Anatomía dunha "saca" de presos.

O maior número de mortes na represión desatada tras o golpe de estado de 1936 produciuse a causa da violencia extraxudicial e representou ó redor dos dous terzos do total. Sobre as circunstancias dos asasinatos extraxudiciais, ou sexa os efectuados sen que mediara unha sentenza, non é fácil atopar información fiable dada a súa propia natureza; aínda así, é habitual contar con fontes orais e, co baleirado exhaustivo da documentación dos arquivos militares, aparece documentación que nos permite unha aproximación á realidade do sucedido.

Neste artigo utilizaremos este tipo de fontes para, a partir da “saca” efectuada o 5 de setembro de 1936 no cárcere de Pontevedra, analizar polo miúdo os axentes e procedementos deste mecanismo represivo.

Dentro desta tipoloxía represora atopamos diversas modalidades: a) Execucións baseadas no estipulado polo bando de guerra, que amparaba o fusilamento inmediato daqueles aos que se atopara en posesión de armas; non deixaba de ser unha variante legalizada de “paseo”. Foi o caso de Gerardo Bao, Manuel Calvar ou Faustino Gama, este último con características especiais que xa tratamos noutra ocasión.

b) Os clásicos “paseos, efectuados nos primeiros días por milicias falanxistas e/ou “cívicos” que actuaban cunha certa marxe de autonomía pero suxeitas ao control das autoridades de orde pública. Algúns destes crimes foron consecuencia ou continuación de torturas. Os cadáveres das vítimas aparecían abandonados en determinados lugares. Na nosa zona podemos encadrar neste tipo os asasinatos de Genaro Puga, Aurelio Torres, Juan Magdalena ou Raimundo Rodríguez, entre outros; sobre eles contamos con testemuñas orais e, nalgún caso, con documentación escrita por testemuñas. É o caso de Raimundo, asasinato cometido por un grupo de falanxistas de Marín no que participaba o contratista alemán afincado nesa localidade, Bruno Schweiger. A denuncia escrita dun oficial do exército que facía un servizo de vixilancia coa Guardia Cívica e o diario de Luis de Sa testemuñan o sucedido.

c) “Sacas” dos cárceres levadas a cabo, seguindo os procedementos legais, co pretexto de traslado de prisión, interrogatorio ou localización de armas e explosivos, que remataban co asasinato dos presos. Poden ser colectivas ou individuais; no caso das colectivas non era habitual que aparecesen os cadáveres e foran anotados no rexistro civil; en ocasións foron enterrados en foxas (Xeve, Tenorio, Xinzo...) e noutras, fondeados no mar (Bueu, Cangas...). Nas “sacas” individuais era máis común o depósito dos cadáveres nos cemiterios polo que, nalgúns casos, atopamos dilixencias xudiciais, autopsias e anotacións da morte no rexistro.

Nos “paseos” e “sacas”, cando se dá o caso de que algunha das vítimas é reclamada por un xuíz instrutor de causas militares, a xustificación da morte sempre se basea no intento de fuga. Esta chamada “lei de fugas” nunca existiu recollida legalmente, pero tiña os precedentes máis recoñecidos nos asasinatos levados a cabo baixo o mandato de Martínez Anido (ocuparía o cargo de responsable de orde pública dos sublevados) na Barcelona dos anos vinte.

O esquema básico que sempre aparece nos escritos xustificativos das desaparicións ou mortes (na práctica totalidade asinados polo comandante Velarde) é o seguinte: avaría no vehículo ou detención para efectuar unha necesidade fisiolóxica, petición de descenso do auto, veloz fuxida desoíndo as voces de alto, internamento nun piñeiral inmediato á estrada, disparos; nas conducións individuais é habitual que se indique a morte do fugado (Turnes, Pintos,Zbarsky, Bastilleiros...) pero nas colectivas soe aducirse que se ignora a dirección que tomou na fuxida (desaparición).

Nas “sacas” dos cárceres sempre participan directamente axentes da Guardia Civil, que son encargados oficialmente de dirixir estes traslados. A burocracia penitenciaria esixía documentación oficial emitida polas autoridades competentes para permitir a saída de presos ao seu cargo; este tipo de oficios e os correspondentes recibos, que de cando en vez poden atoparse en causas militares, documentan o procedemento. Na zona pontevedresa era habitual que, acompañando á parella de gardas civís encargados, participasen membros da Guardia Cívica que estaban adscritos para prestar servizos no cuartel que compartían no campo da feira; tamén soían facelo falanxistas, algúns procedentes doutras zonas como Lalín, Vilaboa, O Salnés...

O procedemento que se seguía está pautado e documentado: orde da “Superioridad” (Delegación de Orden Público e/ou Comandancia militar) ao Inspector Provincial de Prisións, este comunícallo aos directores da prisión emisora e receptora e á comandancia da Guardia Civil. Os detidos nunca chegaban á prisión sinalada e non se sabía máis deles de non darse o caso dalgunha reclamación da xustiza militar, como apuntamos anteriormente.

Unha cuestión difícil de documentar de xeito exacto é a da elaboración das listas de detidos a eliminar; algúns autores sosteñen a existencia dunha especie de tribunal secreto con curas, patronal e falanxistas. O máis lóxico é supoñer que a Delegación de Orden Público, a comandancia da Guardia Civil e a xefatura da Guardia Cívica tiveran un papel determinante na súa confección. A información sobre os sinalados só podía chegar a través dos ficheiros da Guardia Civil, policía ou servizos de información de Falanxe, porén esta última non tiña unha presencia significativa nas primeiras semanas. Tampouco podemos desbotar que, nalgún caso, se tiveran en conta denuncias concretas por parte de sectores afectos.

A documentación dos arquivos militares parece confirmar o apuntado anteriormente: na causa 440/40 sobre a desaparición de AlbertoMartínez, afirmacións de testemuñas presenciais certifican a participación do Delegado de Orden Público e gobernador civil, Ricardo Macarrón, do xefe da comandancia da Guardia Civil, Joaquín Velarde, e do xefe efectivo da Guardia Cívica, Víctor Lis, na reunión na que se decide a súa morte. Trataremos o caso máis adiante.

O papel do Delegado de Orden Público, que reunía a condición de gobernador civil e que fora, ata ocupar estes cargos, xefe da comandancia da Guardia Civil, debeu ser moi relevante; coincidimos co apuntado por Eliseo Fernández para Ferrol:

En pouco tempo foi clarificándose a distribución de competencias na represión: a xurisdición militar encargábase da represión sobre os militares presos e os civís mediante a instrución de causas militares [...] mentres que a Delegación de Orden Público asumía pola súa banda a represión extraxudicial contra os fuxidos que ían sendo capturados e contra os civís seleccionados dentre os presos que se acumulaban nos numerosos cárceres” (Os Nomes do terror, 2017: 89).

Utilizaremos a “saca” efectuada na prisión pontevedresa o 5 de setembro de 1936 como exemplificación do modelo proposto anteriormente.

No caso estudado de José Fares Fidalgo, da documentación achegada ao xuíz instrutor, que aparecía na causa que se lle incoara, afirmábase claramente que fora unha fuga individual, aínda que había referencias a unha condución colectiva de presos; isto tamén sucedía noutros casos e raramente atoparemos referencias á aplicación da “lei de fugas” a dúas ou máis persoas conxuntamente. A coincidencia de datas (entre o 4 e o 7 dese mes) na desaparición de varias persoas levounos a analizar as causas instruídas nas que aparecían algunhas delas.

A referencia a Luis Abilleira fixo que consultáramos a causa 174/36 e nela aparece unha comunicación de Velarde, a requirimento do instrutor, que coincide case literalmente coa que xustificaba a desaparición de Fares:

al ser conducido la noche del día 5 del actual, en unión de otros desde esta Capital a la Prisión de Caldas de Reyes, por los Guardias segundos de esta Comandancia Evaristo Cid Lozano y Manuel Araújo Fernández, aprovechando una parada que hizo el vehículo que los transportaba, para reparar una avería, solicitó de la fuerza se le permitiese apearse unos momentos por notar síntomas de mareo. Autorizado por la pareja para apearse, nada más bajarse del coche emprendió una veloz carrera consiguiendo internarse en un pinar inmediato a la carretera y ponerse protegido por la oscuridad reinante fuera del alcance de la pareja conductora que le persiguió haciendo varios disparos de fusil ignorándose la dirección que haya tomado.

Comprobando vítimas que morreran nestas datas, localizamos a causa 594/36 contra Andrés Rey e Ramón Magariños por insultos a sentinela realizados o día 9 de agosto de 1936; nela aparece un oficio de Manuel Cidrón, director da prisión provincial, comunicándolle ao instrutor que, en virtude do ordenado pola superioridade, Andrés Rey fora entregado á Guardia Civil para conducilo á prisión de Caldas o 5 de setembro. Temos que recorrer á causa 1098/36 para atopar máis detalles desa suposta condución. A información que nos proporciona é fundamental para a nosa investigación pois atopamos unha serie de oficios con datos reveladores.

Con data 22 de setembro, a Inspección Provincial de Prisións comunica ao xuíz instrutor, Julio Fernández de los Ríos, os datos que tiñan sobre Andrés:

Oficio nº 218.

Tengo el gusto de participarle que, cumpliendo órdenes de la Superioridad, esta Inspección ruega a V. sean entregadas a las fuerzas de la Guardia Civil de la Comandancia de Pontevedra, para su traslado a la Prisión de Caldas, los detenidos en esa Prisión Provincial, Andrés Rey, Francisco Fernández, Luis Abilleira, Alfonso Rodrigo, Carlos Varela, José Fares Fidalgo, Vicente Guillán, Maximino Alonso y Manuel Pedreira, Maestro Nacional, lo que comunico a V. para su conocimiento y demás efectos.= ¡Viva España!= Pontevedra, 5 de Septiembre de 1936.= El Inspector.- Firmado. Sr Director de la Prisión Provincial.=Pontevedra.

Oficio 219.

Tengo el gusto de manifestarle que esta Inspección, cumpliendo órdenes verbales de la Superioridad sírvase disponer que los detenidos [os citados anteriormente] sean conducidos por fuerzas de la Guardia Civil[...]. (Está asinado por Lago Búa e diríxese ao comandante da Guardia Civil).

Oficio 220.

Sírvase admitir en esta Prisión en calidad de detenidos a [...]que proceden de la Prisión Provincial y que son trasladados a esa por orden verbal de la Superioridad y que van conducidos por fuerzas de la Guardia Civil de la Comandancia de Pontevedra. (Asina o inspector Lago Búa e diríxese ao xefe da prisión de Caldas).

Oficio 222.

Tengo el honor de participarle que esta Inspección, en cumplimiento de lo dispuesto por V.S., y por el mal comportamiento que estos detenidos tienen en la Prisión Provincial, procedió en el día de hoy a dar las oportunas órdenes para su traslado a la Prisión de Caldas, habiéndose dirigido a tales efectos al Sr. Comandante de la Gaurdia (sic) Civil de esta Capital para que estos detenidos [...] sean conducidos y custodiados por las fuerzas a sus órdenes a la referida Prisión. (Este oficio está dirixido ao Delegado de Orde Pública).

Oficio 223. Reproduce exactamente o anterior e está dirixido ao comandante militar da praza.

Da lectura dos anteriores oficios despréndense varias conclusións: o traslado foi colectivo, coñecemos o nome dos presos, a custodia foi da Guardia Civil e as ordes de traslado foron dadas polo delegado de orde pública (Ricardo Macarrón) e polo comandante militar (Leoncio de Aspe Baamonde).

Na mesma causa aparece a habitual comunicación de Velarde dando conta da “fuxida” do preso, cunha redacción idéntica ás xa reproducidas.

Comprobamos tamén se existía documentación referida a outro dos conducidos, o mestre de Sanxenxo Alfonso Rodrigo; atopamos un escrito do tan nomeado Lago Búa, datado o 20 de setembro, no que comunica ao instrutor que fora conducido o día 5 dos correntes a Caldas e que se dera conta ao comandante militar. Na causa 832/36 o instrutor oficia ao comandante da Guardia Civil para que manifeste a situación do mestre, xa que non ingresara en Caldas. O 27 de outubro, Velarde remite un informe idéntico aos precedentes: parada do coche por avaría, síntomas de mareo, fuga e internamento no bosque, disparos e ignorancia da dirección que tomara.

Aparece no listado de presos un tal Vicente Guillán (o seu apelido está errado, é Guillén). Na causa 953/39, localizamos unha declaración súa, efectuada no xulgado militar de Vigo o 21-9-1939; nela afirma que:

ingresó en la cárcel en la cual permaneció hasta el día 6 de sectiembre (sic) de mil novecientos treinta y seis a la noche en que salió de esta para ser trasladado según le dijeron a la de Caldas de Reyes, cuyo traslado se efectuó en una camioneta. Que en lugar de llevarlo a la cárcel de Caldas como le habían previsto le llevaron en unión de ocho más al cementerio de la parroquia de Aldán de donde se fugó permaneciendo cuatro días en el monte hasta que le prepararon un lugar en su casa.

Sobre algunha das persoas que o acompañaron, parecíalle que un deles era un veciño de San Andrés de Comesaña.

Nun informe, datado o 26 de setembro de 1939, sobre os resultados dunha citación a tres veciños desa parroquia viguesa para que compareceran diante do xuíz militar, aparece un dos compoñentes na relación de conducidos: Maximino Alonso Comesaña, que non pudo comparecer “por haber fallecido en esa Capital hallándose sujeto a procesamiento”. Ademais, a Guardia Civil confirma a fuxida de Guillén nunha condución efectuada pola forza pública.

A data dos feitos e a mención á zona de Aldán condúcenos a relacionar o caso co asasinato do concelleiro pontevedrés Alberto Martinez Tiscar. Na causa 440/40, o “cívico” Mirón (logo de que o xuíz lle asegurara protección) declara a existencia da reunión, xa citada, na que se decide a detención e eliminación do concelleiro:

Que el comandante Velarde le dijo “oye Mirón hay que ir a buscar con una pareja a Alberto Martínez y de este que no quede ni rastro porque sinó ya sabes lo que te pasa, te fusilo. [...] Que cuando el dicente salía con la camioneta acompañado de dos guardias Civiles y Cívicos, D. Víctor Lis Quibén acercándose al dicente le dijo “ya has oído lo que ha dicho el Comandante, que no quede rastro de Alberto Martínez y ten mucho cuidado con lo que dices y que nadie se entere de esto.

Logo da detención de Alberto en Covelo (Samieira) efectuada por “cívicos” e o garda civil Evaristo Cid, sóbeno a unha camioneta nas portas do cárcere, xunto con outros presos; na expedición ían Mirón, dous gardas civís e varios “cívicos” e falanxistas. Pasaron por Marín e dirixíronse ao cuartel da Guardia Civil de Bueu, onde se incorporaron outros gardas e falanxistas:

conduciendo a los detenidos a un monte, donde fueron fusilados y después de haberlos ejecutado se volvieron a cargar en la camioneta los cadáveres, siendo arrojados al mar muy retirados de la playa sin que sepa fijar el paradero porque el dicente quedó en Bueu en el Cuartel de la Guardia Civil, yendo los restantes a efectuar la anterior diligencia.

Mirón afirma que na camioneta viaxaban dous gardas civís, os “cívicos”, Borrajo, José Estévez, Avelino Fraga e outros; Avelino Fraga “O Chalán” declara que tamén participaran falanxistas de Lalín, Vilaboa e Bueu. Segundo José Estévez “O Raña”, logo de fusilar os presos nunha carballeira, metéranos nunha motora e fondeáranos no mar.

Unha investigación sobre outras sacas confirma a semellanza no procedemento. Nunha das notas reservadas redactadas tras a detención do inspector de prisións Lago Búa, afírmase que o día 8 de novembro de 1936 sacaron de San Simón, para conducilos ao cárcere de Redondela, a José López Bernárdez, Luis Frade Pazos, Ramiro Granja González, Luis Varela Sobrado, José Montoto Rodríguez, Eliseo Garra Lalín, Alfonso Alonso Portugue (sic), Telmo Rodríguez Alonso, Juan Alonso Pérez, José Gómez Sampayo e Antonio Picallo Buela. Sabemos que foron fusilados na volta do Couto e enterrados en Tenorio.

O día 9 efectuaron o mesmo con Manuel Fontán Herbón, Manuel Lustres Rivas, Abdón Simón Da Ponte, Silo Marmolejo Santos, Vicente Bautista Faria, Manuel Nores Portela, Víctor Fraiz Castellanos e Florentino Vázquez Doval. Neste caso foron “paseados” en Trasmañó (Redondela)

O día 11 sacan a Gumersindo González González, José Romero Castiñeiro, Alberto Casal Dozo, Ángel Rial Vidal e Eduardo García Santos. Estes, xunto con Antonio Fariña Duque, foron asasinados na estrada de Campo Lameiro, na Lomba (Gargallóns), e enterrados na parte exterior do cemiterio de santo André de Xeve. Vexamos o caso dun deles: Alberto Casal Dozo “O Rosquilleiro” e comprobamos que se repite o relatado anteriormente. Na causa 199/37 afírmase que foi entregado á Guardia Civil para trasladalo ao cárcere da Cañiza. Existe un oficio do xefe do lazareto, Pelegrín González, (29-1-1937), no que se comunica que Alberto foi trasladado ao cárcere de Redondela o 11 de novembro xunto con varios máis, existe recibo da entrega; no cárcere de Redondela certifican o ingreso por orde de Lago Búa e que o 12 de novembro fixérase cargo deles a Guardia Civil, foi encargado da forza condutora o garda Miguel Gómez. Afírmase que ao chegar á parroquia de Xeve, ao deterse o vehículo por avaría, tentou a fuxida e, ao non deterse ás voces de alto, a forza condutora causoulle a morte.

Conclusión: as sacas dos cárceres foron ordenadas polas autoridades golpistas de cada zona (delegacións de orde pública/comandancias militares), cumpriron cos trámites burocráticos estipulados para os traslados, os encargados da custodia foron membros da Guardia Civil, que estaban acompañados de falanxistas e “cívicos”, os asasinatos xustificáronse, a posteriori, como intentos de fuga mediante informes, practicamente idénticos, e sen a máis mínima credibilidade. Non son, por tanto, obra de incontrolados senón actuacións pautadas nas que gardas e milicianos actuaban baixo mandato das autoridades.

Foto: Cárcere provincial de Pontevedra (actual Audiencia).

 

Contra o esquecemento: José Fares Fidalgo.

 

José Fares¹ Fidalgo era natural de Carboeiro (Silleda) e secretario do Sindicato Mineiro de Fontao nas coñecidas minas de volframio. Vivía no mosteiro de Carboeiro no que, segundo algúns era caseiro e outros dicían que propietario (Faro de Vigo). Na súa compaña vivía outro represaliado: José Natividad Serpa Araque; era cuñado de Fares e sería condenado a unha pena de 30 anos de reclusión por un delito de rebelión militar (causa 290/36). Morrería no mes de xullo de 1940 na prisión do forte de san Cristóbal (Pamplona) a causa dunha tuberculose miliar.

José Fares aparece imputado na causa 289/36 pero o xuíz instrutor, capitán de carabineiros Eduardo Reigosa, non pode localizar o seu paradeiro e demanda información a diferentes organismos. Non lle foi doado ao capitán coñecer de certo o que sucedera co detido, pero grazas á súa porfía podemos saber, coas reservas que se verán, cal foi a súa morte.

Na prisión do lazareto de san Simón, por escrito do seu director accidental Claudio Pastor, manifestan que non se atopa alí detido nin figuraba no listado de presos da illa nin da Escola Normal.

Dende a prisión provincial infórmanlle (7-10-1037) indicando que fora conducido, en unión de máis detidos, á prisión de partido de Caldas de Reis o 5 de setembro de 1936; o traslado obedecera a ordes do que era Inspector Provincial de Prisións Fernando Lago Búa. Engadían que o servizo fora cumprimentado por forzas da Guardia Civil.

Juan Úbeda, director do cárcere de Caldas certifica que non ingresara en dito cárcere (12-10-1937).

O primeiro xefe da comandancia da Guardia Civil de Pontevedra faise máis de rogar e, o 19 de novembro, participa que en ningunha das dependencias da comandancia existían antecedentes de que fora conducido a Caldas.

Sería necesaria unha posterior comunicación (25-11-1937) dun responsable da prisión provincial para aclarar máis as circunstancias do traslado: foran varios detidos, a orde era de Lago Búa “cumpliendo órdenes de la Superioridad según manifiesta en la referida orden” e especifica o nome do garda civil que se fixera cargo, Eugenio Rey García.

Con estes datos, o instrutor envía un exhorto para que declare este garda, de 23 anos e natural de Forcarei, que se atopaba concentrado en Portugalete. Eugenio explica que, por aquelas datas, fixérase cargo de doce individuos no cárcere provincial por orde do comandante Velarde, sacounos á porta exterior pero sen saír do edificio e alí esperou a chegada de dúas camionetas das que estaba ao mando o garda civil Evaristo Cid Lozano, “conociendo también a los acompañantes guardias cívicos conocidos por Mirón, Borrajo y otros cuyos nombres no recuerda”. Despois de entregarlle os detidos ignoraba o que fixeran con eles pero coida que na comandancia habería a correspondente documentación. O garda non lembraba o nome de Faris [Fares] pero si que un deles era un apelidado Avilleira; tampouco lembra ter feito servizo algún con traslado de detidos a Caldas.

As pistas conducían a Evaristo Cid, que a primeiros de xaneiro de 1938, estaba destinado na 13 compañía expedicionaria en Oropesa. O garda non se lembra de nada respecto a Fares, pois foran moitos os servizos efectuados naquelas datas, e apela á posible existencia de datos na comandancia.

O capitán Reigosa non se desanima e insiste diante da Guardia Civil e “se consigue por fin” que vaian aparecendo novos datos. O 24 de xaneiro de 1938, o mesmo xefe que meses atrás afirmaba non atopar ningún antecedente, comunica o seguinte:

el día 5 de Septiembre del año próximo pasado [en realidade refírese a 1936] al ser conducido el individuo de referencia, en unión de otros, por los Guardias segundos de esta Comandancia Evaristo Cid Lozano y Manuel Araújo Fernández, desde la Cárcel de esta Capital a la de Caldas de Reyes, aprovechando una parada que hizo el vehículo que los transportaba para reparar una avería en el mismo, solicitó de la pareja se le permitiese apearse unos momentos por notar síntomas de mareo. Autorizado por la pareja para apearse, nada más bajarse del coche, emprendió veloz carrera consiguiendo internarse en un pinar inmediato a la carretera y ponerse, protegido por la obscuridad reinante, fuera del alcance de la pareja conductora que le persiguió haciéndole varios disparos de fusil ignorándose si fué alcanzado por alguno de estos y de la dirección tomada por el mismo.

No xornal citado nesta entrada lese: “En 1936, el indiano, conocido como O Fares, desaparece”, sen referencias ao motivo; sirva esta entrada para achegar algo de luz nas supostas circunstancias da desaparición. Deixemos para outra entrada a análise do que realmente puido ocorrer esa noite.

1En diversa documentación aparece Faris.

A morte de Egidio.

 

En “Inmolados gallegos” (Ed. do Castro, 1993), publicación pioneira sobre a represión en Pontevedra, Luis Lamela noméao nun listado que aparece como apéndice: “Sin motivo. (Instruyó diligencias el Juez Militar)”; a intervención do xuíz militar é un dos sinais relevantes para considerar unha morte como resultado da represión. Fóra desta mención non atopamos ningunha outra referencia bibliográfica e na web do proxecto Nomes e Voces tampouco figura.

Era un descoñecido máis ata que localizamos, no arquivo militar de Ferrol, unhas dilixencias, posteriormente elevadas a causa (319/36), que nos proporcionaron algúns datos sobre as circunstancias que deran lugar á súa morte.

O 29 de xullo de 1936, o tenente de infantería Fernández de Córdoba estaba prestando servizo na localidade de Vilagarcía ao mando de 18 membros da Garda Cívica; pola tarde, na Cruz Vermella vilagarciá, entréganlle “un individuo cuyo nombre y demás antecedentes se desconocen, herido al intentar colocar una bomba que hizo explosión prematuramente”. A Guardia Civil recolle o ferido e trasládao a Pontevedra onde o ingresa no Hospital ás oito da tarde. O delegado de orde pública, Ricardo Macarrón, informa ao comandante militar ao día seguinte.

O 31 de xullo, Bernardino Fondevila, administrador do Hospital, maniféstalle ao xuíz instrutor, tenente de infantería retirado Fausto Roldán, que o detido negábase a falar cando o ingresaron e tiveran que facer pescudas por outras persoas para identificalo. Tratábase de Egidio Fernández Pérez, solteiro, duns 45 anos, fillo de Joaquín e de Cándida e veciño de Cambados; alí vivía logo de regresar de América, adicábase á mendicidade e padecía trastornos mentais. No centro sanitario tíñano constantemente atado debido ao seu estado de excitación, negábase a tomar alimentos e a contestar preguntas. “Tiene tendencias a la agresión y a proferir gritos subversivos y frases malsonantes”. Tiña numerosas feridas “producidas, seguramente, en los accesos de furia que padece” e, polo seu estado de axitación, non puidera realizárselle un recoñecemento axeitado nin un diagnóstico seguro.

O instrutor ordena que o ingresen no manicomio de Conxo pero falece ás 18 horas do 1 de agosto. Realízase a autopsia na tarde do día 3: contusións en diversas partes do corpo, ferida cortante nun brazo, edema e desprendemento da pel, conxestión menínxea e estado conxestivo do pulmón dereito. Os forenses conclúen que a morte foi producida polo estado patolóxico pulmonar, como causa inmediata; non fan referencia á causa orixinaria, que puidera ser a explosión da bomba, autolesións ou malos tratos.

De calquera xeito, os feitos están ligados ás actuacións de resistencia ao golpe militar e a represión posterior na zona de Vilagarcía.

Epistolario (6): Carta de Cangas.

 

O valor das cartas é moi grande porque son testemuños escritos que nos achegan a realidade do que estaba a suceder no momento en que se escribiron, sen as modificacións que o paso do tempo sempre introduce nos relatos dos protagonistas. A censura de correspondencia existente, tanto na zona franquista como na republicana, proporciónanos mostras das cartas intervidas. Debido á gran cantidade de correspondencia a censurar, non era raro que algunhas cartas puideran subtraerse a este control; este debeu ser o caso da enviada polo mariñeiro de Cangas Ángel Chapela Fernández, de 24 anos e afiliado á CNT, a seu tío Antonio Chapela Figueroa que nesa data (outubro de 1936) residía en Bos Aires.

Non tivo tanta sorte a resposta de Antonio que foi interceptada e deu lugar a un procedemento contra o destinatario.

Ademais da carta, no sobre viñan recortes de xornais arxentinos con información sobre a situación española. Antonio, nun parágrafo que parece adiviñar o que ocorrería posteriormente, advírtelle a Ángel sobre as precaucións que debe tomar cando lle escriba:

Tu cuando escribas ten mucho cuidado y evita de hablares sobre la revolución pues ello puede ocasionarte algún mal rato. Pues estando la parte de Galicia bajo el control de esos fariceos (sic), no sería difícil que abran la correspondencia que sale fuera de España.

Comunícalle que está ben informado do que ocorre en Galicia:

Sé de las barbaridades que han cometido en Vigo y en otros puntos de Galicia. Las hordas fascistas extranjeras son las que alimentan y arman el brazo de los mercenarios españoles. Si esto no fuera así, que tiempo hubiera triunfado la causa del pueblo. Pero quiéranlo o no el triunfo será nuestro.

O delegado civil dá conta do contido da carta censurada e a Guardia Civil de Cangas instrúe, o 13 de xaneiro de 1937, un atestado contra Ángel Chapela por “propalar noticias falsas y espionaje”. O inculpado recoñece que, a finais de outubro, escribíralle a seu tío contándolle novas sobre a marcha do “movimiento”; informárao da detención e condena a prisión do seu primo Ángel Fernández del Río (concelleiro da Fronte Popular) e tamén que

en esta había ocurrido lo que en Octubre en Asturias que habían matado unos treinta hombres los Facistas; que en Vigo se sofocó enseguida el movimiento pero que a pesar de todo lo mismo que decían de Madrid que cairía pronto confiaba en que el triunfo sería del Gobierno de Madrid.

Ángel tamén lle contaba a seu tío que en Vigo desembarcaran material de guerra procedente de Italia e Alemania e que a “escuadra Roja” estivera próxima a ese porto e apresara unha parella de barcos cos seus tripulantes. Pedíralle que lle enviara uns recortes de xornais de Bos Aires que lle dixesen a verdade do que sucedía, pois aquí estaban enganados.

Ángel Chapela sufriu condena a cadea perpetua por rebelión militar.

Foto: Oficina de censura de correspondencia en Vigo. Casado. Vida Gallega.

O diario de Juana.

 

As primeiras novas que tiven de Juana foron, hai tempo, nun listado de presos e presas do campo de concentración de San Marcos (León); alí aparecía Juana López Rodríguez, modista, 21 anos, de Pontevedra. Tempo despois iniciei unha pescuda polo arquivo de AERLE (León) e no militar do noroeste (Ferrol) e foron aparecendo datos sobre esta galega que as voltas da vida levaran a residir na rúa Portamoneda, número 18, baixo, da capital leonesa. Sabemos que estaba solteira e nacera en Baiona no ano 1916, filla de Ángel e María; a familia residira en Madrid pois unha irmá súa, Carmen, de dez anos, nacera naquela localidade. Tiña familia en Vigo.

Juana militaba nas Juventudes Socialistas Unificadas e no Sindicato de la Aguja; tamén pertencía á Peña Femenina Naturista que, segundo declaran algunhas afiliadas, tiña como finalidade recadar fondos entre un grupo de mulleres para pasar os domingos no campo polo verán. A súa actividade política dentro da sección feminina das xuventudes debeu ser destacada; segundo numerosos testemuños e un informe da Guardia Civil (19-2-1937): “afiliada a las Juventudes Marxistas unificadas, figuraba en todas las manifestaciones, era una de las más activas militantes y siendo peligrosa propagandista en favor del Frente Popular”. Aínda que, ao parecer, non ocupaba ningún cargo, pertencía ao grupo dirixente da organización coa presidenta Teresa Monje, a secretaria Aurelia Ramos Parodia (natural de Carril), Elisa Chamorro Villafañe e outras. Era unha das que vendía o xornal “disolvente” ISKRA.

Detéñena o 9 de febreiro de 1937 e no rexistro que efectúa a policía atopan tres gorros frixios, varias cartas e fotos, recibos da Peña Femenina Naturista e un caderno escrito con tinta e lapis, cunha estupenda caligrafía e moi boa redacción, que titula “MI DIARIO” BAJO EL RÉGIMEN FASCISTA MILITAR”. No interrogatorio recoñece que permanecera na Casa del Pueblo a noite do 19 de xullo, seguindo ordes da Agrupación Socialista Femenina, porque, ao día seguinte, debían “echarse a la calle con los obreros”, que Teresa Monje lle entregara unha pistola que gardou nun caixón e que os gorros eran de seu pai, xa falecido. Ingresa no campo de concentración de San Marcos.

A xustiza militar abre a causa 75/37 contra Juana e Elisa Chamorro Villafañe (outra implicada, Juliana Pérez, foi desimputada polo auditor) por “su intervención en el movimiento revolucionario marxista en contra del Ejército Nacional”. Actúa de fiscal o xuíz de instrución de Ponferrada e de vogal poñente o de La Bañeza, ambos agregados á auditoría de guerra.

Nas conclusións provisionais, o fiscal considéraa unha das máis activas militantes das Juventudes, prestara auxilio aos mineiros asturianos que estiveran en León “ya alzados contra la Patria”, gardara nun caixón a pistola que lle entregaran na Casa del Pueblo “como un tesoro, pues está en el secreto de que al día siguiente a las tres de la tarde los mozos izquierdistas van a lanzarse a la calle para imponer su brutal poderío”. En relación co diario que lle atopan afirma: “Su furia revolucionaria se desfoga escribiendo unas memorias que constituyen una apología del ideario y procedimiento marxistas así como una diatriva (sic) contra la actual organización social”.

O 16 de xuño de 1937 ten lugar o consello de guerra, en procedemento sumarísimo, por auxilio á rebelión, presidido polo tenente coronel de Cabalería Luis Salas Caballero. O defensor adopta os habituais argumentos exculpatorios de que as inculpadas non son máis que unhas vítimas das teorías marxistas e que, de existir un delito, o de Juana sería de inxurias. Foi condenada a 30 anos de reclusión; en 1943 conmútanlle a pena pola de seis anos e un día.

O diario escrito por Juana achega unha valiosa descrición do sucedido en León os días do golpe militar, a estancia dos mineiros asturianos e a saída dos militares ás rúas cando aqueles abandonaran a cidade. Pero o máis interesante, ao noso xuízo, é a visión de Juana sobre os feitos e sobre a sociedade inxusta contra a que loitaba. Achegamos algúns dos seus parágrafos:

Día 19 de Julio. Día dichoso: el cual quedará grabado en el corazón de todo buen proletariado. León tomado militarmente por los compañeros de lucha, los asturianos. Esto para mi conciencia de buena socialista no lo debía de decir por tenernos que dar un poco de vergüenza que compañeros de fuera tengan que venir ayudarnos a defender la capital de León y hay más todavía, nosotros con los brazos cruzados viendo como obraban los camaradas. En lo íntimo de mi conciencia tengo un poco de indulgencia para conmigo y comprendo que la vergüenza no me tiene que dar a mi ni a mis compañeros dirigentes sino a esos señores que se tienen por republicanos... La representación del Frente Popular no quiso dar armas por ser temprano. ¿Para qué era temprano? ¿para hacer la revolución no se habían levantado en protesta contra el Gobierno Burgos las milicias de Madrid? ¿Por qué no hacer nosotros igual? Pero no, era mejor esperar a que el fascio se echara encima y nos cojiese desprevenidos como así sucedió desgraciadamente.

Critica que as autoridades leonesas non quixeran armar o pobo.

Parece que les veo [os asturianos] apiñados en las camionetas (Pálidos, pero contentos) con las caras y las miradas sedientas de venganza, pero con los corazones henchidos de la alegría porque por fin iban a lograr sus anhelos de venganza ¡vengaros! Qué bonita palabra cuando el corazón está impregnado de dolor y amargura por sabotajes y presiones como las sostuvieron estos bravos hombres por espacio de muchos años. Qué alegría poder llegar, por fin, a vengar a los que sufrieron y murieron soportando las injusticias de los convencionalismos sociales. Van a luchar por la libertad, van a luchar para crearse un porvenir que no ponga trabas a la fuerza arrolladora de la inteligencia obrera que es bastante más fecunda y rica que la del burgués porque sabe de las desdichas de la vida y la amargura de un día sin pan....

Cando os asturianos marcharon despedíronse de Teresa Monje e de Juana cunha frase que sería profética: “cuando nosotros nos marchemos os comerán el alma”. Conta Juana que o día 20, na Casa del Pueblo, Teresa Monje dirixe a organización das afiliadas:

Alguien dijo: “Yo tengo miedo” ¿ Miedo a qué? A las balas no hay que tenerlo, hay que tener más miedo al porvenir que se nos preparaba si se nos hechaba encima el terrible fascio. Una bala siega una vida, mueres y no vuelves a sentir más; pero vivir soportando humillaciones y vejaciones de los burgueses innobles que se están enriqueciendo a costa del sudor de nuestros padres que tienen que exponer sus vidas en trabajos rudos para que un señor tenga coche y se pasee mirando y riéndose de nosotros por nuestro espíritu poco rebelde para decirles ¿qué más privilegio posee él más que nosotros? Ninguno porque todos estamos dotados de inteligencia, más o menos fecunda todos la poseemos: ¿pues entonces por qué esa diferencia de unos a otros? ¿Por qué mientras los hijos de los señoritos tienen buenas ropas, buenas comidas, buena educación el obrero el hijo del tiene que dedicarse desde muy pequeño a trabajos impropios de su edad porque su padre no gana lo suficiente para mantener la casa, falto de lo necesario no poderles dar la educación (si llaman educación a la serie de prejuicios en que esta sociedad exije que se nos eduque). ¿Instruírse el obrero? ¿para qué lo necesita para tirar de pico no le hace falta, es mejor que no sepa y permanezca en la ignorancia para así poderles engañar mejor. [...]

Me quedé absorta en muda contemplación y por mi imaginación pasaron como un relámpago las noches pasadas, las fatigas, los sobresaltos y más que nada los hermanos nuestros que sabía estaban refugiados allí [na Casa del Pueblo tras a saída dos militares á rúa] sin un arma, sin una defensa, nada más que el cobijo que les daba la que aún era su casa, cobijo que sabían que poco les iba a durar, pero yo veía con amargura y rabia concentrada que estábamos sufriendo una derrota, la más grande y que la fuerza mayor era del Ejército, maldito Ejército y malditos todos los que hacen causa común con el clero y el capitalismo. Creo que lloré de rabia y de coraje pensando esto, y me subía la rabia a la boca entraban ganas de gritar y protestar de la canallada que estaban cometiendo, que nos atropellaban.

O pasado ano, o Diario de León facíase eco da historia de Juana e poñía cara a esta costureira galega que pasará á historia por contarnos no seu diario o golpe militar do 20 de xullo en León.

Nota: A documentación utilizada procede de AERLE e do Arquivo Militar Intermedio do Noroeste.

O virreinado de "papá Manuel" (e 2)

Recén chegado, visita a praza de abastos pontevedresa para coñecer o problema das subsistencias e adoptar as medidas precisas para acabar radicalmente coas prácticas fraudulentas; ten o obxectivo de controlar os prezos do peixe, xa que era “preciso cumplir la consigna del Generalísimo, bajo cuyas directas inspiraciones vengo a actuar: que ningún español carezca de pan y de lumbre.” Como primeira medida impón 75 pesetas de multa ou 15 días de cárcere a unhas corenta vendedoras que non acataran as ordes dadas sobre venda ao peso e fixación de prezos. Regula a hora de peche dos bares, casinos, restaurantes e, como comprobou o estado de abandono do mercado pontevedrés, dispuxo que se encargase da alcaldía o primeiro tenente de alcalde. Respecto ao comercio de carne, ameaza con multas de 5.000 pesetas e peche de carnicerías. Aproveita para advertir mediante a prensa:

¡Ah! Y mucho ojo con la lengua y los gestos. Sabemos nosotros y lo sabe el Sr. Gómez Cantos, como se habla en la plaza por tablajeros y pescantinas y como la paciencia y la bondad tienen un límite, puede haber disgustos muy grandes.

Non faltan enfrontamentos coa patronal, cos funcionarios do propio goberno civil onde “tenemos bichos de todas clases, algunos con cascabel de tísico”; promete que eses amigos de caciques estarían fóra dos seus cargos nunha semana.

En las oficinas de mi cargo quiero personas decentes y no canallas marxistas embozados, con sus expedientes amañados y jueces incompetentes [...] Admito dimisiones antes de empezar a actuar.

As súas actuacións non quedaban só en palabras senón que puxo en práctica unha serie de sancións e destitucións, incluso a cargos do réxime: desterra a Cáceres varios carniceiros e vendedoras de peixe por aumentar os prezos, releva alcaldes como o das Neves, Fornelos de Montes e Sanxenxo, confina o cura de Meis “por cacicadas y erigirse en mandamás en el pueblo” e cesa o alcalde deste concello por gobernar ao ditado deste párroco; incauta máis dun millón de quilogramos de trigo na Panificadora de Vigo e distribúeo entre os concellos para remediar a carencia en toda a provincia.

Antigos políticos da dereita, xa situados no colaboracionismo co réxime, tamén foron obxecto da súa atención: o día 4 de maio ordena a detención de varias persoas por reunión clandestina utilizando “un despacho caciquil-portelista”, que era o do avogado Alejandro Mon Landa; aparte deste, deteñen a coñecidos pontevedreses entre os que citamos a Luis Sobrino (médico), Miguel Riestra (propietario), Manuel Corbal (industrial), José Ramón Gómez (fiscal de vivenda), Manuel Cabanillas (funcionario da Deputación), Isidoro Millán (avogado), Prudencio Landín (avogado) e varios máis. Clausura o bar Calixto porque nel se formaban parladoiros nos que os detidos criticaban a actuación do gobernador. Varios dos detidos son confinados fóra de Galicia e ten nunha especial xenreira contra Isidoro Millán e Manuel Cabanillas aos que advirte publicamente: “Les aviso que su papel de juerga constante haciéndose “la víctima” terminó y tengan bien entendido que prohibo terminantemente su estancia en reuniones” pois, de facelo, serían confinados por tempo ilimitado.

Diante das manobras defensivas das persoas e sectores sancionados, Gómez Cantos advirte:

No crean que la visita que realizaron a Burgos unos señores serios y otros “lagartos” que faltaron a su deber, les autoriza para seguir mangoneando a los propietarios enemigos de la España de Franco.

O 20 de xuño de 1939 publica unha nota na que anuncia un novo sistema para nomear alcaldes; segundo dita nota, as autoridades proporcionaránlle ao gobernador,

al hombre que sea capaz para desempeñar el cargo de Alcalde de su pueblo, a base de español puro, remitiéndome una relación con un nombre o dos de los que consideren más adecuados y competentes, y vendrá firmada, en reservado, por el cura párroco, jefe de Falange, comandante de puesto de la Guardia Civil y dos combatientes, de los licenciados ultimamente, y que hubieran pertenecido a unidades de choque.

Como apuntabamos, a estratexia de defensa non dubida en utilizar o apoio, real ou suposto, de sectores como os “combatientes de Franco”, con cartas que a secretaría particular facilita á prensa para a súa publicación. A linguaxe utilizada, os asuntos escollidos, o ton desmedidamente eloxioso, empregado por estes “machos que huelen a pólvora” do Batallón de Infantería 104, permiten sospeitar que a autoría ou a inspiración directa non debeu ser allea ao gobernador ou achegados. Como asinantes aparecen Andrés Crujeiras, José Solla, Antonio Martínez e Manuel Calvar.

No dudamos que el reaccionario espíritu medioeval, el señorito juerguista y holgazán, marxista, traidor, que vendió a los suyos y que nos vendería a nosotros si pudiera, en fin, toda esa caverna de malos españoles falsos, que levantan el brazo y dicen “Arriba España”, pero cuyo corazón no vibra ni siente [...] Adelante, papá Manuel, duro con esos comerciantes que quieren enriquecerse a costa de la miseria del pueblo español. Fuerte contra los criticones de café y despacho particular [...] Estamos casi seguros que alrededor de su actuación en este caso concreto [actuación sobre os fuxidos] se han tendido y siguen tendiendo una red de calumnias y críticas encaminadas a socavar su autoridad; pues bien, señor gobernador, si lo que V.E. ha hecho con esos hombres le parece mal a los señorones que en la retaguardia han venido haciendo pingües gancias al socaire de de la guerra, a nosotros, los que hemos derramado la sangre por España y que llevamos en el cuerpo las cicatrices de una campaña gloriosa, nos parece muy bien y creemos tener más, mucho más, derecho para formular una opinión.

Rodeado de inimigos en sectores poderosos, xa non eran os tempos máis favorables para o “papá Manuel” en Pontevedra e césano a finais de agosto de 1939, tras apenas cinco meses de mando. A súa actuación posterior deixa un regueiro interminable de sangue e morte; rematará na primavera de 1945 en Mesas de Ibor onde ordenou o fusilamento de tres subordinados por “covardía diante do inimigo”. Nin as súas múltiples débedas impagadas, irregularidades e crimes afectaron a este protexido de Queipo de Llano, algúns investigadores sosteñen que foi a intervención de xerarquías eclesiásticas, escandalizadas, non tanto polos fusilamentos senón porque non dera a oportunidade de confesar aos gardas fusilados, a que lle puxo freo. Destituído como xefe da comandancia de Cáceres, foi xulgado en consello de guerra e condenado a un ano de prisión e indemnizar a cada vítima con 10.000 pesetas, penas que non chegou a cumprir totalmente; pide a baixa voluntaria por enfermidade pero reingresa posteriormente e ascende a coronel. Falece en 1977.

O seu substituto foi o capitán da Guardia Civil, falanxista da Vieja Guardia, que sería máis tarde xefe da policía militar na División Azul, Francisco García Alted. Tivera unha actuación durísima como gobernador de Málaga. Sobre el escribe Antonio Bahamonde, delegado de propaganda e axudante de Queipo de Llano,:

Conoce bien la provincia en la que dejó un triste recuerdo. Al nombrarle gobernador civil se encargó personalmente de dirigir la represión y todo lo que con ella se relaciona. Es el principal responsable de las contínuas matanzas. [...] Sólo con oír proninciar su nombre produce pánico en toda la provincia. (“Un año con Queipo de Llano. Memorias de un nacionalista.”).

Tamén tivo un curto mandato: cinco meses. O gobernador posterior a García Alted foi outro militar, o comandante de infantería Francisco Rodríguez Acosta, que desempeñará o posto ata abril de 1943.

O virreinado de "papá Manuel" (1).

       Tras o triunfo do golpe de estado contra a legalidade republicana, un elevado número de persoas fuxidas estaba agochado nos montes da provincia pontevedresa, varias comarcas contan con diversos grupos que, pouco a pouco, vanse organizando e cometen diversas accións de tipo económico ou de represalia contra colaboradores do fascismo que preocupan ás autoridades do réxime. Á fronte do goberno civil noméanse militares, algúns deles de triste sona como encargados da represión de fuxidos noutras zonas de España.

      O máis coñecido foi o comandante da Guardia Civil Manuel Gómez Cantos nomeado en abril de 1939. Contaba cunha sinistra fama, ben merecida, pola súa actuación nas terras estremeñas e andaluzas das que hai unha extensa bibliografía.

      O que causou sorpresa foi a actitude que adoptou como gobernador en Pontevedra, radicalmente diferente da durísima persecución que dirixira anteriormente; esta actitude é, aínda hoxe, obxecto de controversia entre aqueles que a valoran como unha vía de saída que permitiu a moitos abandonar a clandestinidade e librarse dun futuro tráxico, como o que terían moitos compañeiros e, por outra banda, os que sosteñen que a súa oferta de perdón a aqueles “que non tiveran as mans manchadas de sangue” non deixara de ser unha artimaña para prendelos. Sendo certo que a moitos volveron detelos, tamén o é que as condenas de cárcere non foron moi elevadas e, na maior parte dos casos, fóronlle aplicadas conmutacións, indultos e reducións de pena.

      Unha das primeiras medidas que tomou foi decretar a posta en liberdade de todos os presos gobernativos. En relación cos fuxidos, mantivo varias reunións con familiares e cos propios escapados, algunha delas de carácter multitudinario: o trinta de abril presentouse nunha cabana na zona do Calvario e sostivo unha entrevista con catro fuxidos; estaba acompañado dos capitáns Bernal e Chacón; acordou cos fuxidos que acudisen o 2 de maio a reunirse con el nun lugar de Cabral, presentáronse uns 28 homes. “Los huídos se hallaban en lastimoso estado. Diecisiete hombres recibieron pan, que comían con avidez mientras saludaban con el brazo en alto y daban ardorosos vivas al Caudillo y a España.” (El Compostelano, 3-5-1939). Gómez Cantos maniféstalles que esperaba se presentasen máis e que serían recibidos con cariño e comprensión. Os presentados foron conducidos ao goberno civil para tomarlles a filiación e darlles cea e aloxamento. O gobernador comentoulle aos xornalistas: “¿Lo ven Vds? Cómo corderitos. Ya son míos y harán todo lo que les mande.” (El Pueblo Gallego, 5-5-1939).

     O 31 de maio presentáronse novos fuxidos e Gómez Cantos convida os doutras provincias a seguir os mesmos pasos: “Huídos de La Coruña, Orense y Lugo: os espero antes del día 15 del próximo mes. ¡ Españoles todos, la guerra terminó!.” O sete de xuño anuncia a terminación completa do problema dos fuxidos na provincia. Conta que se lle presentara a nai “del gran coco de la sierra Vicente Guillén” dicindo que o seu fillo quería presentarse. O día anterior, Cantos presentárase no domicilio do fuxido para entrevistarse con el, que estaba acompañado dos seus irmáns; Guillén manifestara estar incondicionalmente ás ordes do gobernador e disposto a aclarar os feitos dos que o acusaban manifestándose inocente.

     Paralelamente lévase a cabo unha campaña mediática na que se publicitan cartas de gabanza e adhesión a Gómez Cantos, algunhas encabezadas con “Querido papá Manuel”; algúns dos fuxidos, como o propio Vicente Guillén, desconfían e non se suman á dinámica proposta polo gobernador e volven ao monte; varios estarán á fronte de partidas e Guillén será condenado a morte e fusilado en Pontevedra o 18 de xuño de 1941. As cousas non debían ir todo o ben que pensaba e Gómez Cantos publica numerosos mensaxes crípticos na prensa: “Pronto te saldré al encuentro. No tengas miedo. Sin recibir carta. ¿Qué os pasa?” ou “Asturias, Asturias, Asturias: ¡Alerta! ¿Hasta cuando estaremos sin carta? Los camaleones saldrán al sol.”.

     Pero non só foi coñecido pola oferta de diálogo aos fuxidos, Gómez Cantos durante a súa etapa de mando na provincia instaura unha sorte de vicerreinado cunha forte dose de populismo, discrecionalidade e utilización sistemática dos xornais nos que dispuña de tribuna diaria. Proponse acabar persoalmente cos problemas de abastecemento de alimentos, escaseza de vivenda e paro obreiro; a loita contra o fraude e unha fixación obsesiva contra a “vella política” deron lugar a episodios dignos de relatar.    Precisamente o carácter despótico das súas actuacións e o enfrontamento con sectores poderosos e con influenzas a alto nivel acabarían propiciando o seu relevo.

(Continuará)