martes, 26 de marzo de 2019

Memoria pontevedresa na década dos noventa.

A memoria escrita sobre a represión en Pontevedra capital na última década do século pasado estaba dominada polo silencio ou polo relato mítico. No desenvolvemento da primeira transición, tanto os diversos grupos políticos como a sociedade, de xeito maioritario, fuxían de calquera apelación aos tempos republicanos e, moito máis, a calquera mención da brutal represión levada a cabo polos golpistas no 1936 e anos posteriores.
Deixando a un lado publicacións pioneiras, como as de Bernardo Máiz ou monográficos editados por A Nosa Terra, polo seu carácter xeneralista, aparecían referencias parciais á nosa cidade en libros editados na década anterior como El alzamiento de 1936 en Galicia. Datos para una historia de la guerra civil de Carlos Fernández (que publicaría tamén Alzamiento y guerra civil en Galicia no ano 2000), en memorias como Cuatro años a bordo de una isla de Evaristo Mosquera, que achegaba diversa información, especialmente sobre a súa estancia no “lazareto”; neste aspecto sería moi superado polo magnífico libro, e documental correspondente, de Antonio Caeiro e outros Aillados, que combinaba testemuñas persoais con fontes documentais e que segue sendo referencia obrigada para todo o referente á illa de san Simón, xunto coas posteriores publicacións de Gonzalo Amoedo.
Ao relato mítico sobre o sucedido en Pontevedra contribuíra, anos atrás, a Vida, paixón e morte de Alexandre Bóveda de Xerardo Álvarez Gallego, editado en Bos Aires no ano 1972; esta publicación, con abundantes erros e afirmacións inexactas, tivo unha ampla circulación. Outra das publicacións apaixonadas dos primeiros momentos, tamén editada en Bos Aires no 1938, foi Lo que han hecho en Galicia. Episodios del terror blanco en las provincias gallegas contadas por quienes los han visto e que presenta características parecidas ao anterior.
Xa na década que tratamos, a dos noventa, aparece Historia de la ciudad de Pontevedra de Xosé Fortes, que adica un par de páxinas a tratar a represión; o carácter da obra non propiciaba un tratamento polo miúdo do tema e explica a extrema violencia desatada como consecuencia de “una sangrienta locura colectiva, en la que los odios y rencillas acumulados afloraron violentamente a la superficie.” As fontes utilizadas por Fortes neste tema parecen ser exclusivamente orais (non hai referencias documentais) o que explica omisións e erros no relacionado coas vítimas. En relación cos responsables da represión destaca acertadamente o papel sobranceiro da Guardia Cívica mandada por Víctor Lis.
Outra publicación do mesmo ano, 1993, é Inmolados gallegos. Alexandro Bóveda, Víctor Casas, Telmo Bernárdez, Adrio Barreiro... de Luis Lamela; este libro marca un fito na historia da represión en Pontevedra capital pois, por primeira vez, aparece un relato sistematicamente documentado do sucedido nos días inmediatos ao golpe. Centrado nos xuízos a Bóveda e aos “dez do doce de novembro”, é un relato sen concesións á mitoloxía. Luis Lamela sinala dun xeito claro a responsabilidade última da violencia: 
De la totalidad de los fusilamientos – la llamada “represión legal” - hay que aplicar la exclusiva responsabilidad a los militares. Asimismo, la otra represión “legal” (sic), esto es, los “paseos” practicados por las patrullas del amanecer falangistas, son también de su completa responsabilidad, pues ellos, los militares sediciosos, ejercieron la exclusiva autoridad en todos los campos del orden – su orden – durante aquella época.
A comezos desta década visita Pontevedra unha investigadora francesa, Marie-Pierre Bossan, coa intención de realizar unha serie de entrevistas a persoas que viviran a guerra civil. Cando realiza a primeira visita (1991) participaba nun programa de investigación pluridisciplinar sobre a memoria oral; entra en contacto con Historga (as entrevistas serían depositadas nesta entidade) e elixe Pontevedra pois era unha cidade que non tiña fondos de entrevistas recollidos.
Entre os anos 1993-1994 fixo varias visitas a Pontevedra e contactou con 80 posibles testemuñas, rexeitaron a entrevista 28 e, con máis ou menos reticencias, aceptaron efectualas 52 persoas; delas 19 preferiron gardar o anonimato, aínda que polo contido non é difícil coñecer a identidade.
A partir destes testemuños e a posterior verificación dos feitos mediante a confrontación con outros testemuños e publicacións e a análise da coherencia interna dos relatos, elaborou a tese doutoral Émergence d’une mémoire de la guerre civile en Galice. Le cas de Pontevedra.; estivo dirixida polo profesor Michel Moner e foi defendida o 17 de xaneiro de 1998 na universidade Stendhal – Grenoble III.
Sería moi desexable a tradución e publicación da tese, tanto polo interese do conxunto de testemuños ( accesibles e coñecidos polos investigadores pero non pola sociedade), como pola análise que fai a autora sobre os mecanismos, problemática e estado da memoria sesenta anos despois do conflito.
En canto ao contido das entrevistas, na actualidade e despois de numerosas publicacións sobre a represión en xeral e a pontevedresa en particular, ven a confirmar o que xa coñecemos; abondan os erros e as omisións, lóxicas neste tipo de traballos pois, como afirma a autora: “ As fontes orais presentan pouca fiabilidade para unha análise precisa da represión. Na cita de exemplos concretos, os erros son frecuentes e facilmente localizables.” Considera que son erros de tipo cronolóxico e que, nos datos cuantitativos a tendencia xeral dos testemuños parece ser a esaxeración.
Debemos ter en conta a dificultade existente nos anos noventa para analizar a veracidade dos testemuños debido á escaseza de publicacións documentadas; neste aspecto, a autora é bastante reticente coa obra citada de Lamela por basearse unicamente en documentación dos arquivos e non ter en conta testemuños orais. Para M.P. Bossan isto daría lugar a supostos erros; é certa a existencia dalgún erro no listado de vítimas de Inmolados Gallegos (comprensible polas dificultades que este tipo de investigacións conleva), pero moitos menos que no resto de publicacións que utiliza a autora como referentes. Precisamente o exemplo escollido por Bossan acredita todo o contrario do que aduce a investigadora francesa: o caso do taxista José Pintos, que Lamela cita (acertadamente) como “paseado” e que Fortes e outros testemuños consideran como sobrevivente ao “paseo”. Na actualidade está perfectamente documentada a versión de Lamela e totalmente errada a contraria.
Destaca a autora o papel dominante ou exclusivo da represión como eixe dos relatos, agás unha minoría (en xeral partidarios dos sublevados) que afirma que en Pontevedra nada sucedera: 
aquí se pasó hambre en el 41, en el 40, pero durante la Guerra Civil, Pontevedra fué un oasis de paz y de tranquilidad, los muertos estaban enterrados, la gente estaba...las viudas y los huérfanos estaban tristes y desconsolados pero después aquí ya no pasó nada.
 Tamén considera significativa a incomprensión diante da violencia gratuíta, sen atopar motivos para a súa existencia; as testemuñas non parecen comprender por que as vítimas foran vítimas e os verdugos foran verdugos. No conxunto dos testemuños, é salientable para a autora a ausencia de consideracións sobre o exilio ou a guerrilla.
Respecto aos verdugos, aparte de Víctor Lis, nome asumido pola práctica totalidade dos entrevistados, moi poucos citan outros nomes; ao sumo media ducia e dos que nos consta fehacientemente a súa participación directa nos “paseos”. Isto ven a confirmar que nas distintas localidades sempre se coñeceu o nome dos verdugos. Algúns dos que citan nomes de represores son testemuñas que preferiron quedar no anonimato. Varios piden silenciar a gravadora e son frecuentes os que se botan atrás e piden que non se mencionen cando revisan a entrevista. O medo (aínda!) e a pertenza a coñecidas familias pontevedresas dalgúns deles poden estar detrás desta actitude.
“Y Víctor Lis, el criminal número uno. De los muchos criminales que había, ese era un cabeza visible: Víctor Lis Quibén.”
Outro feito destacado é a exculpación (ou cando menos o esquecemento) dos militares como responsables da represión. As testemuñas sinalan como executores a Guardia Cívica e os falanxistas sen facer referencia ás autoridades militares de quen dependían; atribúense as mortes ás envexas e vinganzas persoais, moitas veces por motivos profesionais, singularmente entre médicos, e ponse como exemplo o fusilamento de Caamaño.
Non faltan tampouco as alusións á necesidade de non remover o pasado e á conveniencia de esquecer. Dende o anonimato, unha profesora galeguista exprésao do seguinte xeito:
¿Cómo vas ahora a poner todas esas cosas sobre el tapete...? ¿Y cómo vas ahora en las familias a suscitar todo eso? Pero es cierto, ¿Cómo vas a sacar esas cosas? Gracias a Dios pues...las familias están cruzadas, están entrelazadas completamente. Entonces es mejor no recordar.