Incautacións en Vilaboa e un comprador significado.

 

Nas incautacións de bens das sociedades cualificadas de marxistas resulta interesante facer un seguimento do sucedido posteriormente con esas propiedades. No caso das procedentes de sindicatos e sociedades de agricultores, o acostumado era que pasaran a ser propiedade da Delegación Nacional de Sindicatos; era habitual que esta entidade as cedera a concellos para servir de locais para escolas e algunhas foron utilizadas polas Hermandades Sindicales de Agricultores y Ganaderos. Non faltaban as que quedaron abandonadas ou foran queimadas. A principios da década dos sesenta, a Dirección General de Patrimonio del Estado, dependente do ministerio de Facenda, leva a cabo unha tarefa de investigación sobre o estado destas propiedades, quen as posúe, condicións nas que se atopan e outras circunstancias. Por parte dos concellos envíanse informacións, que non sempre son completas, requiridas polo ministerio que efectúa reiteradas exhortacións a completalas.

Na provincia de Pontevedra elabórase un listado con 74 expedientes de responsabilidades políticas relativos a estas sociedades.

Nesta ocasión deterémonos nas radicadas no concello de Vilaboa; no listado aparecen cinco propiedades debido a que existe unha duplicidade ao contabilizar como independentes as de “Obreros de Construcción Naval de San Adrián de Cobres” e “Construcción Naval de San Adrián”, que, en realidade, compartían un mesmo edificio.

A comisión cualificadora de bens sindicais marxistas outorgara a propiedade de todos os bens á Delegación Nacional de Sindicatos

Ademais das citadas, existían os das sociedades de agricultores de Santa Cristina de Cobres, Vilaboa e S. Adrián.

No ano 1963, o estado dos bens era o seguinte:

Da sociedade de agricultores de Santa Cristina conservábase unha casa de planta baixa; o mobiliario (desaparecido) estivera integrado por unha mesa de madeira de piñeiro, 7 bancos e 35 puntóns de madeira.

A sociedade de agricultores de Vilaboa posuía unha casa de planta baixa que se usaba como escola de nenos e nenas; non pagaba renda e estaba en mal estado polo que ía ser clausurada ao construírse un novo grupo escolar.

A casa de planta baixa da sociedade de S. Adrián estaba derrubada e os mobles (13 bancos, 2 mesas e varias viguetas) en ignorado paradeiro.

Polo que respecta ao edificio das sociedades de Construción naval, estaba en moi malas condicións e habitábao unha muller viúva e pobre sen pagar renda polo seu uso.

Todas as propiedades estaban rexistradas a nome da Delegación Nacional de Sindicatos no rexistro da propiedade de Pontevedra. Pero había unha excepción que, por varios motivos, non deixou de sorprendernos ao investigar o tema, era a da casa da sociedade de agricultores de Santa Cristina. A “Delegación Provincial de Sindicatos de Falange Española Tradicionalista y de las JONS” vendéraa, segundo o informe do alcalde Alfonso Buceta (16-7-1963); o alcalde asegura ignorar o prezo da venda e outras circunstancias e afirmaba que era utilizada como garaxe. Posteriormente puido saberse o prezo da venda: 4.000 pesetas. O comprador era un personaxe singular, moi significativo e cunha traxectoria como represor ben documentada (entre outros polo compañeiro Dionisio Pereira). Tratábase do crego Aquilino López Picón, que nesas alturas exercía como cura ecónomo desa parroquia, amén de ocupar cargos relacionados co asunto que nos ocupa: secretario da Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos de Vilaboa e correspondente da Obra Sindical de Previsión Social. Na posguerra seguiu militando na Falanxe e participou en numerosos actos políticos na súa condición de capelán da organización, ex-combatente e membro da Vieja Guardia.

Párroco da Magdalena (Soutelo de Montes), fora un dos primeiros falanxistas da Terra de Montes, xefe das milicias de Falanxe de Cerdedo, Forcarei e Beariz, participante no clima de terror e nas extorsións levadas a cabo polo grupo de Bau e do xefe provincial Manuel Castro Pena no 36. Logo da purga interna efectuada a principios do 37, incorpórase á fronte de batalla como capelán castrense, na segunda bandeira de Falanxe, e acada o grao de tenente.

Sociedades de agricultores de Pontevedra

 

As sociedades de agricultores do concello de Pontevedra, pioneiras a nivel galego, créanse na última década do século XIX froito do labor de republicanos e socialistas. As datas de presentación dos seus regulamentos no rexistro de asociacións do goberno civil foron: Lérez o 16 e Marcón o 20 de decembro de 1896; Mourente o 21 de marzo, Salcedo e Bora o 2 e o 10 de maio, Tomeza o 11 de xuño, todas no ano 1897; as sociedades de Campañó e Alba-Cerponzóns non se rexistraron ata o 14 e 26 de abril de 1902.

A pesar destas datas do rexistro oficial, a formación destas sociedades é anterior. Na homenaxe que a sociedade de Salcedo tributa aos seus fundadores, no ano 1935, faise constar que a data da súa fundación fora en 1892, ano no que a presidía Martín Pintos. A maiores, relata a persecución contra un dos fundadores, Lorenzo Montes, cun embargo de bens que dera lugar aos sucesos do Campo da Porta, que tiveron lugar no ano 1894. Debemos darlle toda credibilidade a estas afirmacións pois, nas datas da homenaxe, aínda vivían moitas persoas que participaran na fundación e no motín; ademais quen o afirmaba era o presidente da sociedade e, polo tanto, con acceso á documentación da mesma.

Outro dato que corrobora esta tese é que na placa de pedra da fachada do edificio da sociedade de Marcón figura o nome e a data de 1894.

A actuación política dalgunhas destas sociedades tamén parece apuntar a que estaban organizadas dende facía tempo, pois presentan candidaturas ás eleccións municipais en abril e maio de 1897; unha delas, a de Alba, tardaría varios anos en rexistrarse oficialmente. Non parece lóxico que sociedades que existían oficialmente dende facía un par de meses foran capaces de articular estas candidaturas, máxime contando coa férrea oposición de caciques e curas.

Nunha data tan temperá como outubro de 1897 presentan demandas ao ministerio de Facenda pedindo a suspensión da venda dos montes públicos (comunais).

Aparte da defensa dos intereses dos seus asociados e asociadas no campo agrario, sinaladamente na loita antiforal, as sociedades participan na política municipal, en ocasións con candidaturas propias, como xa sinalamos. Elevan propostas e demandas ao goberno relacionadas con cuestións a nivel estatal, como a oposición ás importacións de carne e o tratado con Uruguai, a defensa da libre destilación de augardentes, a prohibición da venda de viños de fóra do país, entre outras.

Son animadoras de iniciativas de carácter financeiro, como a Caixa Rural de Lérez, organizan actividades de divulgación agrícola ou sanitaria mediante conferencias, organizan compras conxuntas de sulfatos e outros produtos e apoian a actividade das xuventudes culturais e recreativas das parroquias.

Levan a cabo actividades moi semellantes ás das actuais asociacións de veciños, con peticións relativas ao acondicionamento de escolas, reparación de camiños e xestión dos cemiterios.

Unha función importante era a de mediación nos conflitos que se presentasen entre a veciñanza por cuestións como servidumes, aproveitamento de augas e pastos e outras cuestións. Non deixan de pronunciarse sobre cuestións de maior calado como os sucesos de Montjuich (1898) asinando un manifesto ao pobo de Pontevedra, que titulan “Las infamias de Monjuich”, xunto con entidades republicanas, socialistas e sindicais; no ano 1935, a Federación Agraria Comarcal pide a amnistía para presos políticos e sociais.

Cando se produce o golpe militar de xullo do 36, unha das primeiras actuacións dos sublevados foi a de apropiarse dos bens das entidades agrarias; estas propiedades pasaron a ter diversas funcións ao servizo da Falanxe ou do exército. Os dirixentes agrarios foron perseguidos e algúns encarcerados ou asasinados. Nunha segunda fase, coa posta en marcha de toda a lexislación incautatoria, pasaron a depender da Delegación Nacional de Sindicatos. Algunhas foron cedidas aos concellos para ser utilizadas como escolas, outras usáronas as Hermandades Sindicales de Labradores y Ganaderos e algunha quedou abandonada tras o incendio efectuado por falanxistas e “cívicos”, como foi o caso da de Mourente.

O informe nº 2814, da comisaría pontevedresa (30-8-1937) afirma:

Las Sociedades Agrarias de las parroquias de este término municipal estaban federadas a la Federación Comarcal Agraria, que a su vez coincidía ideologicamente con la Federación Obrera local, de significación comunista; en realidad el carácter de estas sociedades era absolutamente marxista [...] ejercían una actividad política y social marxista que se reflejó en las últimas elecciones, pues todas votaron la candidatura de izquierda del frente popular, imponiendo posteriormente sanciones a los que no hubieran votado tal candidatura.

No listado de propiedades incautadas na provincia a entidades de “carácter marxista”, máis do 60% eran das sociedades de agricultores.

No concello de Pontevedra foron: Bora, casa de pedra de planta baixa duns 70 m2, no lugar da Igrexa; Lérez, casa de 80 m2, no lugar de Pedra Picada (estrada da Coruña); Marcón, casa duns 90 m2 no lugar de Pazos; Mourente, casa de 120 m2, no lugar de As Laxiñas, no cruce da estrada da Seca coa estrada de Ourense, incendiada na madrugada do 10 de agosto de 1936; Salcedo, casa duns 80 m2, no lugar do Cruceiro e Tomeza, casa duns 66 m2 no lugar de Lusquiños.

Foto: Local de Mourente. ATOPO.

Camisa vermella en Cangas.

 

O 28 de maio de 1937, a Domingos Pereira de Brito, portugués residente en Cangas, un falanxista da vila chamoulle a atención por non parecerlle axeitada a cor dunha camisa que vestía. A cousa foi a máis e detivérono, recibiu varias labazadas e vergalladas ademais de retirarlle a camisa e a documentación. Así figura no escrito que Domingos dirixe a José Luiz Archer, cónsul portugués en Vigo, para denunciar o atentado sufrido. Entre os participantes indica que se atopaba un falanxista que era carteiro de Cangas; este falanxista era Alejandro Rodal, que sería xulgado posteriormente pola súa participación en varios abusos e irregularidades.

O cónsul comunícallo á Xefatura Provincial da Falanxe en Vigo para que adopte as medidas pertinentes. Feitas as oportunas indagacións, a xefatura local da vila canguesa contesta recomendando ao cónsul que pida informacións sobre Domingos ás autoridades e ata ao cónsul de Italia en Vigo (recoñecido fascista residente en Cangas); comprobaría así que se trataba dun elemento de pésimos antecedentes. Os falanxistas cangueses recoñecen que facía uns días, estando o súbdito portugués completamente borracho como era habitual, sacáranlle a camisa vermella que levaba e “le purgamos debidamente”. Negan que lle recolleran a documentación. Aducen que sempre que estaba embriagado dicía que era “Libertario” e que non permitiría que os seus fillos vaian á fronte porque el “no comulga ni comulgará con las ideas NACIONALISTAS, insultando a todas las personas y a las naciones amigas”.

A Xefatura Provincial envíalle copia do escrito citado ao cónsul para que poida comprobar que a Falanxe non obraba nunca sen fundamento e que o que o Movimiento vai buscando é facer desaparecer

todas aquellas ideas que por absurdas y antinacionales corroían las entrañas mismas de nuestra tradición, llegando a poner en trance de desaparecer toda la gloriosa tradición que guardan como un tesoro nuestros respectivos países Portugal y España.

O incidente resólvese de xeito amistoso; o cónsul apercibe a Domingos facéndolle as máis severas advertencias sobre o respecto e amizade que debe manter para “com o fidalgo Pais que generosamente o tem acolhido e para com as suas legitimas organisaçoes politicas”. Pero o representante diplomático tampouco deixa de indicarlle á xefatura falanxista a conveniencia de que, no caso lamentable de que Domingos volvese embriagarse e causar escándalo, calquera medida debería ser tomada “pelas autoridades oficiaes constituidas, afin de evitar erradas interpretaçoes”.

Prohibición do entroido.

 

Dentro do control que o novo réxime impuxo sobre a poboación, o exercido sobre festas e outras actividades caracterizadas por estar tradicionalmente impregnadas de transgresión, crítica ás autoridades de todo tipo e subversión da “orde natural das cousas”, acadou a maior expresión na prohibición do entroido (o carnaval segundo a súa linguaxe). Con todo, a persecución contra estas festas non tivo éxito total e, en moitos lugares, a resistencia contra as normas permitiu que subsistiran tradicións ancestrais e moitas persoas desafiaron as prohibicións expoñéndose aos castigos gobernativos. A Garda Civil non podía estar presente en todas as localidades o que permitiu estas celebracións.

Diante da imposibilidade de impedir totalmente estas festas, a estratexia das autoridades foi a de tratar de canalizar os festexos cara formas inocuas, como os bailes nas sociedades recreativas (aínda así con moitas limitacións) ou tolerando algunhas manifestacións populares nas rúas (desfiles) pouco ou nada conflitivas (non foi o caso das corrosivas murgas). Outra maneira de combater a festa foi a de procurar que pasase desapercibida ditando normas de censura para que os medios non fixesen mención ao entroido.

A primeira disposición sobre as festas aparece nunha orde do 3 de febreiro de 1937 (BOE nº 108, 5-2-37) na que, en atención ás circunstancias do momento, decretaba a suspensión indefinida non podendo celebrarse festa algunha que exteriorizase en calquera forma ese carácter, nin autorizarse nesas datas o uso de caretas ou disfraces nas rúas ou lugares públicos, cafés, casinos e semellantes. Tampouco poderían celebrarse bailes por tal motivo agás nos locais que os celebraban diariamente, aínda así, non poderían anuncialos como bailes de carnaval nin introducir variación algunha que, directa ou indirectamente, puidese revelar o propósito de conmemorar estas festas.

Non se facía alusión na norma a aspectos relacionados coa relixión ou a moral pero non podemos esquecer a tradicional xenreira que a Igrexa tiña contra o entroido. Se facemos un pequeno repaso de actos públicos en diferentes dioceses atopamos que na catedral de Lugo (1937) celebran un solemne triduo de desagravio con estación, rosario, sermón e bendición co Santísimo, para reparar os pecados e excesos do carnaval e obter divina misericordia e a conversión dos pecadores. Tamén na catedral de Mondoñedo (1940) celebran outro triduo de carnaval “desagraviando a Jesús Hostia de los grandes pecados que contra su divina Persona se cometen durante estos en todo el mundo”.

O arcebispado de Compostela (1938) encarga que se fomenten comuñóns de desagravio nesas datas. Na práctica totalidade dos templos lévanse a cabo actos deste tipo e os párrocos condenan esta festas, especialmente a utilización de capuchóns, acaso por lembrarlles as vestimentas da Semana Santa.

O xornal clerical El Compostelano saúda a prohibición gobernativa manifestando o pernicioso que era o entroido: 

las fiestas carnavalescas de España, minada por el materialismo y por la corrupción, eran fiestas de libertinaje, de vicio y de orgía; fiestas resabiadas de paganismo en las que el hombre, arrastrando su dignidad, entregábase a toda clase de diversiones, en unos días de vida licenciosa y degradante (18-2-1937).

O arcebispo de Toledo relaciona o asunto coa necesidade de apoio divino para vencer na guerra; indicaba que o nobre afán de todo bo español debería ser lograr a salvación de España e da civilización cristiá ameazadas e, para esta cruzada, tería que poñer en xogo os recursos sobrenaturais pedindo axuda a Deus ofrecéndolle sacrificio e oración. Polo tanto 

Sería aberración monstruosa que, cuando se trata de merecer los auxilios del cielo con la santidad de la vida, se produjeran los escándalos del carnaval.

A prohibición non se limitou aos anos de guerra senón que acompañou todo o franquismo. Cada ano os gobernadores publicaban ordes neste senso nos boletíns oficiais. Reiterábase a prohibición tolerándose soamente os bailes privados en sociedades ou círculos de recreo, previa autorización do goberno civil, con traxes de época ou rexionais que non constituísen disfrace e sen velar o rostro en ningún caso. Así o facía o gobernador de Pontevedra, José Solís Ruíz, “la sonrisa del Régimen”, no ano 1951: autorizaba os bailes, previo informe da alcaldía respectiva, “siempre que no trasciendan del seno de la Entidad, ni se les matice de carácter carnavalesco”. Eran as chamadas “Fiestas de Primavera”. Na ilustración desta entrada (Anuario de Vigo 1954-55) pode apreciarse o comentario do pé da imaxe “Tradición del Carnaval vigués, afortunadamente reducido a las fiestas sociales de esta época”.

Da estratexia para procurar que as festas pasasen desapercibidas é un bo exemplo a circular (Circular nº 3) que a xefatura provincial de propaganda de Pontevedra, asinada (10-2-1941) polo xefe provincial, Enrique Pascual Souto, dirixe a todos os delegados locais:

Habiéndose dispuesto por la Superioridad la prohibición en el año corriente y en los sucesivos de las llamadas fiestas de carnaval, os significamos a este propósito la conveniencia de que no se haga mención en la prensa, radio, ni por ningún otro medio de difusión, de tales fiestas, a fin de que pasen inadvertidas, en lo posible, para el público, en atención a las circunstancias que atraviesa nuestra Nación.

Pero o entroido resistía prohibicións e son numerosas as sancións contra as persoas que transgredían as normas. No ano 1943, nunha localidade con tanta tradición como Xinzo, o gobernador destitúe e multa con 500 pesetas ao alcalde, Honorio Peleteiro, por infrinxir ordes terminantes que lle deran respecto á celebración de bailes os días de carnaval. Parece ser que se celebraran bailes nun café da localidade así como o enterro da sardiña. Ademais pechan o café e multan con 1.000 pesetas os seus propietarios; tamén sancionan con 200 pesetas o Casino e con 250 a catro veciños por disfrazarse. En febreiro de 1940, a Garda Civil denuncia varios veciños de Redondela que o luns de carnaval formaron unha comparsa e pasearon pola vía do tren cantando coplas. Impóñenlles multas de 50 pesetas a 8 veciños e de 10 a seis deles.

Na década dos setenta aínda continuaban en vigor estas normas.

Proceso a destempo en Tui.

 

Mediante o estudo detallado dalgunhas causas militares podemos apreciar variables de interese para o mellor coñecemento das circunstancias nas que se desenvolveu a represión tras o golpe de estado do 36. Hai localidades nas que o xogo de influencias e manexos de persoas ou grupos de poder son máis explícitos en canto a aplicar máis ou menos rigor no castigo. Unha destas localidades é a de Tui da que, noutra entrada anterior, xa apuntabamos esta situación.

Nesta ocasión utilizaremos a causa 422/38, que se lle instruíu a Ángel Domínguez León “Cucú”, Alfredo Rocha Fonseca, Ángel Rodal Lanzós, Marcelino Tajes Justo e Manuel Rodríguez Alonso (a este último abriríaselle causa separada e quedaría fóra da citada).

A apertura deste procedemento sorprende polo tardío da data de apertura (1938), máxime por tratarse de persoas que tiveran un comportamento activo na defensa da legalidade republicana nos días posteriores ao golpe. Todos recoñecen a súa militancia na CNT, que participaran nas requisas de armas ou explosivos e na vixilancia armada da poboación (aducen que o fixeran ameazados por persoas como os irmáns Costas “Os platilleiros”, o xastre comunista Antonio, un tal Wenceslao, o médico Losada e Antón Alonso Ríos), pero negan a participación nos enfrontamentos armados contra as tropas do exército que avanzaban contra Tui.

Á maioría detivéranos nos primeiros días pero, comparativamente con outros en iguais circunstancias, as sancións non foran excesivamente rigorosas: uns días de prisión e confinamento fóra da localidade (Domínguez en Pobra de Trives, Rodal deportado a Lugo e confinado en Ferrol, Tajes en Viana do Bolo).

Cando se abriu a causa, case dous anos despois dos feitos, a opinión estendida na localidade era de sorpresa debido a que xa foran castigados no seu momento, apuntábase ao papel de determinadas persoas instigando e premendo as autoridades para esta actuación. Tanto é así que se piden informes sobre as testemuñas de cargo e de descargo, así como a proposta de nomes de persoas de orde e criterio xusto para que opinen sobre o caso.

Os informes, emitidos pola policía e concello, proporciónannos interesantes apreciacións sobre diferentes personaxes tudenses considerados persoas de orde e afectos ao Réxime. Aparecen aquí, como ocorre no resto do territorio, representantes da “vella política” que deixaran no armario a militancia no partido Radical e outras formacións e vestiran a “camisa nueva” azul da Falanxe para continuar exercendo o poder nos novos tempos.

Entre as testemuñas de cargo, ou sexa, contra os procesados, atopamos a:

Esteban Areses Vidal, farmacéutico, antigo membro do P. Radical, detivérano por orde do gobernador en abril do 36, “conceptuado como cacique” e membro de Falanxe; os seus dependentes Leandro García Pérez e José Álvarez Gómez, coas mesmas influencias caciquís que o xefe.

Os militantes de Falanxe e antigos gardas cívicos: Rafael Rodríguez Domínguez (chofer de galletas La Peninsular), Pedro Enríquez Ferreira e Manuel Estévez Pérez (ambos pertenceran ao P. Radical).

Francisco Baquero Pérez, monárquico, presidente do Bloque Nacional, falanxista. Tamén estivera detido en abril.

Álvaro Jurado Romero, monárquico, xefe local de FET y de las JONS; tiña antecedentes de detencións por diversos motivos e “comercialmente deja bastante que desear”.

Josefa Gil Fernández (S. Femenina), José Solleiro Abal e Isidra Martínez Fernández.

Entre as testemuñas de descargo, favorables aos acusados, temos a:

Juan Álvarez Besada (farmacéutico), César Estévez González (panadeiro), José Diz Jurado (numerosos antecedentes), Marcelino Herranz, Carmen e Perfecta Diz Rodríguez “as Cachopas” (“son de la aldea” dicía o informe), Quintín Diz e a súa dona, Perfecta González “A Pelona”, José Fonseca, Luciano González Coca e José Calvo (axentes de investigación e vixilancia), Gonzalo Martín Jiménez (axente de aduanas), Campio Martínez Míguez (municipal), Emilio González (almacenista de fariñas), José Alonso “O Torto” ou “Palleiro”, Manuel Capón Busto, (sarxento de carabineiros).

Raimundo Vázquez Real, portugués, multouno o gobernador con mil pesetas, no ano 1937, por “tibieza en el cumplimiento de sus deberes de ciudadano”.

Manuel Pino Sánchez, avogado, detido en abril do 36. Fora un dos políticos máis influentes na bisbarra e representara durante tempo ao deputado conservador e ministro Mariano Ordóñez. Considerado como cacique.

José Álvarez Blanco “José da boa vida”, portugués, monárquico, falanxista, sancionado por contrabando e irregularidades comerciais.

Cecilio Domínguez Rodríguez, dono dun almacén de aves e sospeitoso de actividades de contrabando.

Nos informes da comisaría de Vigo (9-4-1938) destaca a ratificación de que “Durante los ocho o diez días que la expresada localidad estuvo bajo el dominio marxista no se produjeron en la misma delitos de sangre ni hechos de notoria importancia”; confirma que era opinión xeneralizada a estrañeza de que fosen procesados de novo mentres outras persoas de maior significación política e social “pululan por las calles con entera libertad”. Os procesados observaran boa conduta, os opinantes consideraban absurdo e a destempo volver sobre feitos xa xulgados e “a través de sus manifestaciones se vislumbra cierta realidad como el que las nuevas actuaciones hayan sido motivadas debido a instigaciones caciquiles”.

Propón como testemuñas imparciais a varias persoas; son moi interesantes as do xuíz Evaristo Rodríguez Fonseca que 

cree en conciencia que el dar nueva vida a este asunto es debido a un deseo de resucitar cosas sobre las que no se debiera volver, desconociendo si el propósito individual de cada uno de los testigos de cargo hubo otras intenciones particulares; desconoce si el Sr. Areses, al que estima de algo cacique, fué el promotor principal de dar cuerpo a este nuevo atestado levantado. 

O depoñente afirmaba que lle producía unha sensación lamentable que se intentase volver, despois de dous anos, sobre condutas xa xulgadas, dando unha sensación de inseguridade para os cidadáns que se significaran dalgunha maneira antes do “Movimiento” e cerrándolles toda posibilidade de rehabilitación.

Outra testemuña proposta, o axente de aduanas César Pérez Bouzas, tamén considera inútil e inxusto volver insistir sobre condutas xa depuradas; apunta que as posibles razóns 

estriben en apreciaciones del Teniente de la Guardia Civil, el cual llevado de su celo profesional seguramente, no ha cejado de insistir sobre estos pequeños detalles que no interrumpen en lo más mínimo la buena consolidación del Régimen en el pueblo de Tuy [...] entre los testigos de cargo, destaca al Sr. Areses por su tendencia marcadamente caciquil, observada bien de cerca por todos los vecinos de Tuy, no obstante lo cual ha sido siempre respetado; el señor Pino, entre los testigos de descargo, adolece de un mal parecido.

Como vemos, reitéranse as alusións ao farmacéutico Areses, destacado entre as testemuñas de cargo e, entre as de descargo o avogado Pino; estes serían as cabezas visibles das posturas enfrontadas.

Como brazo executor sitúase o tenente Francisco Paz Muñoz, vello coñecido nas tarefas represoras de primeira hora na capital provincial en compañía do deputado Víctor Lis. Este tenente alega que actuaba baixo as ordes do xefe de orde pública.

O consello de guerra celébrase en Vigo o 9 de setembro de 1938; actúa de defensor o alférez de complemento Miguel Ángel Llano de la Vega. Entre as persoas que interveñen na vista como testemuñas de descargo destacamos a do avogado Manuel Pino, o xefe de Falanxe José Gándara e o falanxista da “vella garda” Manuel González Fernández, todos favorables aos acusados. Pola contra, José Solleiro acusa a Rocha manifestando que o vira na farmacia de Areses a buscar nitrato e xeso para fabricar bombas. A intervención do defensor foi interrompida dúas veces polo presidente do tribunal para chamalo á orde.

Os acusados foron absolvidos e, dados os seus antecedentes, postos á disposición do delegado gobernativo para sometelos a vixilancia.

Advertencia falanxista.

 

O escrito levaba por título “Guardia y relevo” e estaba impreso en multicopista; remataba cunha indicación en maiúsculas na que se manifestaba o desexo de que tivera a máxima difusión: “¡ REPARTE ESTA HOJA! DIFÚNDELA ENTRE TUS AMIGOS Y CAMARADAS, SACA COPIAS PARA QUE TODOS CONOZCAN CUAL ES LA DECISIÓN DE LA FALANGE CON FRANCO. ¡¡ARRIBA ESPAÑA!!".

Polo tanto está clara a orixe falanxista do panfleto, o que non aparece é ningunha data pero as referencias a Badoglio ou a Bonomi, así como outras alusións, entre elas a un posible golpe de estado contra Franco, situaríano a mediados da década dos 40. Pietro Badoglio foi un mariscal do exército italiano que liderou o golpe de estado contra Mussolini en xullo de 1943; Ivanoe Bonomi substituíu a Badoglio formando un goberno de unidade nacional. Na primeira metade da década eran insistentes os rumores sobre unha posible intentona contra Franco, que levarían a cabo algúns militares monárquicos. O 17 de marzo de 1945 Juan de Borbón asinaba o chamado manifesto de Lausana que pedía a Franco que se retirase do poder e instaurase a monarquía.

O contido do panfleto falanxista, adornado con toda a retórica habitual na organización, non deixa de ser un aviso a navegantes para posibles desafectos, dentro e fóra do réxime franquista, no que se pretende impresionar co poder militar que posuía a Falanxe. Nun contexto internacional desfavorable tras o triunfo aliado contra os réximes totalitarios fascista e nazi, cunha situación económica interna desastrosa e coas loitas polo poder entre as distintas familias do réxime, os falanxistas amosan os dentes, ameazantes, en sinal de advertencia:

Para ti, jovencito, que insensatamente sueñas con derribar a la Falange de las posiciones que tras dura y amarga lucha va conquistando en el Estado.

Para ti, obrero rebelde, que sueñas hoy con un posible marxismo en España, sin darte cuenta de que el marxismo es una antigualla teórica y práctica, superada por nuestra avanzada y rotunda postura política, económica y social.

Para Vd., respetable señor, que puede comer, fumar y vivir, por que la Falange le ha sacado las castañas del fuego y añora sin embargo a Romanones, a Berenguer, a Cánovas, a Sagasta, a Gil Robles, a Portela.

Para Vds., Bonomis y Badoglios de España escribimos hoy estas líneas.

Y clavamos aquí esta pregunta: Sí; es fácil, cómodo y bonito, luchar, mejor, hablar – contra la Falange de hoy, es fácil, pero......¿HAN PENSADO ESOS ENEMIGOS DE LA FALANGE, QUE SERÍA LA FALANGE EN LA OPOSICIÓN?

Por que la desaparición de la Falange sería algo tan utópico y tan inverosímil que básteos recordar un dato: el 16 de Febrero de 1936, la primera línea de Madrid constaba de seis Centurias más ó menos nutridas, y la provincia que tenía una Centuria de primera línea era excepcional; y muchas provincias españolas – muchas - soñaban con lograr reunir una buena Falange (33 hombres) de combate.

Contra esa exigua Falange se lanzó todo el peso de un Gobierno que, en pleno Parlamento, se declaró beligerante en la lucha.

¿Y os acordáis? Surgieron Falangistas de entre las rendijas de las piedras de las calles.

¿Cuántos éramos el 18 de Julio de 1.936? Media españa. Exactamente media España. Millones.

¿Os acordáis como se persiguió a la Falange en la zona roja? ¿Puede darse algo más frío, más metódico, más inteligente que el S.I.M. rojo? Pues en zona roja, sin armas, sin el más mínimo elemento de contacto; con los más decididos fusilados o presos; con la moral triste por la muerte del Jefe Nacional, con traidores al lado y Divisiones en frente, en Madrid salieron a la calle en 28 de marzo cuarenta y cinco Banderas de primera línea.

¿Habéis pensado lo que la Falange de hoy, armada y preparada, puede dar de sí en la oposición? ¿En la oposición violenta?

¿Que duda cabe de que las tres cuartas partes de los hoy afiliados nos han de fallar? ¡Claro que fallarán! Esperamos con alegre esperanza que nos fallen. Pero entonces quedaríamos los de siempre y muchos más, los de hoy, las juventudes, los inasequibles al desaliento.

Teoricemos: vayamos hacia lo utópico: pensemos en un golpe de Estado sobre España. ¿Habéis pensado vosotros, los que queréis darlo, que en media hora en Madrid, hay cien centurias armadas y decididas en la calle no asaltando fortines inexistentes, sino eliminando friamente a todos los perfectamente conocidos y fichados simpatizantes próximos y remotos con el posible Badoglio? ¿Habéis pensado que en dos horas, cada falangista ha descargado dos veces su pistola, ó seis víctimas por cargador?

Y vosotros, los no tan rotundos, los liberalitos: en vuestro ideal Estado liberal con la Constitución de 1.868 reinante, como decís en vuestros estúpidos manifiestos clandestinos ¿Os dais cuenta de lo que sería una Centuria Falangista entrando a tiro limpio en un mítin del Partido Conservador?

Pensad todos que la Falange hoy no tiene perdida ni dormida la combatividad. Al contrario, los falangistas tenemos en el cuerpo una rabia y un furor reprimidos cinco años, que estamos pidiendo a Dios que nos mande -¡por unos días, Señor, por unos días siquiera!- Una época de oposición.

A Falanxe nos preparativos do golpe militar.

 

Non existían moitas dúbidas da admiración dos militantes falanxistas polo exército e forzas da orde e da súa disposición a secundalos nunha probable insurrección fronte ao perigo revolucionario, que consideraban inminente. Fernando Meleiro, que foi xefe provincial de Ourense e de Galicia, conta no seu libro “Anecdotario de la Falange de Orense”, como no ano 1933 mantiveron contactos coa Garda Civil da Coruña, da que recibiran consignas e armas; en Ourense puxéranse á disposición do xefe de dito corpo en outubro do 34: “Nos dijo [o xefe provincial] que, siguiendo órdenes de Madrid, había puesto a disposición del Jefe de la Guardia Civil las escasas fuerzas de la Falange orensana”. Meleiro tamén afirma que, xa no 36, “Se habían entrevistado varias veces con los militares. El comandante Ceano y el Gobernador militar, Coronel Soto, estudiaron con ellos la parte que correspondía a la Falange en la sublevación".

Silva Ferreiro e Arrarás fixeron referencia ás actividades falanxistas nos momentos previos ao golpe, nalgún caso con altas doses de fantasía:

Se había conseguido introducir algunas armas, cortas en su mayoría, por la frontera de Portugal, y el día 13, apenas recibida la noticia del asesinato de Calvo Sotelo, varias escuadras de los pueblos próximos trataron de entrar en Pontevedra en un audaz golpe de mano. Cerróles el paso la guardia de Asalto y Castro Pena, con veinte compañeros, logró ganar el monte, donde se mantuvo durante aquellos días críticos.

Certa é a entrada de armas pois existen diversas referencias á necesidade de obter “bicicletas”, que era o nome que lle daban ás pistolas, pero non coñecemos documentación fiable, testemuñas acreditadas nin información de xornais, que avale esta acción de Castro Pena. Sorprende que varios autores asuman este relato, nalgún caso cambiando a Castro Pena por Víctor Lis.

A nivel estatal podemos atopar novas dos contactos entre a dirección falanxista e os promotores do golpe así como de proxectos falanxistas de insurrección. Un deles foi tratado na reunión da xunta política celebrada en Gredos o 16 de xuño de 1935; nela falouse de concentrar falanxistas armados na fronteira portuguesa e marchar cara Madrid, nunha acción que lembraba a marcha sobre Roma de Mussolini. José Antonio afirmou que tiña o ofrecemento de dez mil fusís e o concurso dun famoso xeneral exiliado (debía referirse a Sanjurjo). Este proxecto, segundo o escritor falanxista Maximiano García Venero, reviviría en maio de 1936.

Das poucas reticencias para a utilización da violencia por parte dos falanxistas podemos lembrar a coñecida afirmación do seu xefe no Teatro de la Comedia (29-10-1933): “Bien está, si, la dialéctica como primer instrumento de comunicación. Pero no hay más dialéctica admisible que la dialéctica de los puños y de las pistolas cuando se ofende a la justicia o a la Patria”. O citado García Venero afirma que, a primeiros de maio do 36, a Falanxe estaba organizando o seu aparato ofensivo clandestino e intentaba procurarse armamento.

Toda unha serie de circulares e ordes da xefatura, que son transmitidas polo xefe provincial Daniel Buhigas, e que se atopan na documentación da xefatura provincial do Movimiento, dannos puntual información do sucedido.

O 20 de setembro de 1935, Buhigas comunica aos seus subordinados a nova organización da FE y de las JONS. Compúñase de tres clases de afiliados: militantes, células (compoñentes das mesmas) e socios protectores. Os militantes estaban organizados en escuadras que estarían “rigurosamente militarizadas, se destinan a la función de choque”. As células tiñan como función asegurar a comunicación dentro da organización e estaban compostas polos afiliados que non eran militantes, nunca tiñan máis de dez membros e sempre contaban cun xefe; varias células formaban un grupo e os grupos constituían as unidades. Estas células tiñan moita importancia pois facían circular a propaganda dende os xefes ata os afiliados pero tamén recollían información que, en sentido inverso, chegaba á xefatura; tamén se encargaban da recadación, que se facía os cinco primeiros días de cada mes e se entregaba ao xefe local. Entre as funcións do xefe local estaba a de establecer un sistema de enlaces coas localidades próximas, designar un correspondente para distribuír os paquetes de “Arriba”, procurar o maior número de subscritores e visitar individualmente as persoas que puidesen contribuír economicamente para transformar o xornal falanxista en diario e ás que se lle garantía absoluta reserva, no caso de solicitalo.

O 22 de xuño de 1936, segundo orde urxente da xefatura, concedíase un prazo de 48 horas para que todos os xefes das JONS enviaran á xefatura provincial relación completa e detallada dos afiliados “indicando por clave los elementos de lucha con que cuentan sin omitir detalle”. No mesmo prazo, os afiliados da 1ª liña (milicias) estarían perfectamente disciplinados e distribuídos en escuadras ás ordes dos seus xefes; dúas veces á semana, como mínimo, efectuarían marchas e exercicios simulados no campo, tales como despregues en guerrilla, corpo a terra, lanzamento de granadas e bombas de man, manexo de metralladoras e morteiros. Recomendan un especial coidado nestes exercicios para evitar sospeitas e detencións. Lembremos que, a estas alturas, a organización estaba ilegalizada e moitos dos seus xefes encarcerados.

O 27 de xuño, o xefe provincial Buhigas, dende Vilagarcía, faise eco das ordes ditadas por José Antonio sobre a postura que deben seguir os militantes falanxistas respecto a posibles movementos subversivos que se estaban preparando en distintas provincias. Comprendía a xefatura nacional a precipitación dalgúns mandos que deseñaran plans de actuación e participación, dada a admiración dos camaradas cara o exército, pero advertía que a participación de Falanxe en proxectos “prematuros y candorosos” constituiría unha gravísima irresponsabilidade e suporía a total desaparición de Falanxe, aínda que triunfase a sublevación, pois conduciría a “convertirnos en una fuerza de asalto, choque, de milicias juvenil, destinada el día de mañana a desfilar ante los fantasmones encaramados en el Poder”. Continúa cun parágrafo altamente premonitorio do que sentirían moitos falanxistas durante o franquismo:

Consideren todos los camaradas hasta que punto es ofensivo para la Falange el que se le proponga tomar parte como comparsa en un movimiento que no va a conducir a la implantación del Estado Nacional-Sindicalista, sino a reinstaurar una mediocridad burguesa conservadora (de la que España ha conocido tan largas muestras) orlada, para mayor escarnio, con el acompañamiento coreográfico de nuestras camisas azules.

Polo anterior, ordénase que calquera xefe a quen se convide a tomar parte nunha conspiración conteste que non pode actuar sen orde expresa do mando central e que, se queren contar con Falanxe, deben propoñerllo directamente ao xefe nacional. A continuación deben informar con todo detalle e rapidez á xefatura provincial e advirte que quen concerte pactos locais con elementos militares ou cívicos sen orde da súa xefatura ou do xefe nacional será “fulminantemente expulsado”.

Obsérvese que non se negan a participar senón que o condicionan ás ordes do mando supremo, que mantiña contactos cos máximos dirixentes do golpe militar. Dende o cárcere de Alacante José Antonio envía, o 29 de xuño, unha circular reservadísima coas condicións para participar nun movemento militar e indica o contrasinal a utilizar entre os xefes territoriais e o mando militar (Covadonga, logo cambiada ao descubrirse a mensaxe).

Nese mes de xuño, Buhigas pide aos xefes das JONS a seguinte información:

1º- Número de fuerzas que guarnecen el pueblo (guardia civil, Ejército, carabineros, asalto, seguridad, policía y municipales). Muy especialmente con respecto a Guardia-Civil y armamento de que disponen.

2º- Si hay estaciones telefónica y telegráfica, horas de servicio y filiación política del personal.

3º- Medios de comunicación, ferrocarril, autobús, etc y número de camionetas y automóviles del pueblo indicando cuantos corresponden a personas adictas a nuestro movimiento.

4º- Número de habitantes especificando con la mayor exactitud número de adictos y enemigos.

5º- Casas del Pueblo y organizaciones contrarias con número de individuos que la componen y expecialmente (sic) milicias rojas y armas.

6º- Fábricas de luz, puentes de F.C. y carreteras, postes fáciles de líneas eléctricas.

7º- Polvorines, depósitos de dinamita y personas que la poseen.

8º- Cuarteles, situación y armamento.

9º- Ayuntamientos, edificios oficiales y guardia-protección de ellos.

10º- Nombre y graduación de fuerzas de O.P. adictos o simpatizantes.

11º- Ambiente político del pueblo y otros detalles complementarios.

Del cumplimiento y reserva absoluta de estas órdenes te hago responsable, absteniéndote de comentarlas aún con los mismos camaradas de la localidad o fuera de ella. (22-6-1936).

Como podemos apreciar, unha exhaustiva información de carácter militar. A permeabilidade entre a organización e membros do exército era considerable debido a que algúns oficiais estaban afiliados (anotados nun ficheiro secreto só coñecido polas xefaturas provinciais) así como os seus familiares, como podemos comprobar en varios listados. Tamén contamos con testemuños escritos sobre o coñecemento dos preparativos do golpe por algúns militantes; así o manifesta Ramón Lamela, un dos primeiros afiliados en Carbia:

Después de haberme afiliado a Falange, durante el nefasto gobierno del Frente Popular, cuando éramos muy perseguidos, me dediqué siempre a recoger afiliados a nuestra causa fijando propaganda en favor de Falange en las paredes de las casas y árboles de mi pueblo y otros limítrofes y el día cinco de Julio de 1936 recibí orden del Jefe de enlace para prepararse para el movimiento.