Versos para os "caídos"

O 24 de maio de 1944, na vila de Cea (Ourense), os edificios locen bandeiras e crespóns negros; é o día da inauguración “con sencillez, pero solemnemente” do monumento aos caídos do que fora impulsor o mestre xubilado José María González. Ademais das autoridades locais e provinciais, representacións do exército, Vieja Guardia de Falanxe e outras xerarquías, asistiu numeroso público e o alumnado das escolas nacionais. Todos encamiñáronse cara o cemiterio para depositar coroas de flores nas tumbas de dous camaradas, rezar uns responsos e dar os gritos rituais falanxistas.

A continuación dirixíronse ao monumento aos caídos situado cerca do santuario da Saleta. No templo, os nenos internados no reformatorio de Oseira participaron con cantos gregorianos na misa.

O encargado do sermón foi o “heroico y elocuente” padre Comesaña (José Fernández Parada), sinalado por moitas testemuñas como represor en Vigo e do que afirmaban levaba sempre a pistola debaixo da sotana. Neste acto, con “párrafos sentidísimos y con gran unción hizo resaltar el cruento sacrificio de nuestros caídos por Dios y por España” e a súa palabra “cálida y patriótica llegó al fondo del alma de los asistentes”.

Logo da bendición do párroco e dunhas palabras do mestre promotor, o xefe provincial do Movimiento pronunciou un discurso “escuchado religiosamente”. Cantouse o Cara al Sol e déronse os gritos de rigor.

Segundo os xornais, Cea vibrou de patriotismo e o clero da comarca “se comportó, como siempre, de manera admirable.”

O párroco de Seoane, José Vázquez Testa, compuxo un poema en galego para o acto:

“Laudemos viros gloriosos” (Ecl. 44)

Non deixar esquecer ós que morreron

é moi xusto deber dos que quedamos;

tendo conta que perduren largos anos

nome e feitos d’os que nos precederon...

¡Honra, pois, e gratitú ós que “caeron”

n-a groriosa Cruzada en que loitamos,

e co’a axuda de Dios n-ela trunfamos...

¡Hou! Y-as tradicións perdidas xa se ergueron.

¡Boa idea a d’o ilustre conveciño!:

d’escribir en dura pedra ise “¡Presentes!”

pra que o lean, e lles recen con cariño,

- qu’e o millor ousequio d’os creyentes-;

¡¡Cunha Cruz pra fár sombra ó seu filliño

y-os outros compatriotas “merecentes” !!

"Sed mujeres...mujeres españolas"

Ourense, 16 de maio de 1943. O Cursillo de Divulgadoras de Sanidad Rural remata as sesións. Clausura solemne: misa con asistencia das máis altas xerarquías provinciais; despois da misa as cursillistas rezan as oracións diarias e obrigatorias de todos os cursos da Sección Femenina e cántase a Salve.

Na quenda de intervencións a delegada da Sección Femenina recoñece o “panorama desolador de una cifra elevadísima de mortalidad infantil en España; número que nos pone a la cabeza del resto de las naciones” e afirma que a causa, na maioría dos casos, era a ignorancia e a incultura das nais.

O Jefe Provincial del Movimiento e gobernador civil, logo de tomar xuramento ás novas divulgadoras, pronuncia un discurso coa soa pretensión de falar coa sinxeleza, amizade e cordialidade do camarada. O rogo que lles fai ás divulgadoras falanxistas é moi sinxelo a simple vista pero, segundo di, encerra todo un programa: “Sed mujeres...mujeres españolas.”

“Sed mujeres...mujeres españolas” que es el adjetivo más hermoso y completo que a la palabra mujer puede seguir. Vivimos en un país en el que tradicionalmente se ha rendido un verdadero culto a la mujer y en el que la galantería del hombre era proverbial. Desgraciadamente esto va desapareciendo poco a poco para ser sustituído por un trato de igualdad que está en abierta pugna con nuestras costumbres. Y este cambio, ¿sabéis a qué es debido? Pues sencillamente, no a que el hombre haya variado ni perdido esa galantería que en el español es innata, sino simplemente a que la mujer ha querido olvidarse de ser española, para convertirse en ese tipo de mujer standard que han popularizado las películas extranjeras y que desde luego carece de aquellas virtudes raciales que tan adorables encontraban los hombres y que eran precisamente las que motivaban nuestra galantería.

Cuesta realmente trabajo inclinarse ante una muchacha que, en postura hombruna de piernas cruzadas, fuma un cigarrillo entre sorbos de wiski o coñac. Cuesta trabajo ser galante ante la mujer que facilmente se cuelga de nuestro brazo o nos golpea familiarmente la espalda. Cuesta trabajo guardar atenciones de fina galantería a la que llevando el llavín en el bolsillo y con una libertad absoluta de movimientos tiene una independencia de la que hace pocos años carecían los muchachos hijos de familia.

Pero para o, sen dúbida, galante cabaleiro español e falanxista que era o xefe provincial aínda estabamos a tempo de remedialo e recuperar a galantería perdida:

Cuando el hombre encuentra una mujer verdadera que reúne esas cualidades de piedad, pudor y abnegación que caracterizan a la mujer de nuestra raza, yo os aseguro, camaradas de la Sección Femenina, que entonces esa galantería innata en el español surge inmediatamente para rendirla a los pies de lo que constituye el ideal de un caballero.

Porque podía pensarse que os tempos evolucionaran e que as palabras anteriores eran máis propias da época do “miriñaque y del polisón” e a vida actual esixía unha muller máis dinámica. Porén a muller activa non era incompatible coa “exquisita feminidad”. Ante todo deberían conservar

 vuestra dignidad y pudor de mujeres como el don más precioso que Dios os ha concedido, y que yo os aseguro que es el tesoro más grande que los hombres honrados buscan cuando tratan de encontrar la compañera con que han de compartir las penas y alegrías de toda una vida.

O acto rematou cantando o “Cara el sol” e os gritos de rigor unanimemente contestados.

Contra o esquecemento: o mestre Eduardo Muíños Búa.

En la parroquia de Santa María de Geve a veinte de Julio de mil novecientos treinta y seis, recibe D. Eduardo Muíños Búa y D. Nemesio Laya una escopeta, fuego central, calibre veinticuatro (24) que, por orden del Sr. Gobernador, entregó D. Vitorino (sic) Pereira a D. Eduardo Muíños, guardia cívico al servicio del Estado.

Este recibo, asinado por Eduardo Muíños e Nemesio Laya, era unha proba indubidable dos feitos ocorridos na reitoral de santa María de Xeve na tarde do día en que as tropas tomaron as rúas de Pontevedra. Os autores recoñeceron o sucedido nas declaracións que figuran no atestado instruído.

Eduardo Emilio Muíños Búa nacera en Pontevedra o 26 de novembro de 1892, fillo de Antonio e Emilia, era mestre de san Martín de Verducido; aprobara as oposicións no ano 1920 e tamén traballara como redactor no xornal Progreso e fora correspondente do Diario de Galicia. En 1918 escribe un artigo laudatorio a Antonio Maura no que afirma que “Maura sube al Poder solicitado por el pueblo” (Progreso, 23-8-1918); no ano 1935 desmente o nomeamento de vogal da Juventud Republicana Radical e afirma que se dera de baixa no partido. O seu irmá Antonio, reloxeiro e xoieiro, concelleiro en Marín, tamén sufriu a represión franquista; unha das irmás, Isolina, estivo casada co copropietario do xornal Progreso e exerceu como profesora da Normal pontevedresa.

Nada sabemos da súa militancia partidaria, máis alá do seu paso polo partido Radical e dos informes que figuran na causa 1098/36, na que figura como procesado; o cura Victorino Pereira, o alcalde de Xeve José Iglesias e a Guardia Civil, coinciden en sinalar que era un significado extremista e activo propagandista da Fronte Popular. Non falta a referencia á súa vida privada, pois a Guardia Civil considera que deixa bastante que desexar “puesto que hace vida marital con dos mujeres al propio tiempo”.

As investigacións sinalan que Eduardo tamén participara ese mesmo día (20 de xullo) na requisa de armas e municións levada a cabo no establecemento de Ruperto Santos; nesta ocasión o grupo estaba acompañado polo policía Castor Prieto, que sería unha das testemuñas de cargo en moitos xuízos daqueles días.

Eduardo estivo preso na illa de san Simón, nela mandaba o seu curmán Lago Búa, inspector provincial de prisións. Nunha nota reservada, redactada logo da destitución e detención de Lago, afírmase que, cando o detiveron, encargou que lle deran ao seu primo Eduardo o tabaco que tiña, procedente dos comisos, e varios obxectos e material de oficina.

O 20 de novembro de 1936 celébrase consello de guerra en Pontevedra contra Eduardo e cinco máis. O relato dos feitos afirma que Muíños organizou a expedición que fixo requisas en Xeve, concretamente na casa do cura de santa María,

penetrando en ella con excepción del chófer que permaneció en el coche y el Muíños que dirigía la expedición enseñando al Sacerdote un escrito autorizado por el entonces Gobernador, le conminó para que le entregase cuantas armas tuviera, contestándole aquel que sólo tenía una escopeta de caza que la entregó.

O informe do fiscal Hernán Martín-Barbadillo apunta directamente a Muíños Búa:

Con frecuencia aparecen en la reciente rebelión roja que se desarrolló en Galicia los pequeños grupos dirigidos por uno que lleva la voz cantante y que es generalmente el que más se distingue entre ellos por su significación extremista.

Estos jefes de grupo son aquellos individuos de más confianza dentro de las organizaciones revolucionarias y casi siempre poseen algo de instrucción que les sirve para dirigir la actuación rebelde de la gran masa revolucionaria y analfabeta. El procesado en esta causa EDUARDO MUIÑOS BÚA, Maestro Nacional, aparece encarnando ese tipo de jefe de grupo o partida revolucionaria.

Condenado a morte, foi executado ás sete e media da mañá do 2 de decembro de 1936 no alto da Caeira. Foi enterrado no panteón 184, rúa C, propiedade dos herdeiros de José Malvar, no cemiterio de san Amaro. Tiña 44¹ anos de idade.

1En moitas publicacións figura como 39 ou 31 pero a correcta, segundo a partida de nacemento, é a de 44.

Contra o esquecemento: Juan Magdalena García.

A vida de Juan Magdalena García estivo marcada pola traxedia: a noite do 8 de marzo de 1905, martes de carnaval, matan dun tiro a seu pai; este tiña unha taberna no Castelo (Lérez) e, nunha pelexa que se formou nela, un disparo dirixido ao acordeonista causoulle a morte. Juan foi un dos oito orfos.

Casou en Cerponzóns. Nesta parroquia liderou o movemento agrario e foi presidente da sociedade de agricultores pero tamén participou en entidades da súa parroquia natal (Lérez).

A traxectoria agrarista de Juan Magdalena non se circunscribiu a estas parroquias; no ano 1922 era contador da Federación Agraria Municipal de Pontevedra e intervén o 23 de outubro dese ano, xunto cos políticos republicanos Evaristo Cuiñas e Vicente García Temes, nun mitin en Combarro que tiña por obxectivo a constitución da sociedade agraria da parroquia; era un bo orador e como tal interveu en numerosos mitins en distintos lugares da provincia.

O domingo, 8 de abril de 1923, participa nun mitin no Teatro Circo pontevedrés para protestar contra o novo imposto contributivo; neste mitin están presentes familiares das vítimas dos sucesos de Sobredo. Magdalena pronuncia un “extenso e irónico discurso”, na súa intervención

Se refiere también a lo de Sobredo; censura acremente la actuación del oficial que mandaba a la Guardia civil en aquellos luctuosos días. Ataca al ex-ministro Ordóñez y dice que la conciencia de este, como la de todos los ministros españoles, contrasta con la verdadera conciencia de la nación Española.[...] Pasa a estudiar el nuevo aumento contributivo. Asegura que está dispuesto a demostrar con números que en la actualidad, una conca de tierra paga en concepto de contribución territorial un 20% más de lo que produce.”¹

Fala tamén do problema de Marrocos e sobre a cuestión foral sostén que estará resolta o día no que o pobo, nun momento de virilidade e enerxía, diga: “No estamos dispuestos a pagar y no pagamos.”.

As conclusións do mitin foron: derogación do aumento contributivo, formación de sumario aos culpables de Sobredo, ampla amnistía para os presos políticos, abandono total e definitivo de Marrocos e depuración das responsabilidades administrativas. Rematado o acto, dirixíronse en manifestación para entregar as conclusións ao gobernador.

En 1926, xunto con Valentín Rey, viaxa a Madrid representando á federación agraria no concurso nacional de agricultura.

No ano 1931 intervén nun mitin con motivo da colocación da primeira pedra do monumento aos mártires de Sobredo e afirma que eses mártires deben pasar á historia agraria e que o campo galego estaba en pé, pronto a buscar a solución dos seus problemas.

O 7 de xaneiro de 1932, celébrase un mitin antiforal organizado pola Federación Agraria Comarcal (da que Magdalena era presidente dende o ano anterior) e pola Federación Local de Traballadores, ambas controladas por militantes comunistas. Juan Magdalena inicia e remata o acto, no que tamén interveñen Manuel Gama, Manuel García Filgueira e outros; segundo os xornais, Magdalena despide o mitin con

unas acertadas palabras en las que denunció la actitud de los diputados republicanos y socialistas que en sus campañas electorales prometieron liquidar para siempre la cuestión foral y que ahora, lejos de cumplir la palabra prometida, permiten que se ejecuten los embargos.²

As conclusións piden a abolición dos foros por consideralos, tanto na súa orixe como no seu desenvolvemento, inxustos e inmorais; a devolución de todo o recadado por rendas forais e a anulación de todos os procedemento de tipo xudicial en materia foral.

No Congreso de Lavadores celebrado en maio de 1932 para aprobar os estatutos da federación agraria provincial, Magdalena actúa como vicepresidente da mesa e foi elixido como representante de Pontevedra para o consello directivo provisional. Ao ano seguinte participa neste congreso como delegado dos agricultores pontevedreses en unión de Manuel Gama.

Este mesmo ano figura como membro da comisión inspectora de contas da cooperativa de consumo “Nueva Economía” da Caixa Rural de Lérez e como vogal dunha nova sociedade de campesiños e obreiros de Cerponzóns, afiliada á Comarcal Agraria.

Cando se produce o golpe militar do 36 xa deixara o cargo de presidente da Federación Agraria Comarcal, que ocupaba outro lerezán, Victor Moldes.

Nos primeiros días tras o golpe militar ábrese a causa 464/36 pola que se investigan coaccións e ameazas contra unha veciña de Cerponzóns para que non baixase co leite a Pontevedra; preténdese involucrar como autores a algúns membros da sociedade de obreiros e agricultores “La Fraternidad” de Cerponzóns, integrada na Federación Agraria Comarcal. A causa aberta sería sobresida. Aínda que non figura como acusado, ao coñecer que o buscan, Juan Magdalena preséntase no cuartel da Guardia Civil o 7 de agosto, detéñeno e ingresa no cárcere a disposición do xuíz instrutor. Presta declaración o 9 de agosto e o instrutor, tenente Julio Conde, ordena que o liberen. O xefe do cárcere comunica que foi posto en liberdade o día 10. Ese mesmo día aparece morto e salvaxemente torturado no lugar da Gándara, nas inmediacións da xunqueira. No rexistro civil a causa de morte que figura é a de hemorraxia interna. Juan Magdalena contaba con 47 anos³ e deixaba muller, Dolores Castro, e varios fillos.

Como conta a escritora Montse Fajardo na publicación que serviu de homenaxe a represaliados e represaliadas de Lérez:

A memoria do pobo gardou a especial saña empregada no crime. Que fora arrastrado con cabalos, que o seu cadáver presentaba cortes nos brazos e resina de pino nas mans, como se intentara suxeitarse ás árbores. Que lle cortaran os xenitais e metéranllos na boca e que estaba tan desfigurado que o recoñeceron polas botas. Dixéranlle que fuxira pero sabía que non fixera mal ningún e como tantos outros confiou en que ninguén llo faría a el⁴

A súa familia foi intensamente perseguida, dous irmáns, unha irmá e o seu cuñado Constante Estévez cos seus fillos, marcharon cara ao exilio na Arxentina, unha irmá, taberneira, tivo que soportar o acoso e as requisas de “cívicos” e falanxistas.

Foto: Vida Gallega.

1Progreso, 10 de abril de 1923.

2El Ideal Gallego, 7-1-1932.

3Así figura nunha declaración súa na causa 464/36; outras fontes aseguran que tiña 36 anos.

4Fajardo, Montse. A represión franquista en Lérez, unha parroquia adiantada ao seu tempo. A Memoria das Mulleres. Concello de Pontevedra.

Pontevedreses en Cuelgamuros.

O Boletín Oficial do Estado do 2 de abril de 1940 publicaba un decreto dispoñendo a creación en Cuelgamuros dunha basílica, un mosteiro e un “Cuartel de Juventudes” para perpetuar a memoria dos caídos en “nuestra Gloriosa Cruzada”. Na exposición de motivos escríbese:

Es necesario que las piedras que se levanten tengan la grandeza de los monumentos antiguos, que desafíen al tiempo y al olvido y que constituyan lugar de meditación y de reposo en que las generaciones futuras rindan tributo de admiración a los que les legaron una España mejor.

A estos fines responde la elección de un lugar retirado donde se levante el templo grandioso de nuestros muertos en que por los siglos se ruegue por los que cayeron en el camino de Dios y de la Patria. Lugar perenne de peregrinación en que lo grandioso de la naturaleza ponga un digno marco al campo en que reposen los héroes y mártires de la Cruzada.

Como pode apreciarse, nun primeiro momento, a finalidade era a de homenaxear e lembrar os vencedores da guerra, os caídos por Deus e pola Patria; máis adiante, con posterioridade á 2ª guerra mundial, é cando se modifica a idea inicial e se fala de que tamén se enterren alí os mortos republicanos. Esta reformulación reconciliadora, impregnada de contido cristián, podemos lela na actualidade na páxina web do chamado Valle de los Caídos:

Su simbología conectaba con la necesidad de cicatrizar heridas, deponer antagonismos y volver a encontrarse juntos. El carácter sagrado de esos componentes conmemorativos parecía excluír otra idea que no fuera la de una nueva armonía bajo lo que es el signo máximo de la pacificación: la Cruz. (www.valledeloscaidos.es. Consultada 26-10-2019)

A construción iníciase en 1940 e ábrese ao público o 1 de abril de 1959 (nótese o simbolismo da data, que se celebraba como o Día de la Victoria).

É practicamente imposible saber o número exacto de enterrados en Cuelgamuros e moito máis coñecer o nome de cada unha desas persoas. Calcúlase que poderían ser máis de corenta mil e, no caso de republicanos, moitos sen autorización e sen coñecemento por parte dos familiares. A partir de diversas bases de datos podemos estimar que os mortos procedentes da provincia de Pontevedra son 37, todos homes, pero a estes habería que engadirlles outros pontevedreses que foran enterrados noutros lugares de toda España. Unha dificultade engadida é o pouco rigor nos listados, con numerosas erratas e apelidos ou nomes cambiados. O listado podemos atopalo en diversas publicacións, por exemplo en: http://www.nomesevoces.net/web/media/pdf/listado-victimas-enterradas-en-el-valle-de-los-caidos-5.pdf.

Nesta entrada lembraremos algúns deses pontevedreses, tanto das filas golpistas como das republicanas.

Benito Pardo Méndez, o capitán Pardo ao que adicamos unha entrada neste blog fai once anos era natural de Villalpando, militar que se acollera ao retiro pola “lei Azaña” foi un asiduo participante en incidentes protagonizados por fascistas na capital pontevedresa durante os anos da República. Militante falanxista, morreu por feridas de guerra en marzo de 1938 e foi enterrado en san Amaro; posteriormente sería trasladado a Cuelgamuros. Como cantaba o romance que lle adicaron:

El capitán Pardo era,

un capitán de Falange;

su camisa azul tenía

viejos prestigios de sangre.

Luis Gutiérrez Torres pertenecía a unha familia de Cerdedo con varios membros falanxistas; fai anos faríanse coñecidos polas denuncias que presentaron contra o historiador Dionisio Pereira. Luis marchou a loitar na fronte de guerra integrado no Batallón de Voluntarios de Falange no mes de agosto de 1936. O 27 de setembro dese ano morre na fronte de Asturias. O xornal falanxista El Pueblo Gallego adicáballe unhas acendidas palabras das que recollemos o seguinte parágrafo:

Tú, Luis, caistes (sic) de los primeros; el ímpetu de tu coraje y de tu bravura te llevó a los puestos de mayor peligro en los que había que demostrar valor en el alma y temple en el corazón. La exaltación de tu fe religiosa, tesoro espiritual heredado de tus buenos padres, tu encendido amor a España, tus fervores a Falange y tu adhesión imperecedera a José Antonio, fueron los que encendieron las llamas de tu juventud para ofrendársela a la Patria.

Luis Collazo Campos (no listado figura como Docampo) era un mozo vigués que, ao rematar o servicio militar no rexemento de artillería en Pontevedra, afiliouse na Falange e participou activamente coas súas escuadras nos habituais incidentes con forzas de esquerda. O 7 de febreiro de 1936, cando estaban reunidos no seu local varios falanxistas, entre eles o xefe local Felipe Bárcena, os irmáns Mondina, Collazo, entre outros, un grupo de asaltantes armados de filiación anarquista penetrou no local e no enfrontamento resultaron feridos varios militantes falanxistas; cando escapaban, os asaltantes tiveron un enfrontamento cun garda de asalto e resultaron feridos o garda, Luis Quintas a quen se consideraba xefe do grupo, e morre o anarquista Robustiano Figueiras. Luis Collazo falecería dous días despois, o 9 de febreiro. Os seus restos foron trasladados a Cuelgamuros en 1960.

Nos listados aparecen numerosa persoas procedentes de Mondariz; entre eles estaban Manuel Piñeiro Zúñiga, Domingo Peramos Muñes [Páramos Núñez], Fernando Rubio Estévez, Manuel Pérez Besado [Besada] e Francisco Rodríguez Bote [Otero]. Piñeiro era natural de Noia pero vivía en Tomiño de onde era concelleiro; Páramos residía en Caldelas de Tui e alí tiña un taller de ferreiro co nome de “El agrario”, deixou dez orfos con nomes como: Armonía, Aurora, Domingo, Espronceda, Ferrer, Floreal, Julia, Libertad, Progreso e Verdad. Rubio e Pérez vivían en Guillarei e Rodríguez “Paquiño de Figueiró” era farmacéutico, galeguista, de Tomiño; fuxira a Portugal pero foi entregado pola policía portuguesa. Todos eles, xunto co mestre de Forcadela Hipólito Gallego, foron “paseados” o 4 de outubro de 1936 nas inmediacións de Mondariz. O comandante militar de Tui, capitán Eduardo Rodríguez, asinou un informe con data de 15-10-1936, no que documenta a morte de tres deles coa clásica aplicación da “lei de fugas”:

Francisco Rodríguez, Manuel Piñeiro e Hipólito Gallego foran conducidos pola Guardia Civil de Tui ao mando do sarxento comandante do posto a Mondariz onde, ao parecer, existían depósitos de explosivos e armas; logo de practicar as dilixencias:

al llegar a las cercanías de aquella localidad los referidos procesados trataron de huir por lo que tuvieron necesidad de disparar contra ellos, resultando todos muertos.

Nestes días en que Cuelgamuros está de actualidade, aínda que sexa co nome de Valle de los Caídos, poñémoslle nome e biografía a algúns dos pontevedreses alí enterrados.

Contra o esquecemento: Ciriaco Licer e Nemesio Laya.

Resultando: Que iniciado el Movimiento Nacional hacia el día diecisiete de Julio último con el fin de rescatar a España del mando de los Gobiernos del Frente Popular, el Ejército personalizó y dirigió tal movimiento bajo el régimen legal de los Bandos declaratorios del Estado de Guerra, con el fin de evitar cayese la Patria en el régimen soviético, habiéndose opuesto resistencia contra tal acción salvadora por parte de elementos adictos y simpatizantes del Gobierno anti-nacional los que llegaron a alzarse en armas contra la Institución armada procurando por todos los medios oponerse a los designios patrióticos de ésta.

O anterior era un dos resultandos da sentencia da causa 1098/36 que se xulgou en Pontevedra o 20 de novembro de 1936; dous dos xulgados foron Nemesio Laya Abal e Ciriaco Licer Cons sobre os que trataremos neste artigo.

Ciriaco estaba casado, fora dependente da ferretería de César García e tiña como profesión toneleiro, nacera en Pontevedra o 4 de outubro de 1901, fillo de José Antonio e de Juana e vivía na rúa das Flores. Nemesio estaba solteiro, era representante dos seguros La Previsora Hispalense, nacera en san Vicente de Nogueira ( nalgúns documentos consta como nacido en Pontevedra) o 4 de decembro de 1908, vivía en Pontevedra na rúa Sarmiento.

Sobre Ciriaco Licer non hai moita información en canto á súa actuación política; se facemos caso aos informes da Guardia Civil, tiña mala conduta e antecedentes e era militante socialista. Nemesio Laya tiña unha maior relevancia pública: en 1931 formaba parte como vogal do comité executivo da Juventud Republicana que presidía Laureano Poza Juncal e do que tamén formaban parte Alfonso Guillán Abalo e Laureano Tomé. Fora un dos asinantes dun manifesto á mocidade galega da Juventud Radical Socialista Autónoma de Pontevedra e, en 1935, ocupaba o cargo de tesoureiro da Juventud de Izquierda Republicana, que presidía Germán Fernández Gracia; non é de estrañar que a Guardia Civil o considere de extrema esquerda e dubidosa conduta.

O 20 de xullo de 1936 atopábanse na avenida de Montero Ríos e subiron a un coche incautado dirixíndose ata Xeve. Serían as cinco da tarde cando chegaron á casa do cura de Santa María de Xeve, Victorino Pereira; o sacerdote estaba diante da casa e o mestre Eduardo Muíños, que mandaba o grupo, entrou con el no interior e saíron cunha escopeta do calibre 24 pola que lle expediron e asinaron un recibo. Volveron a Pontevedra.

Acusados de rebelión militar foron xulgados por un tribunal que presidía o tenente coronel Antonio Durán Salgado, o defensor foi o alférez de complemento Juan Astor. Tanto Licer como Laya foron condenados a reclusión perpetua coa accesoria de interdición e inhabilitación absoluta e a abonar ao Estado a cantidade de cinco mil pesetas.

Ciriaco e Nemesio estiveron presos na illa de san Simón e, posteriormente, no penal de san Cristóbal en Pamplona no que ingresan en febreiro de 1937. A Ciriaco Licer conmútanlle a pena a 4 anos de prisión menor e sae en prisión atenuada o 26 de agosto de 1940, acada a liberdade en xaneiro de 1942 e o licenciamento definitivo en 1944.

O expediente carcerario de Nemesio Laya presenta un maior interese, fundamentalmente polo papel que debeu desempeñar durante a fuga do 22 de maio de 1938 na que se afirma que actuou “cooperando en el sofocamiento de la rebelión tumultuaria” pero sen especificar de que xeito concreto o fixera. Franco concede o indulto das dúas terceiras partes da condena a todos os reclusos que “impidieron con su actuación, alcanzara mayores proporciones la evasión llevada a cabo por otros”; Nemesio foi un dos beneficiados, en abril fora nomeado escribinte da xefatura de servizos e posteriormente ordenanza da mesma xefatura. Segundo o expediente de indulto, opuxérase á fuga “distinguiéndose notablemente por su actuación en favor del restablecimiento del orden”. O propio fiscal afirma que con tal proceder evidenciaba estar arrepentido do seu comportamento anterior e a súa adhesión aos principios da “Autoridad y Orden”. Concédenlle a prisión atenuada no domicilio o 17 de xullo de 1940 e a liberdade definitiva en 1944. Morreu aos 42 anos o 1 de febreiro de 1957.

Imaxe: Forte de san Cristóbal. Wikipedia.org

Isolino Torres, outro pontevedrés nos campos nazis.

A principios de 2016 dábamos a coñecer nun artigo un listado de pontevedreses que morreran no campo de exterminio de Mauthausen, principalmente no seu subcampo de Gusen; en datas posteriores ampliamos o número e datos dos detidos e, o ano pasado o concello de Pontevedra organizou un acto de homenaxe a estes pontevedreses e editou un folleto coas súas historias. Pero a pesar do gran traballo de investigadores e investigadoras sobre o tema sempre tivemos a seguridade de que o listado aínda estaba (e seguirá estando) incompleto.

Hoxe sae á luz a nova de que a universidade Rovira Virgili de Tarragona engadía varios nomes máis ao listado que se publicou no BOE fai unhas datas; entre eles aparece outro pontevedrés: Isolino Torres. No listado que publican só aparece o nome e datas de nacemento e morte pero a consulta de documentación do imprescindible arquivo ITS de Bad Arolsen serviu para proporcionarnos algúns datos máis sobre Isolino, á espera de poder traducir e analizar (no caso de que existan) outros documentos.

Isolino Torres (nalgún documento aparece Torez) naceu na parroquia de Alba o 19 de xaneiro de 1909, fillo de Domingo e de Fernanda (?). A súa profesión era a de albanel. Non temos constancia da súa actividade ata que foi detido en Berlín o 17 de xuño de 1944. O 28 de setembro de 1944 ingresa no campo de concentración de Sachsenhausen e de alí foi transferido ao de Buchenwald o 2 de febreiro de 1945. Nunha declaración que asina en Sachsenhausen fai constar que os seus estudos son os primarios e que fixera o servizo militar en infantería ó redor de 1930. Noutra documentación consta como domicilio a rúa de santa Clara nº 33 en Pontevedra e aparece un irmán chamado Julián.

O campo de Sachsenhausen estaba a uns 35 quilómetros de Berlín e constaba de 60 subcampos nos que se utilizaban os prisioneiros na industria armamentística e nunha fábrica de ladrillos. Entre os deportados españois que alí estiveron destaca o expresidente de goberno da 2ª República Francisco Largo Caballero, ingresado en 1943 á idade de 74 anos.

Isolino Torres, co número de detido 86562 morre en Buchenwald o 26 de febreiro de 1945 , consta como causa oficial do falecemento o de meninxite.

O campo de Buchenwald estaba situado cerca de Weimar; aparte dos traballos forzados e outras calamidades inflixidas aos prisioneiros, tamén se realizaron experimentos médicos como a inoculación de virus e bacterias para lograr vacinas.

Sirva esta nota apresurada para homenaxear a outro pontevedrés máis que atopou a morte nun campo nazi.

Nota: Documentación utilizada procedente do ITS de Bald Arolsen.