Semana Santa.

 

Estamos en Semana Santa, fagamos un percorrido polos tempos da 2ª República para pescudar o ocorrido naqueles anos que, algúns, cualifican de persecución atroz contra os católicos. As celebracións de Semana Santa non deixan de ser só un aspecto anecdótico dun problema moi complexo como foi o da relación Igrexa-Estado nese período, pero analizado a nivel micro, achegado ao noso contorno, pode relativizar afirmacións maximalistas amplificadas tras o golpe militar.

O ano anterior á proclamación da República as celebracións na capital pontevedresa seguen a monotonía acostumada: o xoves saía de santa María a procesión dos Pasos, coa participación do alcalde, banda de música municipal e un piquete de infantería; o venres santo continúan os oficios relixiosos en todos os templos e sae a procesión do Santo Enterro presidida polas autoridades.

En 1931, antes das eleccións municipais que trouxeron a República, continúa a tónica habitual e o teatro Principal suspende os espectáculos dende as doce da noite do mércores santo, seguindo o costume de non consentir actos nos que se interprete música profana. Pero xa hai novas de pequenas liortas e o xornal La Libertad (2-4-1931), baixo o título “El Clero provoca a los republicanos”, conta que, con motivo da inauguración do centro republicano de Arcade,

premeditadamente, se hizo pasar una procesión religiosa ante el Centro Republicano en el momento en que salían sus socios, prorrumpiendo los que la dirigían en gritos insultantes contra los republicanos, que fueron inmediatamente contestados como se merecían.

A cousa viña de días atrás pois, segundo o xornal, os clérigos repartiran unhas follas insultando e inxuriando os republicanos.

No ano 1932 xa estaba vixente a necesidade de que solicitasen permiso ao gobernador para as procesións, como era preceptivo para calquera entidade que quixera celebrar manifestacións públicas. Na provincia da Coruña o gobernador autorizou máis de cen procesións en distintas localidades, que se celebraron coa maior orde e sen incidentes, segundo o xornal católico El Ideal Gallego (26-3-1932). Ese mesmo xornal lembráballe aos lectores o sucedido na Coruña durante a procesión de 1894, cando un mozo disparoulle ao Nazareno gritando “¡Viva la anarquía!”, un dos tiros perforou a túnica da imaxe e “la ferviente fe de algunas devotas mujeres aseguraron después de haber visto que la imagen al oir las detonaciones, moviera la cabeza hacia la izquierda para mirar al joven pistolero” (11-12-1932). Como pode comprobarse, as accións anticlericais viñan de moito antes da República.

En Pontevedra non saíron á rúa as procesións e os cultos limitáronse ao interior dos templos; o Santo Enterro procesionou polo interior da igrexa e os claustros de san Francisco. De todos xeitos, o 3 de abril saíu da igrexa de santa María o “santísimo”, conducido polo párroco Mansilla e baixo o palio que portaban vellos mariñeiros da Moureira; a procesión ía acompañada pola banda de música municipal e tiña por obxecto levar a comuñón aos enfermos da parroquia. O día 10 fai o mesmo a parroquia de santa María.

Noutras localidades da provincia a Semana Santa celébrase do xeito acostumado: en Cangas, con gran solemnidade, saíu á rúa a procesión da “Santa Cena” na tarde do xoves e o venres celebrouse a cerimonia do “Encuentro” e procesión polas rúas. En Ponteareas non saíu a procesión do venres debido ao mal tempo pero si a do xoves, non houbo ningún incidente (El Tea, 3-4-1932).

No ano 1933 o venres santo coincide co 14 de abril, día de celebración da República, e celébrase tamén sen procesións no exterior, hai Via Crucis en san Francisco e procesión polos claustros.

Se notó la ausencia en las calles de señoritas ataviadas con la clásica mantilla española. En cambio la afluencia de público a la visita de los Sagrarios no desmereció en nada de la de los años anteriores (Progreso, 15-4-1933).

 Os curas solicitaron autorización para as procesións de comuñón pascual e o gobernador concédella.

O ano 1934 xa gobernan as dereitas e organízase a procesión do “Santo Enterro” custeada por subscrición popular.

O gobernador, no ano 1935, concede autorización para celebrar procesións en todos os pobos que as celebrasen tradicionalmente. Na capital os actos teñen gran brillantez coa procesión polas rúas do “Santo Entierro”, as imaxes do Cristo Xacente e da virxe da Misericordia son conducidas por mariños da Armada, que se ofreceran voluntarios para facelo; participa a banda de trompetas de artillería, a banda de música municipal e a Popular de Lantaño. Destaca a programación de Radio Pontevedra, organizada por Labor Gallega, con conferencias radiadas de Filgueira Valverde, Álvarez Limeses, José Lino e Pedret Casado, así como audicións de música sacra e concerto da Coral Polifónica.

A prensa socialista, como El Obrero, órgano da agrupación socialista de Ferrol, lanza os seus dardos sobre o que considera “indecente carnavalada político-religiosa”

Ha pasado ya el sarampión religioso de estos días conmemorando la fábula del Gólgota. Nada hemos querido decir para no quitarle brillo a la carnavalada religiosa. A nosotros nos ha parecido muy bien el ver ese sentimiento mítico-religioso, aunque, si hemos de ser sinceros, nos parece más bien una farsa política y un alarde de fuerzas de la España negra. Vimos en todo ello la mano negra de la Compañía de Jesús soplando la tea que ya estaba casi estinguida (sic) de la pira del Santo Oficio (27-4-1935).

En 1936, cun goberno da Fronte Popular, volven as celebracións no interior dos templos e concertos de música sacra na radio. Hai algúns incidentes, como o ocorrido en Lavadores, protagonizado por cinco mozos que con lazos vermellos e emblemas comunistas tentaron entrar na igrexa da parroquia sen conseguilo; as forzas da orde instrúen o correspondente atestado.

Tras o golpe militar tampouco acabaron as autorizacións previas: unha circular do gobernador civil da Coruña Florentino González Vallés do 2 de agosto de 1936 determinaba que “No se permitirán otras manifestaciones exteriores que las del culto católico, previo permiso que los señores sacerdotes solicitarán de los respectivos delegados civiles” (Boletín Oficial Arzobispado de Santiago, 14-8-1936).

Foto: Procesión en Vigo no ano 1935. El Pueblo Gallego (20-4-1935). Foto Pacheco.

Mortes en Vigo, xullo de 1936.

 

No ano 2018 publicamos o informe no que o capitán Carreró daba conta aos seus superiores do sucedido ao ler o bando de guerra en Vigo; agora trataremos das vítimas ocasionadas naquelas datas. Autores como X. C. Abad, no II Congreso da Memoria (Culleredo) xa publicou unha relación de vítimas mortais; nesta entrada utilizaremos a versión ofrecida na causa militar “Instruída en averiguación de las causas que motivaron la aparición de cadáveres de (sic) distintos sitios de la población” (498/36. AIMN.).

As primeiras actuacións do xulgado foron o recoñecemento de cadáveres na Casa de Socorro ou en clínicas como a do Dr. Cobas e o ditado de ordes para que foran trasladados ao cemiterio de Pereiró co obxecto de que lles realizaran a autopsia.

O mesmo día 20, o xuíz Pérez Navaza oficia ao auditor de guerra dando conta do inicio da causa e ao capitán da Guardia Civil e Comisaría de policía a efectos de que “practiquen las más activas gestiones encaminadas a averiguar la forma y por quiénes fueron heridos”; segundo dispuña a lei de axuizamento civil, ordena fixar na porta do cemiterio un cartel para tratar de identificar os mortos descoñecidos.

O día 22, o xulgado preséntase en Pereiró e comproba que no depósito atópanse vinte e oito cadáveres:

Simeón López Veloso, 25 anos [29], solteiro, albanel, veciño do barrio do Couto (142, Z.15)¹

Lenin Moreda Vázquez, 15 anos, solteiro, de Riomao (Lavadores). (138, Z.15)

José Álvarez Fríez [Froiz], 18 anos, botóns da sociedade “La Oliva”. (153, Z.15)

Manuel Lence González, 40 anos [41], casado, comisionista, domiciliado na rúa 14 de abril. (2, Z.6)

Lorenzo Cid González, 53 anos [36], empregado de Obras del Puerto. Natural de Molezuelas de la Carballeda (Zamora). (136, Z.15)

Lorenzo Mumary Gil, 22 anos [23], solteiro, rúa do Paraguay. (3, Z.6)

María Suárez Paz, 51 anos [46], natural de Cuntis, domiciliada en r/ Uruguay. (129, Z.15)

Ángel Cameselle Pazo, 18 anos, solteiro, albanel, barrio da Quintela (Coia). (135, Z.15)

Manuel Gómez Verdes, 60 anos [55], axudante de caixa do Banco de España, natural de Ponteareas. (131, Z.15)

Dolores García, barrio de O Calvario (Lavadores). (143, Z.15)

Agustín Castro Fábregas, r/ de San Antonio. (137, Z.15)

Antonio Fernández. (139, Z.15)

Laureano García Carrera, 27 anos, chofer, de Tui, solteiro. (141, Z.15)

Rogelio Paramos Gándara, de Guillarei. (140, Z.15)

Julio Vázquez, ó redor de 36 anos. (146, Z.15)

Francisco Gamallo. (130, Z.15)

Manuel Paredes Piñeiro, 43 anos, xornaleiro, natural de Moaña, domicilio en r/ Ballesta. (132, Z.15)

Antonio J. Fariña Barros, 30 anos, dependente, natural de Barrio (sic) Pontevedra. (133, Z.15)

Estanislao Núñez Barrio², 53 anos, industrial, natural de León, domicilio no barrio do Seixo (Lavadores).

Constante Gutiérrez Blanco, 53 anos, ferreiro, barrio da Ceboleira (Lavadores). (134, Z.15)

Ademais aparecen 8 cadáveres descoñecidos, destes logran identificar posteriormente a:

Adelino Hidalgo Andreu, 30 anos, solteiro, oficinista, domiciliado en r/ Méndez Núñez.

Alfonso Groba González, 22 anos, solteiro, chofer, natural e veciño de Ponteareas.

As autopsias a 27 dos cadáveres duran sete horas e son efectuadas polo forense Luis Martínez García-Murillo, axudado por Francisco Bustelo Bustelo. Todos foran ferido por arma larga, agás Constante Gutíerrez, Ángel Cameselle e Estanislao Núñez que o foron por arma curta.

Nas declaracións de familiares dos mortos faise referencia ás causas da morte con frases como: “diferentes descargas, no solamente de la fuerza pública sinó también de los revoltosos”, “cuando la fuerza pública y del Ejército se batía contra turbas que le hacían frente”, “ignorando si las lesiones de bala se la ocasionaron los militares o los paisanos que se habían revelado (sic) contra aquellos”, “fué obligado a ir en un coche ocupado por comunistas, que iban con armas y agredían a la fuerza pública, siendo muerto por esta”.

O 22 de xullo falece no sanatorio Troncoso Camilo Gómez e o 24 morre José Prado.

O 27 de xullo ingresan no cemiterio de Pereiró cinco cadáveres ocasionados polos sucesos ocurridos en Lavadores o día 26:

Alfonso Posada, do barrio de San Lourenzo.

Manuel Rodríguez Mouriño, estudante, 20 anos, r/ Galán.

José Manuel Taboada Martínez, 37 anos, r/ Ballesta.

Manuel Correa de Carballo Costa, natural de Viana do Castelo e veciño do Calvario.

Enrique Acuña, veciño de Riomao e natural de Portugal.

O 26 de xullo, o sanatorio cirúrxico de Lavadores dá conta do ingreso das feridas Soledad e Ramona Domínguez e afirma que a nai e unha filla de Ramona resultaran mortas cando abandonaban o domicilio para refuxiarse nunha casa veciña; eran de Pardavila.

O día 30 falece Romualdo Fernández Martínez tras ser operado nos pavillóns sanitarios de Vigo.

Na relación publicada por Abad figuran dúas persoas que non aparecen nesta documentación: Ricardo Fernández Martínez (será o citado anteriormente como Romualdo?) e Arturo Juan Baldomero Fernández Cabaleiro e non constan varios dos aquí nomeados; a explicación xa foi advertida polo autor: “excluídos os que morreran días despois e os que, con toda probabilidade non se rexistraron debidamente para evitar complicacións”.³

Sobre as xestións ordenadas para dar cos autores, a comisaría informa que non deran resultado “por las dificultades que ofrece el barrio por donde se han efectuado las gestiones”. Varias testemuñas declaran que non viran agresións á forza pública nin a ninguén armado.

En canto a feridos, o Hospital Municipal comunica o 26 de xullo que prestara asistencia a 22 persoas; habería que engadir o resto das clínicas para calcular o total, que non aparece na causa.

No Hospital Militar atendeuse o tenente Rafael Marco, con erosión nunha orella, os soldados Inocencio Román con erosión no lombo, José Vicente por perdigonada e Julián Mínguez por dúas feridas no pescozo, todos eles de prognóstico leve.

Dos interrogatorios aos feridos dedúcese que o foran

como consecuencia de los tiroteos habidos entre el Ejército y los revoltosos, cuando casualmente pasaban algunos de ellos por los lugares en que estaba entablada la lucha [...] Ignoran por tanto quienes han sido causantes de las heridas que les fueron producidas, aunque suponen lo fueran por la fuerza pública, al repeler con sus armas la agresión de que habían sido objeto.

O instrutor considera que os feitos se produciran de “modo casual y fortuito” polo que non había culpabilidade e dítase sobresemento.

1Entre parénteses aparece a localización onde foi enterrado no cemiterio.

2Morto polos resistentes ao golpe tras o asalto ao seu domicilio.

3Abad, X.C. “¡Ás barricadas! A defensa da legalidade republicana na bisbarra de Vigo”. Actas segundo congreso da memoria. Culleredo. Páx. 561.

Aníbal Otero, o espía que nunca existiu.

 

Tui foi a última cidade galega en ser sometida polas tropas golpistas, estivo gobernada por un comité republicano que mantivo a orde e evitou que se cometeran abusos contra simpatizantes dos sublevados; o 26 de xullo as tropas insurxentes vencen a resistencia tudense e toman o control da cidade. Os mandos militares inician a represión: “paseos”, detencións e apertura de causas militares. En Valença, a partir do triunfo da Fronte Popular, destacados membros da dereita e as súas familias residen nos hoteis agardando o cambio da situación política. Iniciado o golpe, o goberno portugués mantén unha política de colaboración cos sublevados e a policía entrega persoas fuxidas ás autoridades españolas.

Aníbal Otero entrara en Portugal o 20 de maio coa finalidade de realizar traballos de campo para o Atlas Lingüístico da Península Ibérica; os traballos fainos na compaña de Aurelio M. Espinosa e do portugués Armando Nobre de Gusmao. Contan cun coche oficial da Junta de Ampliación de Estudios, todo tipo de documentos oficiais, entre eles unha credencial expedida polo ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes indicando a finalidade da viaxe. A Junta de Educaçao Nacional facilítalles, o 9 de xuño de 1936, un escrito dirixido a todos os concellos explicando a súa misión e pedindo que as autoridades administrativas “dêem o seu apoio a esta obra de investigaçao científica, cujo interêsse nacional é evidente”. Espinosa volve a España e Gusmao regresara á súa casa cando Aníbal chega a Valença na tarde do 21 de xullo. Hospédase no Hotel Minho, no que residen varias persoas españolas simpatizantes dos sublevados, entre eles algúns curas. O carácter reservado de Aníbal, as súas viaxes a pobos dos arredores para realizar as enquisas e a utilización dun vehículo oficial da República española, resultan feitos sospeitosos para os outros hóspedes.

Parece inxenuo pensar que, durante dúas semanas, a policía portuguesa non tivera tempo de certificar a personalidade de Aníbal e a misión que o traía a Valença, máxime nunha situación de alta tensión na que os controis de viandantes e hoteis eran moi fortes na cidade fronteiriza. Ademais, como vimos, levaba dous meses realizando estes traballos e contaba con todos os prácemes oficiais. Non dubidamos do atractivo que ten a nova dun esforzado científico mártir diante da ignorancia da policía, que confunde notación fonética con linguaxe secreta, pero todo indica que as motivacións foron outras e a policía lusa actuou a resultas das informacións facilitadas polas autoridades españolas e en conivencia con elas.

O 5 de agosto, a policía internacional portuguesa detén a Aníbal e entrégao á española, ingresa en prisión “por suponérsele confidente en aquélla República del Frente Popular”.

Son significativas as personalidades que declaran no caso: o capitán Peñarredonda, delegado de orde pública en Tui, Álvaro Losada, comisario de guerra carlista e Pablo Bugarín,refuxiado varios meses en Portugal. As súas declaracións marcan a pauta das acusacións que, posteriormente, asumirá o fiscal e que recollerá a sentencia do tribunal; non hai nelas ningunha referencia ás tan publicitadas anotacións fonéticas. Podemos sintetizalas en tres apartados: a) Acusacións de espionaxe baseadas en que viñera “al estallar la revolución nacionalista en España”, mantiña correspondencia coa embaixada en Lisboa e vixiaba a colonia española, a fronteira e as estacións de tren. b) O desexo de Aníbal de ser expulsado pola fronteira de Badaxoz para loitar coas armas pola causa marxista: “pues allí podría luchar al lado del llamado Gobierno de Madrid y contra el Ejército”; esta información aseguran que lla facilitara a policía lusa. c) As manifestacións públicas do filólogo nas que se declaraba “convencido comunista” e contrario ao exército. Así o afirmaba Peñarredonda:

manifestó su complacencia por el asesinato de Calvo Sotelo, incendios de templos y todas cuantas atrocidades cometían en España los comunistas, asegurando que el Gobierno de Madrid triunfaría plenamente y haría la justicia adecuada.

O 2 de setembro, dende o cárcere, escribe unha carta a Francisco P. Leite Pinto, do Instituto para a Alta Cultura, dándolle conta da situación na que se atopaba e pedindo que testemuñara no senso de acreditar o seu traballo; na posdata indica: “Aún no sé por qué me expulsó la policía portuguesa”. Na resposta, Leite de Vasconcelos informa que a policía portuguesa informara á de Tui que Otero formaba parte dunha comisión peninsular encargada do Atlas Lingüístico, “Donde se conclui que Ud. nâo tem culpabilidade política”. O 3 de setembro procésano.

As declaracións dos hóspedes do hotel coinciden en consideralo, con maior ou menor énfase, de esquerdas e partidario da República. Sen dúbida a máis virulenta é a dun matrimonio de Valladolid: Saturnino Escudero, industrial panadeiro, afirma que 

tuvo una violenta discusión en el Hotel Miño[...] con el declarante primeramente y seguidamente con los demás huéspedes entre los que se encontraban varios Sacerdotes de Coruña y Vigo [...] expresaba su entusiasmo por los Comunistas y Socialistas [...] haciendo contínuas manifestaciones en contra del Movimiento Nacional [...] llegando a expresar en una ocasión que él si tuviera que escoger entre Comunistas y Anarquistas y por otro lado, Católicos y personas de Derechas, dijo que él incondicionalmente se iría con los primeros, y que sospecha lo mismo que los demás huéspedes, que fuese un agente de enlace entre el Gobierno de Madrid y elementos indeseables de las provincias inmediatas gallegas. [...] Comunista peligrosísimo.

A maiores, atópanlle unha carta dirixida á nai co seguinte parágrafo:

he decidido permanecer en Portugal en tanto no se decide el triunfo del Gobierno, que aunque es seguro, puede tardar todavía muchos días [...] no querer yo, de ninguna manera, combatir contra el Gobierno legítimo de Madrid, cuyo triunfo es cada día más seguro.

Mobilízanse apoios a Aníbal, declaracións favorables de antecedentes asinadas por diferentes institucións, cartas que amosan o seu traballo filolóxico, etc. Tampouco foi moi duro o xuíz instrutor, que se estende en documentar a actividade filolóxica de Aníbal e afirma, sen ningún xénero de dúbidas, “que no trajo a esa plaza ninguna misión reservada confidencial o de espionaje”.

A designación de fiscal e de vogal poñente non auguraba nada bo, tanto o alférez honorífico Manuel María de Puga y Ramón como o capitán, tamén honorífico, Ramón Rivero de Aguilar, tiñan unha ben gañada fama de duros e así o amosaron no consello de guerra; pouco lles custou desmontar a ben intencionada declaración favorable do cura Jesús Carro. A unha pregunta de Rivero só pode responder “que la actuación de Aníbal Otero la conoce exclusivamente en el terreno científico, ignorándola, en cambio, en el político y que desconoce en absoluto su ideología política y si ha ocultado esta bajo su actuación científica”. Os esforzos do defensor céntranse en sinalar contradicións nas acusacións; por exemplo cando afirman que fixera publicamente manifestacións comunistas, “eso es un tanto extraño ya que un espía no puede delatar su condición de tal abiertamente sin recato de ningún género y en público”. Tamén acepta como o único acto punible a súa non incorporación a filas. Condénano a reclusión perpetua por rebelión militar.

Libros de historia en tempos de pandemia.

 

O ano 2020 estivo marcado pola pandemia que nos asola; o remate do ano anterior (2019) e os inicios do actual (2021) deron á luz dúas publicacións moi necesarias na historia da nosa provincia. A primeira foi “Atila no Grove. Crónica política e Memoria da masacre (1923-1948)”, editada por Positivas e a última “Catas na memoria. A persecución franquista no Val de Miñor”, publicada por Laiovento. Ambas editoriais contan cun amplo recorrido na aposta por dar a coñecer esta temática, cousa de agradecer nestes tempos.

Aos autores, Antón Mascato e Carlos Méixome, poderiamos encadralos nese grupo de historiadores que, nunha feliz denominación de Dionisio Pereira, coñecemos por francotiradores; tanto Mascato como Méixome teñen un compromiso longo en campos como a edición, o activismo cultural, político e no traballo memorialístico, na tarefa de reivindicar e dar a coñecer as historias de vida e a memoria dos sectores sociais relegados pola historia. As súas publicacións neste campo (lembremos a súa participación no monográfico de Nós Diario sobre os vitimarios) sempre están caracterizadas por unha fiabilidade que non ten nada que envexar ao chamado, ás veces pretensiosamente, rigor académico.

En ambas obras, máis alá do relato da represión efectuada polos golpistas, atopamos a explicación das posibles causas do sucedido, os antecedentes, en suma: a xenealoxía dos feitos e dos personaxes que os protagonizan. En relación cos protagonistas, atenden non só a memoria das vítimas senón tamén a dos vitimarios ou verdugos.

As dúas obras supoñen un avance importante para completar, tanto espacial como cronoloxicamente, o mapa da represión na provincia pontevedresa, aínda, por desgraza, con moitas lagoas no coñecemento desta etapa crucial.

En “Atila no Grove”, Antón Mascato deixa poucos flocos (sempre os hai) no relato do panorama político e social grovense no período comprendido entre a Ditadura de Primo de Rivera e o que coñecemos como primeiro franquismo. A utilización de fontes arquivísticas variadas e da memoria oral proporcionan solidez a un relato que se completa cunha interesantísima listaxe na que se pon biografía ás vítimas do terror.

É un libro valente, sen ocultamentos biográficos, no que cada quen aparece desempeñando o papel que realmente tivo: as vítimas e os verdugos, porque as primeiras non existirían sen os segundos; achéganos así as diversas tipoloxías represivas que alí se realizaron nos anos do terror.

No libro de Méixome, a primeira consideración que debemos facer é a de non deixarnos levar pola modestia do título: son, efectivamente, catas no campo do ensino e das causas militares máis destacadas nos tres concellos estudados; pero así como ás veces as prospeccións resultan falidas ou apenas achegan indicios, neste caso, a información revelada é abundante e proporciónanos unha visión de conxunto, tanto da represión como da situación socio-política da zona nese período. A represión, tanto no maxisterio como nos concellos de Nigrán, Gondomar e Baiona, así como na figura do portugués Telmo Freitas, amósasenos a partir do estudo e lectura axeitada, con interpretación crítica, do inxente volume de información que nos achegan as causas militares.

Agardamos que estas catas tan produtivas sexan a base para unha obra que abarque de xeito global toda a zona. Destacaría tamén esas páxinas impagables do apartado “Primeiras palabras”, con reflexións que veñen moi a conto nestes tempos de visibilidade provocadora e  avance do negacionismo.

Parabéns aos autores por estas dúas obras polo que supoñen de avance real no coñecemento da nosa historia e parabéns tamén a Edicións Positivas e Laiovento. Só queda animar a Antón e Carlos de cara a novas publicacións.

Un "cabaleiro español" en Tui.

 

O título do artigo tómollo prestado a Carlos Méixome, autor dun magnífico artigo en Nós Diario: “Tres cabaleiros españois e unha consideración previa” (30-12-2020); nel facía unha semblanza de tres militares participantes na represión en Tui, un deles o protagonista desta entrada. No blog do mesmo autor, Pé do Galinheiro un neto do militar fai uns comentarios nos que defende a postura humanitaria e oposta á entrega de presos para fusilalos, na súa etapa de responsable do campo de concentración do mosteiro de Oia, onde era coñecido como “o capitán castaña”. Apunta este familiar que a súa postura levou a que o denunciaran e fora xulgado nun consello de guerra no que o absolveran. Non dei localizado esa causa pero si outra anterior contra Maximino Méndez Varela, no ano 1936, por neglixencia (causa 916/36). Posiblemente fora esta á que se referira.

Quede constancia pois da miña débeda co admirado Méixome por provocar a curiosidade que posibilitou este traballo.

O estudo desta causa, que rematou coa absolución de Méndez, proporciona moitas luces sobre o desenvolvemento dos procesos celebrados en Tui, aspectos que neles influíron e a dinámica xeral dos procesos militares.

Aparece clara a existencia dun grupo moi caracterizado dentro dos militares con mando na zona, que preme fortemente para imprimir a máxima dureza nas actuacións, significadamente, contra personalidades políticas tudenses. Destacarían nel os capitáns José Peñarredonda, que ocupaba o cargo de alcalde, e Eduardo Rodríguez, que era o comandante militar da praza. Este grupo é o que está detrás das denuncias contra Méndez pola actuación, ao seu xuízo, branda e pode que desleal, como instrutor da causa 529/36.

Destaca tamén a comprobación do papel decisivo dos auditores e asesores xurídicos das comandancias militares. É un feito coñecido a importancia dos auditores como garantía do respecto ás formalidades xurídicas dos procesos e na valoración e revisión das sentencias emitidas polos tribunais en orde á ratificación ou disentimento pola máxima autoridade militar; tamén na análise da instrución do proceso feita polo xuíz instrutor para determinar a elevación a causa ou sobresemento. Neste caso, dun xeito claro e detallado, pode comprobarse ademais a intervención directa, non só dos auditores rexionais senón tamén dos auditores e asesores xurídicos dos gobernos militares, tutelando de inicio a fin os procedementos: suxiren actuacións, testemuñas, desgloses en pezas separadas, revisan procesamentos e cualificacións feitas polos instrutores.

O tenente retirado de infantería Maximino Méndez fora nomeado xuíz instrutor de causas militares na praza de Tui, actuou na 529/36 por rebelión e auxilio á rebelión contra destacados republicanos da cidade “Dirigentes y auxiliares del Movimiento de Rebelión contra las fuerzas del Ejército Nacional” así como contra os promotores da folga xeral entre os días 18 e 27 de xullo. As actuacións inícianse o 1 de agosto e están encartadas 30 persoas, delas algunhas declaradas en rebeldía e outras xa falecidas. Na peza principal houbo condenados a morte, que foron executados o 27 de agosto (José Alonso Martínez, Francisco Guinde Puente e Enrique Jaso Paz). Na peza separada 889/36 (un dos motivos da denuncia contra Méndez) estaban comprendidos Alejo Diz Jurado, Darío Álvarez Limeses, Serafín Fernández Costas, Manuel Domínguez León, José Felipe Muñoz, Julio Fernández Fernández e Francisco Alonso Menela. En consello de guerra celebrado o 13-10-36 todos foron condenados a morte, agás Francisco Alonso que foi condenado a cadea perpétua.

A finais de agosto, o comandante militar de Tui, capitán de artillería Eduardo Rodríguez, dá conta telefonicamente ao comandante militar de Vigo da existencia de denuncias sobre certas actuacións do instrutor; a continuación informa por escrito das “irregularidades observadas desde hace algún tiempo en la actuación del Teniente DON MAXIMINO MENDEZ, como Juez Instructor de esta Comandancia Militar”. Detalla polo miúdo a actuación denunciada consistente en que, como instrutor do sumario incoado contra os dirixentes do “movimiento comunista” en Tui, elevara a sumarísimo as actuacións contra persoas encartadas de segunda fila e continuara por trámite ordinario contra outras persoas de máis elevada responsabilidade 

dándose el caso insólito de que habían sido ya fusilados los del juicio sumarísimo y todavía no se había dictado auto de procesamiento contra los otros no obstante su mayor responsabilidad y categoría.

 Non atribúe ese comportamento a incompetencia de Méndez 

pero bien pudiera haber influído en el ánimo del Oficial en cuestión, las frecuentes visitas que le ha hecho el Médico Don Darío Álvarez Blázquez, hijo de uno de los encartados, a quien se ha visto en alguna ocasión paseando con el mencionado oficial, siendo ello motivo de escándalo para los espíritus perspicaces.

 Apunta tamén as visitas do director da sucursal do Banco Pastor, Arturo Zas que tiña vínculos de amizade con algún dos encartados.

Continúa o escrito afirmando ter novas de que algunhas comunicacións dirixidas a este xuíz non foran unidas ao sumario e que se dera 

el caso insólito de que este Oficial al proponerme la libertad provisional de cuatro encartados por no aparecer suficientemente probada, según él, su culpabilidad, se permitía hacer una verdadera defensa de los mismos, citando en su descargo todo cuanto podía favorecerles, y omitiendo en cambio aquellos informes que les eran adversos como los del señor Delegado de Orden Público, quien por los medios propios de que dispone se halla en condiciones de darlos verídicos sobre todas las personas encartadas.

Está fóra de dúbida a conivencia coa denuncia ( posiblemente fose súa a iniciativa) do alcalde, capitán de infantería retirado José Peñarredonda, que presta unha declaración coincidente con aquela. Tamén declara en contra de Méndez o secretario da causa, avogado e sarxento de complemento Teodosio Baquero, que sinala trato de favor do tenente a Serafín Fernández Costas.

O día dous de setembro relevan a Méndez no cargo de instrutor sendo substituído por Rafael Pineda.

Ábrense dilixencias e o 7 de setembro comparece Maximino diante do instrutor; manifesta que fora a Tui o auditor Álvarez de Toledo para fiscalizar e asesorar nos procesos incoados e que, ao examinar o dos dirixentes tudenses, dixéralle:

vamos a procesar a estos cinco individuos para juicio sumarísimo y los restantes los dejamos para ordinario, continuando la práctica de diligencias; dictando el mismo el auto de procesamiento y dando normas a seguir con las actuaciones; a los pocos días, recibimos orden los Jueces que teníamos causas que las lleváramos a Pontevedra, y una vez allí el Sr. Álvarez de Toledo en unión del Sr. Coronel Auditor, volvió a revisarla, manifestando dichos Señores que estaban bien y que aquel mismo día saliese para Coruña, lo que se efectuó [...] El día veinticinco o veintiseis, con ocasión de celebrarse un Consejo de Guerra en Tuy, me visitó el Auditor de aquel, diciéndome, que mientras no recibía la causa devuelta fuese tomando declaraciones sobre los encartados [...] así como pidiendo informes y demás testimonios.

 Méndez afirma que así o fixera con testemuños e informes de numerosas persoas de autoridade e solvencia moral para esclarecer os feitos “buscando la más clara luz de la justicia” e que non puidera levar a cabo o procesamento pois fora relevado, por orde do comandante militar, o mesmo día en que terminara e ía facelo.

Explica que propuxera a liberdade duns encartados porque, ao seu xuízo, non había cargos tan graves contra eles que non permitisen atenuar a prisión e, en segundo lugar, porque nunhas instrucións entregadas aos xuíces, o artigo 3º dicía que se non se produciran danos graves a persoas ou cousas, os comandantes militares podían sancionar vía gobernativa.

Nega ter amizade con Darío Álvarez Blázquez nin co señor Zas.

O 3 de outubro declara José Álvarez de Toledo, agregado á asesoría xurídica do goberno militar de Pontevedra. Manifesta que, no estudo da causa, deduciu que os encartados ou a maior parte deles “no estaban detenidos en flagrante delito, pues cuando en Tuy entró el Ejército quienes le habían hecho resistencia, paisanos y carabineros, se hallaban refugiados en sus casas o huídos”, polo que había que examinar indicios racionais sobre quen fora membro do comité de folga. 

Que con estos antecedentes indicó al Sr. Méndez la conveniencia de procesar a determinados individuos [...] dictando un auto de procesamiento en el que disponía la formación de pieza separada para persiguir (sic) a los otros responsables de Tuy.

Afirma que, ao examinar a causa en Pontevedra, parecéralle que o auto de procesamento era o que el ditara e que tamén lle dera a conformidade o xefe da a sesoría xurídica, auditor de División retirado Gonzalo Fernández de la Mora.

Apunta tamén que, na Coruña, indicara aos auditores Salvador Merino e Fernández de la Mora (Ramiro) o criterio seguido en Tui e que ao chegar alí a causa fora aprobada “y que cree que si estuviera equivocado se hubiera dispuesto que la causa se tramitara sumarisimamente contra todos los encartados”.

Pero as acusacións contra Méndez teñen outro cargo máis referido á proposta que fixera o 26 de agosto ao comandante militar para poñer en liberdade a Francisco Alonso Medela, Consuelo Crespo García, Manuel Estévez Cosme e Eugenio Davila Vela, por considerar os cargos contra eles “no son suficientes concretos ni justificativos de una culpabilidad tal que les permita retener más en prisión”. A esta acusación sumábaselle a aparición de dous oficios de F.E. de Santiago contra Eugenio Davila nos que o conceptuaba como “elemento destacadísimo en las organizaciones de Juventudes marxistas de Santiago” e que actuara á fronte de “elementos extremistas en diversos desmanes y desórdenes”. Estes escritos, ao parecer, estaban no local do xulgado militar pero non se uniran á causa anterior.

Conseguido o obxectivo de relevar a Méndez como instrutor e visto que as súas actuacións, en liñas xerais, concordaban co disposto polos auditores, conclúese que:

De lo actuado no ha llegado a dibujarse en modo alguno en su proceder una figura delictiva o culposa de gravedad, tan solo si un descuido o falta de celo en ocasión de una propuesta de libertad que, si se estima merecedora de una sanción disciplinaria, ha de reputarse ya suficientemente corregida en la incoación de este proceso a cuyas resultas además se ha mantenido gubernativamente arrestado al Teniente MENDEZ VARELA.

Sobresemento definitivo o 21 de outubro de 1936.

"Paseos" a destempo.

 

Non era habitual, máis ben excepcional, que as autoridades sublevadas sancionasen comportamentos delitivos cometidos por axentes ou por milicianos ás súas ordes. Cando se abría algún procedemento – xeralmente por denuncia de persoas próximas ao réxime ou por algún consulado ou embaixada no caso de ser a vítima doutra nacionalidade – acababa en sobresemento por considerar a situación especial dos primeiros meses e o ardor combativo en defensa do alzamento que tiñan os implicados; todo o máis contémplase algunha sanción irrelevante por parte dos mandos. O anterior afecta tanto a prácticas corruptas de rapina económica, abuso de poder e semellantes, como a agresións físicas ou morte.

En relación coas mortes, hai algún caso documentado no que a auditoría xurídica e as autoridades superiores ordenan que se abra unha investigación máis completa (por exemplo no ben estudado asasinato do concelleiro Alberto Martínez), ou que se devolvan dilixencias ao instrutor, que fixera unha meteórica pescuda sen resultados, no caso do “paseo” do militante socialista José Pintos. Pero o resultado sempre remata no sobresemento. Non podía ser doutro xeito pois os vitimarios limitábanse a executar as ordes planificadas e ditadas de antemán polos mandos por máis que, ás veces, non seguiran estritamente os protocolos.

Nalgunhas publicacións sostense que houbo unha secuenciación nas tarefas de eliminación de opositores tras o golpe, de xeito que, nun primeiro momento só se empregaban accións extraxudiciais (sacas, “paseos”, fusilamentos por incursos no bando) e, meses máis tarde levábase a cabo a través de consellos de guerra. Unha simple comprobación nas datas (os primeiros consellos de guerra inícianse a primeiros de agosto) permite concluír que foi unha represión paralela na que, ao mesmo tempo, utilizábanse os dous métodos, que non deixan de ser dúas caras da mesma inxustiza. O que si é certo é o predominio moi destacado das execucións extraxudiciais nos primeiros meses ata diminuír de xeito moi acusado ao longo da primeira metade do 37; máis tarde volverían a repuntar no contexto da loita contra a resistencia armada da guerrilla.

O decreto de unificación de milicias, a depuración de Falanxe e a disolución das Guardias Cívicas coinciden coa drástica redución das prácticas citadas. Pero a habitualidade destes métodos fixo que algúns executores continuasen con esa dinámica e, dende a superioridade, tiveran que enviarlle algún aviso de que os tempos eran outros e o réxime necesitaba dar unha imaxe de suxeición ás formalidades xudiciais.

Un caso no que aparece documentado este proceder é o do asasinato do sindicalista da CNT, veciño da Lagoa (Vilaxoán), Manuel Diz Fuentes. Os informes atribúenlle a condición de xefe de grupo que “capitaneaba elementos levantiscos” adicándose á requisa de armas a persoas de dereitas, entre elas a Wenceslao Garra e o cura José Gago Tarrío.

Uno de los elementos mas destacados de estos ideales, tanto marxista como comunista era Jefe Presidente del Sindicato de Transportes Marítimos afecto a la C.N.T., se distinguió en cuantas huelgas surgieron en esta población como directivo; hizo varios viajes a Madrid delegado por los compañeros por asuntos sociales y también acudió a dicha capital cuando habló el mal español Sr. Azaña. Estaba casado en Asturias, donde pasó algún tiempo y principalmente en la revolución del año 1934, que desplegó su actividad, siendo muy propagandista de ideas comunistas y marxistas.

Integrante dos grupos de fuxidos que actuaban na comarca de Vilagarcía, forzas da Guardia Civil e falanxistas, baixo o mando do sarxento Desiderio Camacho Pinilla, detéñeno na tarde do 28 de setembro de 1938. Logo dun interrogatorio artéllase a xustificación documental da súa morte: condución cara o monte Xiabre para localizar unha cova onde se refuxiaban fuxidos, intento de fuga que obriga a forza a realizar varios disparos que dan como resultado a morte.

Aprovechando la oscuridad de la noche y como las inmediaciones del mismo están rodeadas de pinares, intentó darse a la fuga, emprendiendo veloz carrera, por lo que la fuerza le hizo fuego, después de las repetidas voces correspondientes de alto, cayendo al parecer mortalmente herido en la cuneta del camino y al intentar saltar un muro que allí existía [...] había sido alcanzado por tres disparos, uno en la cabeza, otro en la espalda y el otro por la caja torácica.

A veracidade do afirmado no informe, asinado polo propio Camacho, non resulta moi convincente se consideramos que as dúas da madrugada non parece a mellor hora para buscar unha cova no monte; tampouco é comprensible que unha forza composta de só tres gardas e un falanxista se internase cun preso, de noite, nun monte no que actuaban partidas armadas boas coñecedoras do terreo. A todo isto habería que engadir os testemuños de veciños que apuntan á participación nos feitos do crego de Cea José Gago.

O relato non é nada singular e confórmase ao que temos documentado noutros casos: son xustificacións elaboradas a posteriori para legalizar un feito que, con alta probabilidade, ocorreu en circunstancias de lugar, tempo e participantes diferentes ás relatadas.

Pero, como apuntamos anteriormente, os tempos cambiaran e estas prácticas había que poñelas en corentena; así o fai o auditor xurídico da oitava rexión que, o 14 de novembro de 1938, sobresé provisionalmente o caso pero manda recado ás autoridades, en concreto á Guardia Civil da provincia pontevedresa:

debiendo al mismo tiempo disponerse que por el Jefe de la Comandancia de la Guardia Civil de Pontevedra, se den las oportunas órdenes a sus subordinados y muy especialmente al que ordenó el servicio de autos, a fin de que en lo sucesivo se adopten en la conducción de detenidos, las más eficaces medidas de seguridad en evitación de la repetición de hechos como el que ha sido objeto de esta causa, sobre el cual no se proponen otras medidas a pesar de que recientemente y con respecto a la misma Provincia se hizo un pronunciamiento análogo, porque el suceso que lo motivó es posterior al de autos.

O golpe de Primo de Rivera (2)

Logo das sucesivas intervencións no goberno do estado durante gran parte do século XIX, a perda das últimas colonias ultramarinas, a oposición da poboación a ser enviada a morrer no norte de África, a crecente organización da clase obreira, as reivindicacións das nacións históricas, entre outros motivos, propician que o exército aumentara a presión sobre os gobernos e cobrara máis forza a doutrina da autonomía militar fronte a uns políticos que consideraban causantes de todos eses males.

Os militares sorteaban a autoridade do goberno e consideraban como único mando e interlocutor o rei, que aceptaba gustoso ese papel.

Para os protagonistas do pronunciamento militar de Primo de Rivera, a preocupación polo “problema separatista” era moi importante. A ideoloxía que sustentaba este movemento, baseada nas ideas de personaxes como José María Pemán (que tería tamén un destacado papel no franquismo), consideraba que os nacionalismos das rexións periféricas partían dunha falsificación da historia por parte dos seus impulsores, que se aproveitaban da febleza dos gobernos para socavar a patria común. Máis alá do recoñecemento de singularidades de carácter folclórico, consideraban o asunto como un problema de orde pública ligado ao desorde social e utilízano para reforzar o seu proxecto de patriotismo centralista. Así o comprobamos nas declaracións e nas disposicións legais que promulgaron, como o bando que analizamos a continuación. (BOE, 19-9-1923.)

A exposición de motivos confirma o que acabamos de expoñer: 

De los males patrios que más demandan urgente y severo remedio es el sentimiento, propaganda y actuación separatista que viene haciéndose por audaces minorías, que no por serlo quitan gravedad al daño.

No artigo primeiro atribúe aos tribunais militares a potestade para xulgar os delitos contra a seguridade e unidade da Patria e canto “tienda a disgregarla, restarle fortaleza y relajar su concepto” calquera que fose o medio empregado para facelo. En relación coa bandeira determina que non se poderá usar outra distinta da nacional en buques e edificios públicos, sen máis excepción que nas embaixadas, consulados e outros edificios pertencentes a nacións estranxeiras. As bandeiras que “guardan con amoroso orgullo” os somaténs, concellos e outras corporacións, sempre que non tivesen “significación antipatriótica”, podían expoñerse sen incorrer en delito.

O artigo 2 especifica as penas a impoñer: a ostentación de bandeiras castigarase con arresto de seis meses a un ano e multas de 500 a 5.000 pesetas, que pagaría o portador da mesma ou o dono do local onde se izase. A difusión de ideas separatistas por medio do ensino ou a predicación de doutrinas comprendidas no artigo primeiro castigaríanse con penas de un a dous anos de prisión. Nun decreto posterior, en febreiro de 1924, determinábase a destitución dos mestres que ensinaran doutrinas opostas á unidade da patria.

Delitos máis graves, como levantar partidas en armas contra a Patria, conlevarían penas de seis a doce anos de prisión para os xefes e de tres a seis para os compoñentes. No caso de facer fronte á forza pública, os xefes serían condenados a morte e os demais entre seis e doce anos de prisión maior. Tamén se xulgarían do mesmo xeito os delitos frustrados e a conspiración. O “pandillaje, manifestaciones públicas y privadas” castigaríanse con tres anos de cárcere e multas de 1.000 a 10.000 pesetas.

A lingua tamén era obxecto de atención: 

El expresarse o escribir en idiomas o dialectos, las canciones, bailes, costumbres y trajes regionales no son objeto de prohibición alguna; pero en los actos oficiales de carácter nacional o internacional no podrá usarse por las personas investidas de autoridad otro idioma que el castellano, que es el oficial del Estado español, sin que esta prohibición alcance a la vida interna de las Corporaciones de carácter local o regional, obligadas, no obstante, a llevar en castellano

 libros oficiais e actas de rexistro.