Intento de suborno.

Eran anos de fame, estraperlo e corrupción; o sistema de cupos sobre determinadas mercancías, imposto pola política económica intervencionista do réxime, propiciaba redes fraudulentas que as subtraían do circuíto oficial regulado polas autoridades para vendelas no mercado negro. Na maioría dos casos, estas redes non eran alleas ao funcionariado e cargos do réxime e a sectores próximos ao poder que participaban do chamado gran estraperlo.

Organismos como a Comisaría de Abastecementos e Transportes (CAT) ou a Fiscalía de Taxas, creados para controlar o sistema de abastecemento, resultaban ineficaces ou pouco activos para evitar estes fraudes (cando non participaban directamente neles). Máis eficientes parecían na loita contra o pequeno estraperlo, cun número elevado de sancións e comisos de mercadorías. De cando en vez aparecían nos xornais novas dalgunha acción contra o gran estraperlo, mesmo se se trataba dun cargo político. Era un xeito de propaganda sobre o carácter xusticeiro do réxime, que daba a imaxe de sancionar duramente tamén os seus propios membros; moitas veces encubría loitas internas polo poder.

A xeito de exemplo tratamos un caso que afectou o alcalde de Meaño no ano 1943. Manuel Sineiro Moldes era membro dunha familia moi ligada ao poder municipal xa dende antes do golpe de estado; un dos seus membros, Ángel Sineiro, fora alcalde durante a Ditadura de Primo de Rivera. Manuel, industrial, afiliárase a Falanxe e, no ano 1940, cando era secretario local de FET y de las JONS, fora nomeado membro da xestora municipal.

O 27 de febreiro de 1943, o xornal falanxista El Pueblo Gallego publica en portada unha nota do gobernador civil coa nova da destitución, detención e ingreso no cárcere do alcalde Manuel Sineiro, que pretendera subornar un funcionario da Delegación Provincial de Abastecementos e Transportes. 

Al hacer públicas estas medidas, me complazco en felicitar a los funcionarios del referido Servicio, por dar muestras de probidad como la presente.

O asunto estaba relacionado co cupo de fariña adxudicado ao concello de Meaño: segundo o expediente 513/43¹, iniciado o 23 de febreiro, o funcionario denunciante afirma que 

le propuso que si además del cupo de harina que correspondía a dicho Ayuntamiento lograba entregarle alguna cantidad más, le daría mil pesetas animándole a recibir dicha cantidad puesto que la vida estaba muy mal y que el podía lograr otros ingresos de esta forma.

 O funcionario dera conta ao secretario e idearon unha estratexia para coller no allo ao alcalde; citouno nun reservado do Bar Español ao que acudiu Sineiro acompañado dun panadeiro da súa localidade. Cando o funcionario saíu cun pano branco na americana como sinal de que se efectuara o pago, interviron o secretario e un subinspector da CAT que procederon a indicar que os acompañasen para interrogalos.

Sineiro aduce que a intención era que o funcionario estudase a posibilidade de aumentar o cupo do seu concello 

por no llegar a cubrir las necesidades y ser mucha la gente que llega a pedir pan todos los días, no haciéndolo, sin que en el ánimo del que dice hubiese intención de lucro alguno.

 Asegura que todo fora debido a unha insinuación do panadeiro (que fora quen entregou os cartos ao funcionario), sen afán de lucro e só co ánimo de que a industria continuase traballando. O panadeiro corrobora o anterior.

O secretario fai constar a certeza que ten da capacidade e honradez do funcionario denunciante (Francisco González López de la Ballina) e 

ni por un momento pongo en duda sus manifestaciones de que el Sr. Alcalde pensaba realizar un gran negocio con los cupos de harina [...] Llegó a indicarle que las verdaderas ganancias las obtendrían los dos puesto que ya verían la forma de engañar al panadero al que utilizarían como testaferro.

O Comisario xeral de Abastecementos e Transportes, en vista da gravidade dos feitos propón ao ministro de Gobernación o internamento do alcalde nun Batallón de Traballadores.

144-02547-00001 AGA.

Resistentes: o canto da Internacional en Redondela.

No ambiente de medo e de control abafante da poboación existente tras o golpe militar, houbo tamén ocasións para actos de resistencia de distinto tipo e intensidade. A finais de decembro de 1938, na vila de Redondela, uns falanxistas denunciaron que, ás sete da tarde do día catro, un grupo de redondeláns de “ideoloxía extremista” cantaran publicamente a Internacional co fin de “incitar y animar a la rebelión a los elementos de su misma ideología”. Foron varios os denunciados pero, logo da instrución da causa militar 3/39, os definitivamente xulgados serían Maximino Soto Lamas, mariñeiro de 44 anos, Alejandro Castro Pérez, de 30 anos, fora directivo do sindicato de zapateiros e apoderado da Fronte Popular; Enrique Ramón Rodríguez Chamorro, 32 anos, afiliado á Casa do Pobo,e propagandista da Fronte Popular, segundo as acusacións declarárase en folga tras o golpe abandonando o seu traballo no café América e apoderado da FP nas eleccións e o soldado José Villaverde Figueroa, 24 anos, afiliado á Casa do Pobo e con antecedentes de propagandista da FP. Todos estaban considerados como desafectos.

O xuízo celebrouse o 10 de marzo de 1939 e a acusación foi de auxilio á rebelión.

É significativo da xustificación dos motivos do golpe militar que os sublevados queren transmitir un dos resultandos da sentencia ditada (cunha redacción igual ou semellante repítese noutras sentencias):

Que el dieciocho de Julio de mil novecientos treinta y seis el Ejército Español recogiendo y haciéndose intérprete del sentir nacional se hizo cargo del Poder que había sido detentado por el denominado Frente Popular con su gobierno perseguidor de lo genuinamente español y que era fiel vasallo de los dictados extranjeros, encaminados a destruir el arsenal de virtudes, cualidades y conquistas espirituales de la raza a través de los siglos, viéndose desde el principio el poder legítimo atacado por los españoles de la antipatria, que aún en algunas regiones hostilizan con las armas y bajo mando militar a las fuerzas del Ejército mantenedoras del Poder legitimamente constituído.

O canto do himno revolucionario tivo graves consecuencias para os acusados pois foron condenados a seis anos e un día de prisión e ás accións civís para pedir a reparación do dano e indemnización de prexuízos. Saíron en liberdade condicional en 1940.

Contra o esquecemento: Claudio Magdalena González.

“Magdalena cayó!” Así gritaba un grupo de mulleres desfilando polas rúas de Pontevedra para celebrar a captura de Claudio Magdalena González. Logo de que as tropas golpistas tomasen o control da poboación, moitos militantes de partidos republicanos buscaron agocho nos montes próximos á capital. Un grupo deles, no que se atopaban Claudio Magdalena, Víctor Moldes, Alejandro e Faustino Gama, os irmáns Guillán e outros, estiveron escapados polos montes do Acibal e do Castelo (Lérez); moitos deles eran veciños de Lérez ou tiñan familia na parroquia (como era o caso de Claudio), alí recibían información por parte dalgunhas leiteiras de Verducido e baixaban de noite a durmir en alboios nos que non houbera cans. Taberneiros como Constante Estévez ou Enrique Almón, proporcionábanlles comida. A persecución por parte de gardas civís e da Garda Cívica pontevedresa (con Víctor Lis á fronte) era incesante, con batidas a pé ou cunha sección a cabalo integrada por veciños de Xeve.

O día 8 de setembro de 1936 lograron capturar a Claudio Magdalena, de 36 anos, natural de Vigo e veciño de Pontevedra, electricista, taberneiro e membro destacado de Unión Republicana. Ocupaba tamén o cargo de vicepresidente na sociedade “La Viña” xunto a outros taberneiros como Santiago Roma, Eugenio Urtaza ou Calixto Díaz. Nos xornais que refiren a captura, Magdalena aparece catalogado falsamente como “destacado comunista”. As forzas que logran a detención compoñíanse de seis gardas civís e uns sesenta “cívicos”, todos eles mandados polo citado Lis.

Os informes destacan que era un dos principais “cabecillas del movimiento iniciado contra el Ejército Español en el mes de julio último por los elementos obreros comunistas de Pontevedra”; así o asina o comandante Velarde ao día seguinte. Tamén o acusan de ser amigo e asesor do gobernador civil, que frecuentaba a súa taberna, de ter ideas moi avanzadas e disolventes, de repartir armas, e feitos semellantes. A Garda Civil considérao “De mala conducta y antecedentes, comunista significado y se supone tiene auxilios del socorro rojo” (4-1-1937).

Na causa 115/37 por rebelión militar, instruída contra numerosos pontevedreses que participaran na oposición ao golpe militar, un dos procesados é Magdalena; no xuízo celebrado os días 16 e 17 de febreiro de 1937 o presidente foi o tenente coronel Francisco Llorente, vogal poñente Ramón Rivero de Aguilar e fiscal Manuel Mª Puga y Ramón. Actuou como defensor o tenente Jaime Aranda. Condenan a morte a Claudio Magdalena, Víctor Moldes, Constantino Gómez, Albino Sánchez, José Acuña e Manuel Buján; aos dous últimos conmútanlles a pena.

Na madrugada do 17 de abril de 1937 entran en capela no cuartel da Garda Cívica, rexeitan os auxilios espirituais e néganse a asinar a notificación da sentenza. Xunto os outros condenados foi conducido á avenida de Bos Aires e, ás sete da mañá, un piquete de gardas de asalto leva a cabo o fusilamento. Claudio recibe tres disparos na rexión precordial e un no tórax que dan como resultado colapso cardíaco. Sepúltano no cemiterio de san Amaro, na tumba nº 34, zona 2ª, fila 1ª, propiedade do concello; vestía camisa branca, pantalón escuro e zapatos e calcetíns negros.

 Instrúeselle expediente de responsabilidade civil en xullo do mesmo ano.O tribunal de responsabilidades políticas da Coruña dita sentenza o 26 de marzo de 1940 condenándoo a unha multa de 50 pesetas. Non vai ser ata o 17 de abril de 1961 (!!!) que o fiscal promova a formación de expediente de indulto desa condena “por razones de pública conveniencia”. Casualidade ou escarnio, esa fora a data do seu fusilamento no 37 e, aínda máis, no escrito asegúrase que todos foran indultados da condena a pena de morte, cousa totalmente falsa. Por resolución do 25 de maio, comunicada o 26 de xuño, concédese o indulto das 50 pesetas, 24 anos despois da súa execución.

A presentación do alcalde García Filgueira.

 

Manuel García Filgueira, canteiro, natural de Mourente, era un destacado dirixente agrario e obreiro; dirixente do partido comunista. Debido á súa condición de primeiro tenente de alcalde, exercía o cargo de alcalde pola marcha do titular, Bibiano Fernández Osorio-Tafall, a Madrid para ocupar cargos tras a vitoria da Fronte Popular.

O 20 de xullo de 1936, os militares disparan contra o concello pontevedrés cun canón emprazado diante do cuartel de artillería (actual facultade de Belas Artes) e prodúcese a desbandada entre os concentrados en apoio do réxime republicano.

García Filgueira, a figura máis representativa da esquerda obreira, foi intensamente buscado polas milicias falanxistas e “cívicas”; de ser atopado tiña todas as probabilidades de ser executado ou “paseado”, como aconteceu con moitos correlixionarios. Sobre o refuxio do alcalde circulan varias versións: unha familia da Seca, outra de Salcedo, a casa do zapateiro Torres e ata os conventos dos franciscanos ou o das monxas de santa Clara. Manuel afirmou que estivera agochado no seu domicilio.

Co paso dos anos o risco de condena a morte era menor e os sucesivos indultos rebaixaran significativamente a duración das penas de cárcere; moitos fuxidos presentáronse ás autoridades. García Filgueira esperou trece anos para facelo. O 18 de xullo de 1949 escribe unha carta ao capitán xeral da VIII rexión militar:

Que en Julio de 1936 le sorprendió el Glorioso Movimiento Nacional siendo Alcalde del Ayuntamiento de Pontevedra, y como por el cargo que desempeñaba se me atemorizaba con ser fusilado, he decidido ocultarme abandonando a los que me insistían en que debía de hacer frente a las fuerzas del Ejército, luego por temor de unos y otros ha continuado en dicha situación de oculto, por tener entendido que se me encartó en Causa cuyo número y año desconozco pero que debió de tramitarse en esta Plaza, por lo que es de suponer me halle en situación de rebeldía y deseando hacer mi presentación al nuevo Estado es por lo que a V.E.

SUPLICA tenga a bien que previos los trámites reglamentarios se me apliquen los beneficios del in dulto [...] ya que el recurrente no ha tomado parte en hecho alguno que se pueda calificar de vandálico, no habiéndose presentado antes a V.E. por no haber tenido conocimiento de la gracia concedida por nuestro invicto Caudillo.

Logo da presentación, a autoridade militar recolle declaracións e informes de persoas e institucións que, en xeral, rebaixan ou desculpan a perigosidade das actuacións de Manuel. Non negan a actuación política e sindical destacada do preso pero non acreditan actuacións terroristas nin actos contra o estado durante o tempo que estivera oculto; tamén afirman a súa boa conduta.

Quedaban lonxe os tempos nos que era acusado gravemente de todo tipo de maldades, como facía Víctor Lis o 8 de setembro de 1936:

Este individuo es el propulsor y organizador del Comunismo en Pontevedra y se asegura que recibía subvenciones para su desarrollo [...] que armó a los empleados municipales, organizó desde el ayuntamiento la resistencia a las fuerzas del Ejército, dispuso el asalto al cuartel de la guardia civil, estuvo en contacto contínuo con el Gobernador Civil y mandó que los paisanos de las parroquias de este ayuntamiento vinieran a la Capital armados para atacar el cuartel de Artillería, de la guardia civil y demás fuerzas armadas reclutando para ello todas las células comunistas de Salcedo, Marcón, Mourente, Campañó, Geve, Lérez, Tomeza y otros pueblos.

A súa compañeira, Emma Mourón, estivera procesada no 36 polo intento de secuestrar as mulleres de militares sublevados (absolta) e estivera presa. Cunha idade de 67 anos, procesado en rebeldía en dúas causas militares, condenado en 1940 por responsabilidades políticas a dez anos de desterro, inhabilitación absoluta e unha multa de 250 pesetas, un decreto auditoriado da autoridade militar (18-10-1949) condénao a dous anos de cárcere que lle foron indultados.

Imaxe: Retrato efectuado polo seu fillo Carlos García Mourón.

O primeiro traslado dos restos de José Antonio.

A exhumación en Cuelgamuros do cadáver de José Antonio Primo de Rivera non foi a primeira que sufriu o fundador de Falange Española; en novembro de 1939 xa fora trasladado o cadáver ata o Escorial e, anos despois, ao chamado Valle de los Caídos. Nestes traslados aproveitouse para facer ostentación do exhibicionismo escénico tan querido pola organización fascista.

En 1938, con motivo de certificarse oficialmente o seu falecemento, en todas as provincias organizáronse actos de homenaxe póstumo; en Pontevedra (6-11-1938. III Año Triunfal) a corporación municipal “al conocer la triste confirmación de la pérdida para siempre de José Antonio Primo de Rivera, vilmente asesinado por los rojos” fai constar en acta a dor pola desaparición do “forjador de la Falange y precursor del destino Nacional e Imperial de nuestra España”. Nesa data acorda que o seu retrato honre o salón de sesións, “como enseñanza para los presentes y generaciones futuras”, gravar o seu nome e dirixirse á Xefatura local de F.E.T y de las JONS para participarlle o acordo.

Días despois, o xefe local, cumprindo ordes da secretaría xeral, monta unha Guardia de Camaradas fronte á inscrición co nome de José Antonio que se gravou na igrexa de santa María e se descubriría logo duns solemnes funerais. O secretario xeral do Movimiento, Raimundo Fernández Cuesta, declara o uso obrigatorio da garavata negra coa camisa azul en sinal de do permanente pola morte do fundador e primeiro xefe nacional.

A nova oficial da morte excitou a vea poética, sempre presta a facerse notar, dos vates falanxistas; no xornal estradense El Emigrado (16-11-1938) o inefable V.J. Refojo escribe varios poemas. Un deles, titulado “A José Antonio”, copiámolo a continuación:

No hay otro como tú tan inmortal,

La página gloriosa de tu historia

Deja indeleble y graba en la memoria,

Marcado ciclo de esencia triunfal.

En tus andanzas bélicas forjaste

Una enseñanza santa de igualdad,

Lo que era un sueño, lo hiciste realidad,

En tu doctrina no existió contraste.

Somos iguales, un día, nos digiste,

Y en titánica lucha, en buena hora,

Creador de un Estado Único fuiste;

Nos anunciaste, entonces, una aurora

Que esplendorosa con su luz resiste

Alumbrando a la ESPAÑA triunfadora.

Nunha circular do ano 1939 dítanse normas para que o nome de José Antonio quedara escrito de forma permanente nos templos, ben esculpido sobre a pedra ou escrito con letras metálicas, situado sobre a cruz colocada na parede, tamén de forma permanente, cun ramo confeccionado da mesma materia abrazando os travesos horizontais e vertical. Baixo os travesos horizontais escribiríanse, no seu día, os nomes dos caídos de cada parroquia. O Administrador Apostólico da diocese de Tui e o arcebispo de Compostela concederon a autorización debida, segundo comunicaba o xefe provincial de propaganda Enrique Pascual Souto.

O 20 de novembro de 1939, 3º aniversario da execución do xefe falanxista, declárase día de vacacións para que todo o alumnado “rindan con el recogimiento de un día de luto espiritual el homenaje de su evocación a la inmortal figura de José Antonio”. De todas as provincias acoden a Alicante “camisas vellas”, excombatentes e xerarquías falanxistas para participar no traslado do cadáver do que El Pueblo Gallego cualifica como “Fundador del Imperio Azul”; entre eles o xefe provincial Jesús Suevos, tres curas (un deles o “padre Comesaña”) e 9 acólitos. A capital provincial estará representada polos membros da Vieja Guardia Emilio Boullosa Asorey e Antonio Fuentes Giráldez. O día 22 iníciase desde Alicante a comitiva cara a tumba do Escorial: “Por los caminos de España, alfombrados de flores, desfilan los restos del mártir”. (El Pueblo Gallego, 22-11-1939). As campás de todas as igrexas tocarán nuns horarios coincidentes cos relevos no traslado dos restos.

Incautacións en Vilaboa e un comprador significado.

 

Nas incautacións de bens das sociedades cualificadas de marxistas resulta interesante facer un seguimento do sucedido posteriormente con esas propiedades. No caso das procedentes de sindicatos e sociedades de agricultores, o acostumado era que pasaran a ser propiedade da Delegación Nacional de Sindicatos; era habitual que esta entidade as cedera a concellos para servir de locais para escolas e algunhas foron utilizadas polas Hermandades Sindicales de Agricultores y Ganaderos. Non faltaban as que quedaron abandonadas ou foran queimadas. A principios da década dos sesenta, a Dirección General de Patrimonio del Estado, dependente do ministerio de Facenda, leva a cabo unha tarefa de investigación sobre o estado destas propiedades, quen as posúe, condicións nas que se atopan e outras circunstancias. Por parte dos concellos envíanse informacións, que non sempre son completas, requiridas polo ministerio que efectúa reiteradas exhortacións a completalas.

Na provincia de Pontevedra elabórase un listado con 74 expedientes de responsabilidades políticas relativos a estas sociedades.

Nesta ocasión deterémonos nas radicadas no concello de Vilaboa; no listado aparecen cinco propiedades debido a que existe unha duplicidade ao contabilizar como independentes as de “Obreros de Construcción Naval de San Adrián de Cobres” e “Construcción Naval de San Adrián”, que, en realidade, compartían un mesmo edificio.

A comisión cualificadora de bens sindicais marxistas outorgara a propiedade de todos os bens á Delegación Nacional de Sindicatos

Ademais das citadas, existían os das sociedades de agricultores de Santa Cristina de Cobres, Vilaboa e S. Adrián.

No ano 1963, o estado dos bens era o seguinte:

Da sociedade de agricultores de Santa Cristina conservábase unha casa de planta baixa; o mobiliario (desaparecido) estivera integrado por unha mesa de madeira de piñeiro, 7 bancos e 35 puntóns de madeira.

A sociedade de agricultores de Vilaboa posuía unha casa de planta baixa que se usaba como escola de nenos e nenas; non pagaba renda e estaba en mal estado polo que ía ser clausurada ao construírse un novo grupo escolar.

A casa de planta baixa da sociedade de S. Adrián estaba derrubada e os mobles (13 bancos, 2 mesas e varias viguetas) en ignorado paradeiro.

Polo que respecta ao edificio das sociedades de Construción naval, estaba en moi malas condicións e habitábao unha muller viúva e pobre sen pagar renda polo seu uso.

Todas as propiedades estaban rexistradas a nome da Delegación Nacional de Sindicatos no rexistro da propiedade de Pontevedra. Pero había unha excepción que, por varios motivos, non deixou de sorprendernos ao investigar o tema, era a da casa da sociedade de agricultores de Santa Cristina. A “Delegación Provincial de Sindicatos de Falange Española Tradicionalista y de las JONS” vendéraa, segundo o informe do alcalde Alfonso Buceta (16-7-1963); o alcalde asegura ignorar o prezo da venda e outras circunstancias e afirmaba que era utilizada como garaxe. Posteriormente puido saberse o prezo da venda: 4.000 pesetas. O comprador era un personaxe singular, moi significativo e cunha traxectoria como represor ben documentada (entre outros polo compañeiro Dionisio Pereira). Tratábase do crego Aquilino López Picón, que nesas alturas exercía como cura ecónomo desa parroquia, amén de ocupar cargos relacionados co asunto que nos ocupa: secretario da Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos de Vilaboa e correspondente da Obra Sindical de Previsión Social. Na posguerra seguiu militando na Falanxe e participou en numerosos actos políticos na súa condición de capelán da organización, ex-combatente e membro da Vieja Guardia.

Párroco da Magdalena (Soutelo de Montes), fora un dos primeiros falanxistas da Terra de Montes, xefe das milicias de Falanxe de Cerdedo, Forcarei e Beariz, participante no clima de terror e nas extorsións levadas a cabo polo grupo de Bau e do xefe provincial Manuel Castro Pena no 36. Logo da purga interna efectuada a principios do 37, incorpórase á fronte de batalla como capelán castrense, na segunda bandeira de Falanxe, e acada o grao de tenente.

Sociedades de agricultores de Pontevedra

 

As sociedades de agricultores do concello de Pontevedra, pioneiras a nivel galego, créanse na última década do século XIX froito do labor de republicanos e socialistas. As datas de presentación dos seus regulamentos no rexistro de asociacións do goberno civil foron: Lérez o 16 e Marcón o 20 de decembro de 1896; Mourente o 21 de marzo, Salcedo e Bora o 2 e o 10 de maio, Tomeza o 11 de xuño, todas no ano 1897; as sociedades de Campañó e Alba-Cerponzóns non se rexistraron ata o 14 e 26 de abril de 1902.

A pesar destas datas do rexistro oficial, a formación destas sociedades é anterior. Na homenaxe que a sociedade de Salcedo tributa aos seus fundadores, no ano 1935, faise constar que a data da súa fundación fora en 1892, ano no que a presidía Martín Pintos. A maiores, relata a persecución contra un dos fundadores, Lorenzo Montes, cun embargo de bens que dera lugar aos sucesos do Campo da Porta, que tiveron lugar no ano 1894. Debemos darlle toda credibilidade a estas afirmacións pois, nas datas da homenaxe, aínda vivían moitas persoas que participaran na fundación e no motín; ademais quen o afirmaba era o presidente da sociedade e, polo tanto, con acceso á documentación da mesma.

Outro dato que corrobora esta tese é que na placa de pedra da fachada do edificio da sociedade de Marcón figura o nome e a data de 1894.

A actuación política dalgunhas destas sociedades tamén parece apuntar a que estaban organizadas dende facía tempo, pois presentan candidaturas ás eleccións municipais en abril e maio de 1897; unha delas, a de Alba, tardaría varios anos en rexistrarse oficialmente. Non parece lóxico que sociedades que existían oficialmente dende facía un par de meses foran capaces de articular estas candidaturas, máxime contando coa férrea oposición de caciques e curas.

Nunha data tan temperá como outubro de 1897 presentan demandas ao ministerio de Facenda pedindo a suspensión da venda dos montes públicos (comunais).

Aparte da defensa dos intereses dos seus asociados e asociadas no campo agrario, sinaladamente na loita antiforal, as sociedades participan na política municipal, en ocasións con candidaturas propias, como xa sinalamos. Elevan propostas e demandas ao goberno relacionadas con cuestións a nivel estatal, como a oposición ás importacións de carne e o tratado con Uruguai, a defensa da libre destilación de augardentes, a prohibición da venda de viños de fóra do país, entre outras.

Son animadoras de iniciativas de carácter financeiro, como a Caixa Rural de Lérez, organizan actividades de divulgación agrícola ou sanitaria mediante conferencias, organizan compras conxuntas de sulfatos e outros produtos e apoian a actividade das xuventudes culturais e recreativas das parroquias.

Levan a cabo actividades moi semellantes ás das actuais asociacións de veciños, con peticións relativas ao acondicionamento de escolas, reparación de camiños e xestión dos cemiterios.

Unha función importante era a de mediación nos conflitos que se presentasen entre a veciñanza por cuestións como servidumes, aproveitamento de augas e pastos e outras cuestións. Non deixan de pronunciarse sobre cuestións de maior calado como os sucesos de Montjuich (1898) asinando un manifesto ao pobo de Pontevedra, que titulan “Las infamias de Monjuich”, xunto con entidades republicanas, socialistas e sindicais; no ano 1935, a Federación Agraria Comarcal pide a amnistía para presos políticos e sociais.

Cando se produce o golpe militar de xullo do 36, unha das primeiras actuacións dos sublevados foi a de apropiarse dos bens das entidades agrarias; estas propiedades pasaron a ter diversas funcións ao servizo da Falanxe ou do exército. Os dirixentes agrarios foron perseguidos e algúns encarcerados ou asasinados. Nunha segunda fase, coa posta en marcha de toda a lexislación incautatoria, pasaron a depender da Delegación Nacional de Sindicatos. Algunhas foron cedidas aos concellos para ser utilizadas como escolas, outras usáronas as Hermandades Sindicales de Labradores y Ganaderos e algunha quedou abandonada tras o incendio efectuado por falanxistas e “cívicos”, como foi o caso da de Mourente.

O informe nº 2814, da comisaría pontevedresa (30-8-1937) afirma:

Las Sociedades Agrarias de las parroquias de este término municipal estaban federadas a la Federación Comarcal Agraria, que a su vez coincidía ideologicamente con la Federación Obrera local, de significación comunista; en realidad el carácter de estas sociedades era absolutamente marxista [...] ejercían una actividad política y social marxista que se reflejó en las últimas elecciones, pues todas votaron la candidatura de izquierda del frente popular, imponiendo posteriormente sanciones a los que no hubieran votado tal candidatura.

No listado de propiedades incautadas na provincia a entidades de “carácter marxista”, máis do 60% eran das sociedades de agricultores.

No concello de Pontevedra foron: Bora, casa de pedra de planta baixa duns 70 m2, no lugar da Igrexa; Lérez, casa de 80 m2, no lugar de Pedra Picada (estrada da Coruña); Marcón, casa duns 90 m2 no lugar de Pazos; Mourente, casa de 120 m2, no lugar de As Laxiñas, no cruce da estrada da Seca coa estrada de Ourense, incendiada na madrugada do 10 de agosto de 1936; Salcedo, casa duns 80 m2, no lugar do Cruceiro e Tomeza, casa duns 66 m2 no lugar de Lusquiños.

Foto: Local de Mourente. ATOPO.