado ás autoridades, en concreto á Guardia Civil da provincia pontevedresa:

debiendo al mismo tiempo disponerse que por el Jefe de la Comandancia de la Guardia Civil de Pontevedra, se den las oportunas órdenes a sus subordinados y muy especialmente al que ordenó el servicio de autos, a fin de que en lo sucesivo se adopten en la conducción de detenidos, las más eficaces medidas de seguridad en evitación de la repetición de hechos como el que ha sido objeto de esta causa, sobre el cual no se proponen otras medidas a pesar de que recientemente y con respecto a la misma Provincia se hizo un pronunciamiento análogo, porque el suceso que lo motivó es posterior al de autos.