Franco no credo.

 

Dende os primeiros meses tras o golpe de estado, Franco aparece exaltado nos medios de comunicación, ferreamente controlados pola censura, como o Caudillo providencial salvador da patria. En todos os xornais insértase de xeito obrigado o lema “Una Patria, un Estado, un Caudillo”, que lembra fielmente o de “Ein Volk!, Ein Reich!, Ein Führer!” dos nazis. A Igrexa lexitima e bendice o golpe militar, ao que cualifica de Cruzada, e considera a Franco como o home enviado por Deus para defender a esencia católica de España, ameazada polo comunismo, a masonería e outras forzas disolventes. Iníciase un proceso de sacralización da súa figura que se simboliza coa entrada baixo palio nas igrexas ou, anos máis tarde, coa impresión no reverso das moedas do lema “Caudillo de España por la G. [Gracia] de Dios”.

Existe tamén unha pléiade de escritores, afeccionados ou non, que inundan os medios con poemas, xeralmente con escasos ou ausentes valores literarios, que resaltan as cualidades excelsas do “Generalísimo”. Aínda así poucas veces se chegou a cotas como a deste anónimo autor que escribe nun xornal dunha vila pontevedresa; nin máis nin menos que colocar a Franco no lugar de Xesucristo. Reelabora a oración que reúne os postulados da fe cristiá, o credo, e convértea, “parodiando la sencilla plegaria de nuestra infancia” nunha afirmación do carácter providencial, de home ligado con Deus, de Francisco Franco.

A la efigie gloriosa de Franco, que existe hoy en todos los hogares españoles, y con nuestras oraciones, le dirigimos, parodiando la sencilla plegaria de nuestra infancia.

CREDO. Creo en Dios, amo a España, madre de naciones, criadora de valientes y héroes, y en Franco, su hijo predilecto, nuestro Caudillo que fué concebido por obra del espíritu de la raza y nació de madre española, padeció bajo el poder de políticos malditos, fué calumniado, perseguido y desterrado, descendió a las entrañas de la Patria, en su día resucitó entre los tenerifeños, subió a la Gloria, está sentado como Jefe del Estado, desde allí ha de venir a juzgar a los patriotas y traidores.

Creo en el espíritu de la raza, la santa causa Española, católica, noble y justiciera, la comunión y convivencia de los buenos Españoles, el perdón de los arrepentidos, la resurrección de la Patria, la vida perdurable. Amén. ¡¡Arriba España!! (El Emigrado, 30-11-1937.)

"Entregados a fuerzas armadas"

 

Fai unhas semanas daba a coñecer no xornal Nós Diario  un documento no que se relacionaban unha serie de nomes de presos do cárcere da Coruña que foran entregados a “fuerzas armadas”, entre o 24 de xullo de 1936 e o 2 de decembro do mesmo ano; noutros documentos amplíanse as datas dende o 25 de xaneiro ata o 15 de marzo de 1937. Sobre as circunstancias en que chegou a min esta

documentación e outros datos dou conta no artigo. Foron moitas as persoas que se interesaron polo alí relatado e nesta entrada engadirei información e documentación gráfica que a necesaria concisión do xornal impedía; facilítase así a divulgación libre dunha documentación que pode ser relevante para investigadores e demais interesados.

Acompaño a transcrición da listaxe indicando entre corchetes unhas mínimas aclaracións sobre as circunstancias da súa morte obtidas na consulta de diversa documentación e bases de datos, no caso destas últimas, en especial Nomes e Voces. En primeiro lugar aparece a data de entrega e, ao final, a condición de executado (sentencia de consello de guerra) ou “paseado” (execución extraxudicial)..

24-7-36. Francisco Pérez Carballo [gobernador civil]. Executado.

28-7-36. Febe Sánchez Turienzo [militar]. Executado

29-7-36. France García García, Bebel García García [os “irmáns

da lexía”] e Enrique Miguel Moscoso [“O cristo de Vioño”]. Todos executados.

9-8-36. José Quintas Pena [dirixente do PSOE], Venancio Seoane García, Julio Sabio Sanmartín [tesoureiro da UGT]. “Paseados”.

11-8-36. Emilio de la Iglesia Rey, Manuel Escariz Bugallo [de Caldas de Reis], Manuel Carreras[Carrera] Miragaya [CNT], Francisco Raña Boquete [CNT], Luis Barrio Rey [mestre, socio

de Germinal] e Manuel Buhigas Novo [PSOE, concelleiro de Cabanas]. “Paseados”.

17-8-36. Luis Baldomir Trillo, Manuel Freire Doldán, Enrique Castro Patiño [CNT], José Boedo López [CNT, pai do cantante Pucho Boedo], Pedro Fajardo Pita [militar] e Antonio Prenas

Yllobre [CNT, “O Barrigas”]. “Paseados”.

31-8-36. Francisco Prego Campos [IR], Manuel Guzmán García [Deputado, IR], Francisco Mazariegos Martínez [Socialista, UGT], Alfredo Suárez Ferrín [alcalde], Joaquín Martín Martínez [Secretario do concello, UR], Ramón Maseda Reinante [Dirixente socialista]. Executados.

6-9-36. Gumersindo Gómez García [CNT], José Cambón Rodríguez [CNT], Pedro Ramírez Menéndez. “Paseados”.

10-9-36. Domiciano [Daciano?] Bermejo Huerta [Cabo artillería]. Execución por incurso no bando.

15-9-36. Joaquín Iglesias Cabanas [PSOE], Manuel Andrade Deibe e José Manuel Álvarez Álvarez.“Paseados”.

21-9-36. Juan Rumbo No [CNT] e Jacinto Méndez Esporín [CNT].

22-9-36. Manuel Abelenda Catoira [CNT], Juan Otero López [IR] e Fernando Pombo Segade [JJLL]. “Paseados”.

23-9-36. Francisco Miguel Fernández Díaz, José Airado [Eirado?] Fernández, José Vilariño Alonso, Aniceto San José Aguilera [UGT] e Fortunato Martínez Mantiñán [CNT]. “Paseados”.

24-9-36. José Villaverde Velo [CNT]. “Paseo”.

25-9-36. José Bellón Meijide [CNT], Raúl Trabadela Perina, Andrés Lara Mancera [De Badaxoz].“Paseados”.

1-10-36. [Tomás] López da Torre [alcalde de Betanzos, PSOE] e Manuel Iglesias Rodríguez [CNT]. Executados.

2-10-36. Juan Fraga Bello [CNT] e Rogelio García Rodríguez. Executados.

6-10-36. Jaime Carvajal Somoza e Florentino Rosales Gunturis [Junturis?]. Executados.

19-10-36. Clemente Aparicio Pérez [Dirixente obreiro leonés, CNT, aparece coa indicación de que foi conducido a Villafranca; sobre a súa morte hai versións diferentes: “paseado” en Fabero ou en “tierras gallegas”].

22-10-36. Julio Sanz Martín [IR]. “Paseo”.

12-11-36. Arturo Meirás Martínez [CNT] e Orlando [Holando?] Mosquera Rodríguez [JJLL].“Paseados”.

23-11-36. Eloy Lema [Lemus] Suárez [CNT], Manuel Regueira Ruíz [militar], Enrique Ares Díaz [cabo de intendencia], Mariano Bodelón Rodríguez [cabo] e Alfonso Philippot Botana [militar, de Vigo]. Executados.

26-11-36. Antonio Carballo Raso [CNT], Pedro e Manuel Cabezas Agrelo e Gonzalo Álvarez Lorenzo [aparece a indicación de conducido a Lugo]. Os tres primeiros “paseados” e deGonzalo ignórase o sucedido.

24-11-36. [Aparece coa orde cambiada] Francisco Fraga García [CNT], Juan Martínez Corral [CNT] e Marcelino Angulo Ruipérez [CNT]. Executados.

27-11-36. Antonio Fernández Pita [alcalde de Sada]. Executado. Federico Brandariz Calvete [CNT], Marcial Fernández Piedrafita, Ignacio Naya González e Eduardo Carro Maseda.

Ignoramos o sucedido cos catro últimos.

2-12-36. José Miñones Bernárdez [Deputado, UR]. Executado.

Nun escrito titulado: “Para entrar en capilla a la (sic) 4 del día 9-XII-36” aparecen:

Ramón López Amado, Obdulio, Máximo e Ricardo López Acea, Antonio Barbeito Espiñeira, Antonio Varela Sanjurjo, Domingo López Domínguez, Norberto Recamán, José Laod [Lago] Fernández, Teófilo Mejuto Leis, Perfecto Trasmonte Costa, Jesús Chouza Filgueiras, Florentino Canosa Barreiro e Manuel García Castiñeira. Todos executados nesa data. Engadidos ao final da nota aparecen tamén: Manuel Rivadulla Souto, 14-12-36 e Patricio Maya [Massa] Moreno, 30-12-36.

Os entregados a principios do ano 1937 aparecen noutro listado:

25-1-37. Jesús Varela Santiago [Manteiga], Manuel Morano Pose, Javier [Federico] Rodríguez Ponte e Manuel Ramiro Lorenzo. Executados.

13-1-37. José María Eirín [Eirís] Carro [IR], Leovigildo Taboada e Jaurés García [JJSS]. “Paseados”.

22-2-37. Fabián Alonso González [PCE] e Manuel Vidal Pardo [alcalde de Abegondo]. Execución.

5-3-37. Luis Pita da Veiga Payón [Mojón]. [Militar]. Execución.

15-3-37. Antonio Ramallo Gómez, Andrés García Janeiro e Ramón Carballo Tajes. Execución.

Contrapartidas.

 

Na loita contra a guerrilla foi a Guardia Civil quen levou o maior peso, máis alá da actuación do exército, que achegou unidades de apoio para a vixilancia de determinadas zonas ou utilizou os servizos de unidades de información; tamén interviu a Brigada Político social, principalmente contra as organizacións políticas clandestinas que lle daban soporte nas cidades, así como falanxistas, somaténs e outros.

O mandato como director xeral do corpo do xeneral Camilo Alonso Vega (nomeado en xullo de 1943), coincide cos anos de maior intensidade na represión da resistencia armada e tivo por homes de confianza a mandos como o xeneral Pizarro ou o tenente coronel Limia.

Non repararon en medios de todo tipo para eliminar o problema guerrilleiro e un deles foi a utilización das chamadas contrapartidas ou contraguerrillas. A súa denominación relaciónase coa consideración de “partidas bandoleras” que espalla o réxime sobre a guerrilla restándolle a significación social e política que tiñan; a Dirección Xeral da Guardia Civil deu instrucións nese senso: “siempre que se designe a tales malhechores se hará con el nombre de bandoleros o atracadores como corresponde a los delitos comunes que cometen” (22-5-1945). Tamén apelaban así a un precedente histórico pois a Guardia Civil nacera a mediados do século XIX para, entre outras cousas, combater as partidas de delincuentes que asolaban os campos.

As primeiras actuacións seguindo a táctica das contrapartidas aparecen no ano 1942 na rexión leonesa e limítrofes pero hai precedentes semellantes en Asturias en anos anteriores; no ano 1943 actúan os chamados grupos móbiles en Galicia (zonas de Monforte, Vilalba, Viveiro...) e, en xuño de 1944, temos constancia dun destes grupos que actúa na comarca de Ribas de Sil; a súa actuación causou varias mortes e o seu xefe morrería nun enfrontamento. Posteriormente estenderase o emprego das contrapartidas por outras zonas do estado.

Facendo un pouco historia da súa existencia debemos remontarnos a principios de 1940, cando se reforma a estrutura da Guardia Civil e créase no seu Estado Maior a 3ª sección de información; cumpríase así cunha das misións do corpo como era prever e reprimir todo tipo de movemento subversivo. Ao ano seguinte créase o Servicio de Información de la Guardia Civil (SIGC) como 2ª sección da secretaría do Estado Maior. Unha característica destes servizos especiais ou brigadillas era a de vestir de paisano para pasar desapercibidos nas súas actuacións. En 1946 selecciónanse algúns dos seus membros e agréganse á 2ª sección para formar as brigadillas de servizos especiais sendo, polo tanto, a data do nacemento oficial das contrapartidas.

As contrapartidas, que tiñan como denominación oficial a de Grupo de Fuerzas del Servicio Especial de la Guardia Civil, actuaban ás ordes directas do xefe da Comandancia e ningún mando subordinado a este podía darlle ordes ou instrucións nin intervir dalgunha maneira nos seus cometidos. Tiñan liberdade de actuación en canto a métodos a empregar e determinación de zona. Estaban obrigados a informar da permanencia aos postos e posibles grupos móbiles do territorio xa que, dado o seu xeito de actuar, podían dar lugar a encontros armados entre eles ao confundirse mutuamente con guerrilleiros.

Unha contrapartida estaba integrada por un grupo de entre seis e oito gardas civís, en principio voluntarios, posteriormente incorporaron outros compoñentes: policías, falanxistas, somaténs ou os chamados “prácticos”. Estes últimos podían ser veciños afíns ao réxime ou antigos guerrilleiros colaboradores da Guardia Civil que, aparte o seu coñecemento do terreo, casas de apoio e refuxios, achegaban información sobre composición e xeitos de actuar das partidas. Estaban mandadas por un oficial ou, máis habitualmente, por un suboficial, un cabo ou un inspector de policía.

A vestimenta, como dixemos, era de paisano (como podemos apreciar na foto desta entrada), o máis parecida á dos guerrilleiros, utilizaban un armamento (subfusís, pistolas e bombas de man) semellante, pois unha das súas características era a de tratar de confundirse con aqueles. Levaban víveres para a súa estancia no monte que, habitualmente, era de ó redor dunha semana. Ao cabo deste tempo regresaban á súa base, cousa que facían de noite, ou eran recollidos en zonas a resgardo de miradas indiscretas que puideran recoñecelos. A duración da estancia no monte era unha das características que as distinguían dos chamados “grupos móbiles”, pois estes regresaban diariamente ás bases. Na súa permanencia no monte procuraban reproducir os modos de vida e actuación da guerrilla.

Na actuación das contrapartidas podemos establecer tres modalidades: unha primeira, que ten como obxectivo directo o grupo guerrilleiro a eliminar, consiste na localización de refuxios, establecemento de apostadeiros en posibles lugares de paso e, se é o caso, enfrontamento armado directo, aínda que a desarticulación acostumaba deixarse en mans das unidades propias da zona. En segundo lugar teríamos o descubrimento e desarticulación da rede de apoios e enlaces, estafetas, lugares de aprovisionamento de alimentos e armas, casas-refuxio, ou sexa, o que se denominaba “guerrilla da chaira” ou Servicio de Información Republicano (S.I.R.). A táctica que soían utilizar era a de presentarse como guerrilleiros doutras partidas ou enviados que necesitaban refuxiarse ou entrar en contacto cos grupos que actuaban na zona; se lograban gañar a confianza dos enlaces podían desmantelar as redes e mesmo preparar emboscadas para eliminar o grupo. Esta táctica non daba moito resultado en zonas nas que a guerrilla tiña unha permanencia estable e estaba moi relacionada co lugar, pois había un grao elevado de coñecemento mutuo cos veciños pero si en zonas de paso de partidas, entrada de mandos dende o exterior, etc. As organizacións guerrilleiras advertían continuamente contra estas tácticas pero aínda así foron bastantes as ocasións en que deron resultado. Por exemplo, nunha circular da Agrupación Guerrillera de Levante, de xuño de 1949, facíase referencia ás contrapartidas e advírtese das súas mañas:

Guardias civiles que se disfrazan de guerrilleros, con nuestra misma ropa y nuestras mismas armas exhibiendo a veces documentos o carnets, al objeto de sorprender la buena voluntad del pueblo, que en cuanto tropieza con fuerzas guerrilleras demuestra una gran alegría encontrando a veces algún incauto que después de haberle dado los datos que sabe, lo fusilan sin la menor causa.ⁱ

Advirten a poboación que, no caso de atoparse con forzas armadas vestidas de paisano, sexan quen sexan, contesten sempre que é a primeira vez que ven persoal desta clase, non manifestarse de esquerdas nin simpatizantes da guerrilla, non dar nomes e negar todo do que os acusen aínda que sexa certo pois “solamente el que niega siempre se SALVA”. Pero a guerrilla non se queda só en advertencias e consellos pois ameaza os que incorran en faltas deste tipo con que a agrupación actuaría contra eles e se voluntariamente deran parte á Guardia Civil sobre os guerrilleiros, serían condenados a morte na forca.

Este tipo de tácticas creaba desconfianza nos enlaces e poñía a poboación entre dous lumes pois podía ser castigada por uns ou outros. En numerosos testemuños fálase dalgunhas maneiras que tiñan para distinguilos: o aspecto das mans e o inconfundible cheiro “a monte” dos verdadeiros guerrilleiros.

O terceiro modo de actuación podemos englobalo no apartado psicolóxico: levar a cabo actuacións sobre a poboación facéndose pasar por guerrilleiros para que esta adoptase unha percepción e actitude contraria a aqueles. Entraban neste apartado malleiras, roubos, atracos, execucións e actuacións de alta violencia para infundir terror.

Posiblemente foron as actuacións dirixidas especificamente á poboación as que tiveron máis rendibilidade na actuación das contrapartidas, pois conseguiron diminuír a base de apoio mediante as desarticulacións e tamén lograr que os campesiños considerasen a presencia guerrilleira como xeradora de problemas de todo tipo e non como un apoio. Creouse un ambiente de medo entre a poboación, que estaba exposta á violencia dos dous bandos. Estaba castigado non só o apoio á guerrilla senón tamén o silencio, o non dar parte ás autoridades da presencia de “bandoleros”. A desarticulación das redes de colaboración e enlaces foi causa fundamental do desmantelamento da resistencia armada.

A oposición antifranquista era consciente do dano que causaban as contrapartidas e a prensa clandestina non deixaba de atacalas:

Los esbirros franquistas de las Contrapartidas, además del objetivo que les asignan los gobernadores, o sea, atracar y maltratar a la población con el fin de desprestigiar a los auténticos guerrilleros, han tomado gusto a este “trabajo” en el que no hay que doblar el espinazo y en cambio es una mina de oro. Civilones, falangistas y policías disfrazados de guerrilleros o con la cara tapada, dan atracos a diestro y siniestro, sin olvidarse de decirles y repetirles a las víctimas que ellos son “guerrilleros”.ⁱⁱ

A mediados da década dos cincuenta desaparecen as contrapartidas como tales e moitos dos seus membros intégranse no chamado Grupo de Servicios Especiales.

Imaxe: Contrapartidas. Foto: Darío. En Aguado, F. El maquis en sus documentos. Ed. San Martín. Madrid, 1976.

iAguado, F. El maquis en sus documentos. Ed. San Martín. Madrid, 1976.

iiMundo Obrero, 14-4-1948.

O Somatén.

Unha das medidas tomadas pola ditadura de Primo de Rivera foi a implantación do somatén, institución de orixe e actuación catalá, en todo o territorio do estado. O decreto publicouse o 17 de setembro de 1923 e pronto comezaron a formarse comisións para constituílo nas distintas zonas. Insistíase moito en que tiña unha finalidade de mantemento da orde e que estaba alonxado de todo partidismo político pero a composición e actuacións amosaron o seu compromiso co réxime ditatorial e cos elementos máis reaccionarios da sociedade. A orientación do somatén baseábase na idea de que era indispensable levantar o espírito nacional, que estaba falto de fe e escaso de enerxías morais; para remedialo eran precisas “fuertes inyecciones de patriotismo”. Presentábase como un grupo de xente honrada, valerosa e entusiasta que sempre se atoparía xunto as autoridades e cooperaría con elas, non só como forza coercitiva, senón tamén coa “siembra incesante y tenaz entre los ciudadanos de una semilla sana y limpia, cuya cosecha recojan nuestros hijos”ⁱ. Os seus compoñentes comprometíanse a garantir a orde e, en caso preciso, colaborar coa Guardia Civil para manter a lei. Estaba fiscalizado por xefes e oficiais do exército o que era presentado como unha garantía de estar alleo a toda loita política. Subordinación total ao exército e os regulamentos eran aprobados polo ministerio da Guerra. Afirmábase que non se organizaba contra as reivindicacións obreiras sempre que tratasen de logralas por camiños legais e procedementos evolutivos, pero oporíase “tenaz y armadamente” a todo ataque á orde social. Este tipo de organizacións están na lóxica da mobilización paramilitar contrarrevolucionaria en Europa fronte ao fenómeno revolucionario que, de xeito real ou non, consideraban unha ameaza contra a orde social.

O lema era “Paz, paz y siempre paz” e a súa patroa era Nosa Señora de Montserrat.

Para ingresar era preciso ser home, maior de 23 anos, ter boa conduta e solicitalo no posto da Guardia Civil. Os niveis de organización eran o de partido xudicial, distrito ou concello e barrio ou parroquia; á fronte do primeiro estaban os vogais e dos outros os cabos e subcabos. Estaban armados con arma longa e os vogais, cabos e subcabos, tiñan ademais arma curta.

O 21 de setembro de 1923, o capitán xeral Antero Rubín publica un manifesto ao efecto e o 17 do mes seguinte ten lugar unha reunión na capitanía da 8ª rexión militar para formar o Somatén Armado de Galicia, Asturias y León. Os vogais da provincia de Pontevedra por cada partido xudicial foron: Laureano Salgado (Caldas de Reis), Luciano Buhígas Abad (Cambados), Camilo Facorro González (A Cañiza), Ramón Rodríguez González (Lalín), Alejandro Mon y Landa (Pontevedra), José Guerra y Guerra (Ponteareas), Juan Losada Suárez (Ponte Caldelas), Ricardo Contreras Valiñas (Redondela), José García Sánchez (Tui) e Guillermo Oya Lastres (Vigo). Como auxiliares militares atopamos ao comandante Rafael González- Besada Fernándezⁱⁱ (Pontevedra, Cambados, Ponte Caldelas), o capitán Manuel Villaverde Sobral (Lalín, Caldas) e o capitán José Rodríguez García (Vigo, Ponteareas, Tui, A Cañiza). Na petición de votos de grazas ás persoas que apoiaron a constitución do somatén aparecen nomes significativos: Pedro Martínez Casal, Sinforiano Melero Guerra, Emilio Curbera, Vicente Rivadeneira e Wenceslao Fernández Garra, entre outros. No 1928, por falecemento de Buenaventura Pla, nomean vogal da comisión organizadora polos partidos xudiciais de Pontevedra e Lalín Raimundo Riestra Calderón, marqués de Riestra.

Na provincia de Pontevedra, as solicitudes iniciais de ingreso acadaron case as novecentas; en Pontevedra capital a primeira solicitude foi a do comerciante Salvador Estévez Rocafort.

No ano 1924 atopamos ocupando cargos en distintos lugares: Ramón Sobrino Buhígas (cabo de partido en Pontevedra), Víctor Lis Quibén (cabo de distrito), Rafael Lenard Quintana (subcabo de distrito), Gaspar Massó (cabo de Bueu), Manuel Sanjurjo Otero (cabo de Vigo), Ramón García (cabo de Poio) e Luis Pérez Quevedo (cabo de Marín). Nese mesmo ano parece que existen algunhas diverxencias na capital e o vogal, Alejandro Mon, presenta a renuncia, que non lle é admitida; acórdase prestarlle apoio para robustecer a súa autoridade e pídeselle que expoña confidencialmente á presidencia os obstáculos que tiña. En Vigo noméase vogal a Julio Curbera por falecemento de Oya. En xuño de 1926 causa baixa voluntaria o cabo de distrito Víctor Lis.

O acto máis vistoso do somatén pontevedrés foi a entrega da bandeira celebrado o 30 de setembro de 1928; celebrouse misa en san Francisco coa asistencia de autoridades. A doante da bandeira foi Pilar Quiroga Losada e a madriña Mª Luísa Vázquez Silva. O discurso desta última foi un canto á bandeira española e ás glorias pasadas:

es la gloriosa enseña de la nación española, que simbolizando su soberanía sancionará la actuación ciudadana que os está encomendada; es la bandera que en tiempos pretéritos paseó victoriosa por la vieja Europa y llevó los esplendores de la civilización a un nuevo mundo; la que agitándose lo mismo en los rápidos torbellinos de la candente África que meciéndose blandamente a impulsos de las brisas americanas, lo mismo en los países nebulosos del Norte que en las islas perdidas en la inmensidad del Océano, rubricaban en el espacio el nombre de España y el sol no se ponía para contemplarla.

Non esquece facer un canto á figura de Primo de Rivera porque, cando nun rincón de Europa se iniciara o incendio que ameazou con destruír a orde social e parecía prender en España, co seu temple e intelixencia, soubo alonxar o perigo. Tamén o comandante xeral do somatén, xeneral Rodríguez de Rivera loa a “misión providencial” do ditador e gaba o monarca:

que de contínuo labora con perseverancia ejemplar a impulso de la inmensa exaltación patriótica que abriga su corazón españolísimo lleno de ternura y de amor para su pueblo, que unido a una inteligencia preclara y un ánimo sereno y esforzado le hacen ser encarnación excelsa de la raza por cuyas cualidades sobresalientes es admirado y querido en el mundo entero.ⁱⁱⁱ

Houbo banquete no hotel Engracia coa asistencia de 250 somatenistas e a bandeira levouse desfilando ata a casa do Marqués de Riestra onde quedou depositada.

A constitución do somatén tampouco se libra das críticas, así o xornal El Eco de Galicia da Habana cualifícao como un “cuerpo de esbirros” para delatar e traizoar o pobo.

A chegada da 2ª República significa a disolución inmediata deste organismo e a ditadura franquista volverá implantalo, baixo control da Guardia Civil, no ano 1945; nesta etapa colaborará na loita contra a resistencia antifranquista e non será ata o ano 1978 cando se proceda á súa disolución; neste momento contaba con cerca de trinta mil compoñentes. Pero tras o golpe militar de 1936 créanse en distintas localidade da zona sublevada unha serie de milicias “cívicas” que, en realidade, son semellantes (nalgúns casos ata coinciden en adoptar a cruz de Santiago como símbolo); nelas integraranse como membros destacados moitas das personalidades que atopamos no somatén. En Pontevedra capital e concellos limítrofes, aparte o caso de Víctor Lis, outros somatenistas figuran como oficiais ou membros da Guardia Cívica, ocupan cargos relevantes no réxime, son membros destacados de FET e de partidos de dereita como a Unión Regional de Derechas (URD), Partido Agrario Español e outros. Sen ánimo exhaustivo nomeamos algúns deles: Evaristo e Enrique Vázquez Lescaille,Tomás Abeigón Pazos (oficiais da G. Cívica), Rafael Lenard Quintana (xefe provincial de milicias de FET e concelleiro franquista), Remigio Hevia (alcalde nas dúas ditaduras e home de confianza de Riestra), Abel Hermida Vidal, José Antúnez Reclusa, Manuel Casalderrey Esperón, Pedro Soto Couselo, Ángel Graña Martínez, Bernardino Rodiño Escudero, Francisco Rodríguez Arruñada, Celestino Silva, Bernardo López, Rafael Varela, Francisco Cachafeiro, Joaquín Álvarez Lores, Plácido Castro Pena, entre outros.

Máis sorprendente é a presencia destacada no somatén dalgunha figura relevante no período republicano; é o caso de Bibiano Fernández Osorio-Tafall que aparece como subcabo do grupo 2º, barrio 1º do 3º distrito no ano 1929. Esta afiliación foi aproveitada no período republicano como arma dos seus adversarios políticos; no ano 1933 o xornal Progreso axusta contas de pasados agravios e leva a cabo un virulento ataque contra Tafall:

Fué somatenista con la Dictadura y vitoreó a los reyes cuando éstos visitaron ultimamente nuestra capital. Todavía en junio de 1930 iba muy devotamente en la procesión del Sagrado Corazón de Jesús. Obtuvo la cátedra de Agricultura de nuestro Instituto en una de aquellas oposiciones en que no triunfaban más que los protegidos de la Unión Patriótica. Con la República, a la que vino cuando esta se hallaba a la vista, obtuvo la dirección de nuestro Instituto – con los votos de los upetistas sus correligionarios ˗ la alcaldía de Pontevedra, el acta de diputado a Cortes y una pensión para realizar estudios en el extranjero. Esto que se sepa.^iv

Nas eleccións de febreiro de 1936, desde sectores da esquerda volven a lembrar o pasado de Tafall e outros candidatos e piden aos electores que os borren das papeletas electorais.

iProgreso, 11-10-1923.

iiSería presidente da xestora provincial tras o golpe do 36.

iiiDiario de Pontevedra, 1-10-1928.

ivProgreso, 15-1-1933.

 Foto: Somatén de Pontevedra. Boletín Oficial del Cuerpo de Somatenes de la 8ª Región.

Semana Santa.

 

Estamos en Semana Santa, fagamos un percorrido polos tempos da 2ª República para pescudar o ocorrido naqueles anos que, algúns, cualifican de persecución atroz contra os católicos. As celebracións de Semana Santa non deixan de ser só un aspecto anecdótico dun problema moi complexo como foi o da relación Igrexa-Estado nese período, pero analizado a nivel micro, achegado ao noso contorno, pode relativizar afirmacións maximalistas amplificadas tras o golpe militar.

O ano anterior á proclamación da República as celebracións na capital pontevedresa seguen a monotonía acostumada: o xoves saía de santa María a procesión dos Pasos, coa participación do alcalde, banda de música municipal e un piquete de infantería; o venres santo continúan os oficios relixiosos en todos os templos e sae a procesión do Santo Enterro presidida polas autoridades.

En 1931, antes das eleccións municipais que trouxeron a República, continúa a tónica habitual e o teatro Principal suspende os espectáculos dende as doce da noite do mércores santo, seguindo o costume de non consentir actos nos que se interprete música profana. Pero xa hai novas de pequenas liortas e o xornal La Libertad (2-4-1931), baixo o título “El Clero provoca a los republicanos”, conta que, con motivo da inauguración do centro republicano de Arcade,

premeditadamente, se hizo pasar una procesión religiosa ante el Centro Republicano en el momento en que salían sus socios, prorrumpiendo los que la dirigían en gritos insultantes contra los republicanos, que fueron inmediatamente contestados como se merecían.

A cousa viña de días atrás pois, segundo o xornal, os clérigos repartiran unhas follas insultando e inxuriando os republicanos.

No ano 1932 xa estaba vixente a necesidade de que solicitasen permiso ao gobernador para as procesións, como era preceptivo para calquera entidade que quixera celebrar manifestacións públicas. Na provincia da Coruña o gobernador autorizou máis de cen procesións en distintas localidades, que se celebraron coa maior orde e sen incidentes, segundo o xornal católico El Ideal Gallego (26-3-1932). Ese mesmo xornal lembráballe aos lectores o sucedido na Coruña durante a procesión de 1894, cando un mozo disparoulle ao Nazareno gritando “¡Viva la anarquía!”, un dos tiros perforou a túnica da imaxe e “la ferviente fe de algunas devotas mujeres aseguraron después de haber visto que la imagen al oir las detonaciones, moviera la cabeza hacia la izquierda para mirar al joven pistolero” (11-12-1932). Como pode comprobarse, as accións anticlericais viñan de moito antes da República.

En Pontevedra non saíron á rúa as procesións e os cultos limitáronse ao interior dos templos; o Santo Enterro procesionou polo interior da igrexa e os claustros de san Francisco. De todos xeitos, o 3 de abril saíu da igrexa de santa María o “santísimo”, conducido polo párroco Mansilla e baixo o palio que portaban vellos mariñeiros da Moureira; a procesión ía acompañada pola banda de música municipal e tiña por obxecto levar a comuñón aos enfermos da parroquia. O día 10 fai o mesmo a parroquia de santa María.

Noutras localidades da provincia a Semana Santa celébrase do xeito acostumado: en Cangas, con gran solemnidade, saíu á rúa a procesión da “Santa Cena” na tarde do xoves e o venres celebrouse a cerimonia do “Encuentro” e procesión polas rúas. En Ponteareas non saíu a procesión do venres debido ao mal tempo pero si a do xoves, non houbo ningún incidente (El Tea, 3-4-1932).

No ano 1933 o venres santo coincide co 14 de abril, día de celebración da República, e celébrase tamén sen procesións no exterior, hai Via Crucis en san Francisco e procesión polos claustros.

Se notó la ausencia en las calles de señoritas ataviadas con la clásica mantilla española. En cambio la afluencia de público a la visita de los Sagrarios no desmereció en nada de la de los años anteriores (Progreso, 15-4-1933).

 Os curas solicitaron autorización para as procesións de comuñón pascual e o gobernador concédella.

O ano 1934 xa gobernan as dereitas e organízase a procesión do “Santo Enterro” custeada por subscrición popular.

O gobernador, no ano 1935, concede autorización para celebrar procesións en todos os pobos que as celebrasen tradicionalmente. Na capital os actos teñen gran brillantez coa procesión polas rúas do “Santo Entierro”, as imaxes do Cristo Xacente e da virxe da Misericordia son conducidas por mariños da Armada, que se ofreceran voluntarios para facelo; participa a banda de trompetas de artillería, a banda de música municipal e a Popular de Lantaño. Destaca a programación de Radio Pontevedra, organizada por Labor Gallega, con conferencias radiadas de Filgueira Valverde, Álvarez Limeses, José Lino e Pedret Casado, así como audicións de música sacra e concerto da Coral Polifónica.

A prensa socialista, como El Obrero, órgano da agrupación socialista de Ferrol, lanza os seus dardos sobre o que considera “indecente carnavalada político-religiosa”

Ha pasado ya el sarampión religioso de estos días conmemorando la fábula del Gólgota. Nada hemos querido decir para no quitarle brillo a la carnavalada religiosa. A nosotros nos ha parecido muy bien el ver ese sentimiento mítico-religioso, aunque, si hemos de ser sinceros, nos parece más bien una farsa política y un alarde de fuerzas de la España negra. Vimos en todo ello la mano negra de la Compañía de Jesús soplando la tea que ya estaba casi estinguida (sic) de la pira del Santo Oficio (27-4-1935).

En 1936, cun goberno da Fronte Popular, volven as celebracións no interior dos templos e concertos de música sacra na radio. Hai algúns incidentes, como o ocorrido en Lavadores, protagonizado por cinco mozos que con lazos vermellos e emblemas comunistas tentaron entrar na igrexa da parroquia sen conseguilo; as forzas da orde instrúen o correspondente atestado.

Tras o golpe militar tampouco acabaron as autorizacións previas: unha circular do gobernador civil da Coruña Florentino González Vallés do 2 de agosto de 1936 determinaba que “No se permitirán otras manifestaciones exteriores que las del culto católico, previo permiso que los señores sacerdotes solicitarán de los respectivos delegados civiles” (Boletín Oficial Arzobispado de Santiago, 14-8-1936).

Foto: Procesión en Vigo no ano 1935. El Pueblo Gallego (20-4-1935). Foto Pacheco.

Mortes en Vigo, xullo de 1936.

 

No ano 2018 publicamos o informe no que o capitán Carreró daba conta aos seus superiores do sucedido ao ler o bando de guerra en Vigo; agora trataremos das vítimas ocasionadas naquelas datas. Autores como X. C. Abad, no II Congreso da Memoria (Culleredo) xa publicou unha relación de vítimas mortais; nesta entrada utilizaremos a versión ofrecida na causa militar “Instruída en averiguación de las causas que motivaron la aparición de cadáveres de (sic) distintos sitios de la población” (498/36. AIMN.).

As primeiras actuacións do xulgado foron o recoñecemento de cadáveres na Casa de Socorro ou en clínicas como a do Dr. Cobas e o ditado de ordes para que foran trasladados ao cemiterio de Pereiró co obxecto de que lles realizaran a autopsia.

O mesmo día 20, o xuíz Pérez Navaza oficia ao auditor de guerra dando conta do inicio da causa e ao capitán da Guardia Civil e Comisaría de policía a efectos de que “practiquen las más activas gestiones encaminadas a averiguar la forma y por quiénes fueron heridos”; segundo dispuña a lei de axuizamento civil, ordena fixar na porta do cemiterio un cartel para tratar de identificar os mortos descoñecidos.

O día 22, o xulgado preséntase en Pereiró e comproba que no depósito atópanse vinte e oito cadáveres:

Simeón López Veloso, 25 anos [29], solteiro, albanel, veciño do barrio do Couto (142, Z.15)¹

Lenin Moreda Vázquez, 15 anos, solteiro, de Riomao (Lavadores). (138, Z.15)

José Álvarez Fríez [Froiz], 18 anos, botóns da sociedade “La Oliva”. (153, Z.15)

Manuel Lence González, 40 anos [41], casado, comisionista, domiciliado na rúa 14 de abril. (2, Z.6)

Lorenzo Cid González, 53 anos [36], empregado de Obras del Puerto. Natural de Molezuelas de la Carballeda (Zamora). (136, Z.15)

Lorenzo Mumary Gil, 22 anos [23], solteiro, rúa do Paraguay. (3, Z.6)

María Suárez Paz, 51 anos [46], natural de Cuntis, domiciliada en r/ Uruguay. (129, Z.15)

Ángel Cameselle Pazo, 18 anos, solteiro, albanel, barrio da Quintela (Coia). (135, Z.15)

Manuel Gómez Verdes, 60 anos [55], axudante de caixa do Banco de España, natural de Ponteareas. (131, Z.15)

Dolores García, barrio de O Calvario (Lavadores). (143, Z.15)

Agustín Castro Fábregas, r/ de San Antonio. (137, Z.15)

Antonio Fernández. (139, Z.15)

Laureano García Carrera, 27 anos, chofer, de Tui, solteiro. (141, Z.15)

Rogelio Paramos Gándara, de Guillarei. (140, Z.15)

Julio Vázquez, ó redor de 36 anos. (146, Z.15)

Francisco Gamallo. (130, Z.15)

Manuel Paredes Piñeiro, 43 anos, xornaleiro, natural de Moaña, domicilio en r/ Ballesta. (132, Z.15)

Antonio J. Fariña Barros, 30 anos, dependente, natural de Barrio (sic) Pontevedra. (133, Z.15)

Estanislao Núñez Barrio², 53 anos, industrial, natural de León, domicilio no barrio do Seixo (Lavadores).

Constante Gutiérrez Blanco, 53 anos, ferreiro, barrio da Ceboleira (Lavadores). (134, Z.15)

Ademais aparecen 8 cadáveres descoñecidos, destes logran identificar posteriormente a:

Adelino Hidalgo Andreu, 30 anos, solteiro, oficinista, domiciliado en r/ Méndez Núñez.

Alfonso Groba González, 22 anos, solteiro, chofer, natural e veciño de Ponteareas.

As autopsias a 27 dos cadáveres duran sete horas e son efectuadas polo forense Luis Martínez García-Murillo, axudado por Francisco Bustelo Bustelo. Todos foran ferido por arma larga, agás Constante Gutíerrez, Ángel Cameselle e Estanislao Núñez que o foron por arma curta.

Nas declaracións de familiares dos mortos faise referencia ás causas da morte con frases como: “diferentes descargas, no solamente de la fuerza pública sinó también de los revoltosos”, “cuando la fuerza pública y del Ejército se batía contra turbas que le hacían frente”, “ignorando si las lesiones de bala se la ocasionaron los militares o los paisanos que se habían revelado (sic) contra aquellos”, “fué obligado a ir en un coche ocupado por comunistas, que iban con armas y agredían a la fuerza pública, siendo muerto por esta”.

O 22 de xullo falece no sanatorio Troncoso Camilo Gómez e o 24 morre José Prado.

O 27 de xullo ingresan no cemiterio de Pereiró cinco cadáveres ocasionados polos sucesos ocurridos en Lavadores o día 26:

Alfonso Posada, do barrio de San Lourenzo.

Manuel Rodríguez Mouriño, estudante, 20 anos, r/ Galán.

José Manuel Taboada Martínez, 37 anos, r/ Ballesta.

Manuel Correa de Carballo Costa, natural de Viana do Castelo e veciño do Calvario.

Enrique Acuña, veciño de Riomao e natural de Portugal.

O 26 de xullo, o sanatorio cirúrxico de Lavadores dá conta do ingreso das feridas Soledad e Ramona Domínguez e afirma que a nai e unha filla de Ramona resultaran mortas cando abandonaban o domicilio para refuxiarse nunha casa veciña; eran de Pardavila.

O día 30 falece Romualdo Fernández Martínez tras ser operado nos pavillóns sanitarios de Vigo.

Na relación publicada por Abad figuran dúas persoas que non aparecen nesta documentación: Ricardo Fernández Martínez (será o citado anteriormente como Romualdo?) e Arturo Juan Baldomero Fernández Cabaleiro e non constan varios dos aquí nomeados; a explicación xa foi advertida polo autor: “excluídos os que morreran días despois e os que, con toda probabilidade non se rexistraron debidamente para evitar complicacións”.³

Sobre as xestións ordenadas para dar cos autores, a comisaría informa que non deran resultado “por las dificultades que ofrece el barrio por donde se han efectuado las gestiones”. Varias testemuñas declaran que non viran agresións á forza pública nin a ninguén armado.

En canto a feridos, o Hospital Municipal comunica o 26 de xullo que prestara asistencia a 22 persoas; habería que engadir o resto das clínicas para calcular o total, que non aparece na causa.

No Hospital Militar atendeuse o tenente Rafael Marco, con erosión nunha orella, os soldados Inocencio Román con erosión no lombo, José Vicente por perdigonada e Julián Mínguez por dúas feridas no pescozo, todos eles de prognóstico leve.

Dos interrogatorios aos feridos dedúcese que o foran

como consecuencia de los tiroteos habidos entre el Ejército y los revoltosos, cuando casualmente pasaban algunos de ellos por los lugares en que estaba entablada la lucha [...] Ignoran por tanto quienes han sido causantes de las heridas que les fueron producidas, aunque suponen lo fueran por la fuerza pública, al repeler con sus armas la agresión de que habían sido objeto.

O instrutor considera que os feitos se produciran de “modo casual y fortuito” polo que non había culpabilidade e dítase sobresemento.

1Entre parénteses aparece a localización onde foi enterrado no cemiterio.

2Morto polos resistentes ao golpe tras o asalto ao seu domicilio.

3Abad, X.C. “¡Ás barricadas! A defensa da legalidade republicana na bisbarra de Vigo”. Actas segundo congreso da memoria. Culleredo. Páx. 561.

Aníbal Otero, o espía que nunca existiu.

 

Tui foi a última cidade galega en ser sometida polas tropas golpistas, estivo gobernada por un comité republicano que mantivo a orde e evitou que se cometeran abusos contra simpatizantes dos sublevados; o 26 de xullo as tropas insurxentes vencen a resistencia tudense e toman o control da cidade. Os mandos militares inician a represión: “paseos”, detencións e apertura de causas militares. En Valença, a partir do triunfo da Fronte Popular, destacados membros da dereita e as súas familias residen nos hoteis agardando o cambio da situación política. Iniciado o golpe, o goberno portugués mantén unha política de colaboración cos sublevados e a policía entrega persoas fuxidas ás autoridades españolas.

Aníbal Otero entrara en Portugal o 20 de maio coa finalidade de realizar traballos de campo para o Atlas Lingüístico da Península Ibérica; os traballos fainos na compaña de Aurelio M. Espinosa e do portugués Armando Nobre de Gusmao. Contan cun coche oficial da Junta de Ampliación de Estudios, todo tipo de documentos oficiais, entre eles unha credencial expedida polo ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes indicando a finalidade da viaxe. A Junta de Educaçao Nacional facilítalles, o 9 de xuño de 1936, un escrito dirixido a todos os concellos explicando a súa misión e pedindo que as autoridades administrativas “dêem o seu apoio a esta obra de investigaçao científica, cujo interêsse nacional é evidente”. Espinosa volve a España e Gusmao regresara á súa casa cando Aníbal chega a Valença na tarde do 21 de xullo. Hospédase no Hotel Minho, no que residen varias persoas españolas simpatizantes dos sublevados, entre eles algúns curas. O carácter reservado de Aníbal, as súas viaxes a pobos dos arredores para realizar as enquisas e a utilización dun vehículo oficial da República española, resultan feitos sospeitosos para os outros hóspedes.

Parece inxenuo pensar que, durante dúas semanas, a policía portuguesa non tivera tempo de certificar a personalidade de Aníbal e a misión que o traía a Valença, máxime nunha situación de alta tensión na que os controis de viandantes e hoteis eran moi fortes na cidade fronteiriza. Ademais, como vimos, levaba dous meses realizando estes traballos e contaba con todos os prácemes oficiais. Non dubidamos do atractivo que ten a nova dun esforzado científico mártir diante da ignorancia da policía, que confunde notación fonética con linguaxe secreta, pero todo indica que as motivacións foron outras e a policía lusa actuou a resultas das informacións facilitadas polas autoridades españolas e en conivencia con elas.

O 5 de agosto, a policía internacional portuguesa detén a Aníbal e entrégao á española, ingresa en prisión “por suponérsele confidente en aquélla República del Frente Popular”.

Son significativas as personalidades que declaran no caso: o capitán Peñarredonda, delegado de orde pública en Tui, Álvaro Losada, comisario de guerra carlista e Pablo Bugarín,refuxiado varios meses en Portugal. As súas declaracións marcan a pauta das acusacións que, posteriormente, asumirá o fiscal e que recollerá a sentencia do tribunal; non hai nelas ningunha referencia ás tan publicitadas anotacións fonéticas. Podemos sintetizalas en tres apartados: a) Acusacións de espionaxe baseadas en que viñera “al estallar la revolución nacionalista en España”, mantiña correspondencia coa embaixada en Lisboa e vixiaba a colonia española, a fronteira e as estacións de tren. b) O desexo de Aníbal de ser expulsado pola fronteira de Badaxoz para loitar coas armas pola causa marxista: “pues allí podría luchar al lado del llamado Gobierno de Madrid y contra el Ejército”; esta información aseguran que lla facilitara a policía lusa. c) As manifestacións públicas do filólogo nas que se declaraba “convencido comunista” e contrario ao exército. Así o afirmaba Peñarredonda:

manifestó su complacencia por el asesinato de Calvo Sotelo, incendios de templos y todas cuantas atrocidades cometían en España los comunistas, asegurando que el Gobierno de Madrid triunfaría plenamente y haría la justicia adecuada.

O 2 de setembro, dende o cárcere, escribe unha carta a Francisco P. Leite Pinto, do Instituto para a Alta Cultura, dándolle conta da situación na que se atopaba e pedindo que testemuñara no senso de acreditar o seu traballo; na posdata indica: “Aún no sé por qué me expulsó la policía portuguesa”. Na resposta, Leite de Vasconcelos informa que a policía portuguesa informara á de Tui que Otero formaba parte dunha comisión peninsular encargada do Atlas Lingüístico, “Donde se conclui que Ud. nâo tem culpabilidade política”. O 3 de setembro procésano.

As declaracións dos hóspedes do hotel coinciden en consideralo, con maior ou menor énfase, de esquerdas e partidario da República. Sen dúbida a máis virulenta é a dun matrimonio de Valladolid: Saturnino Escudero, industrial panadeiro, afirma que 

tuvo una violenta discusión en el Hotel Miño[...] con el declarante primeramente y seguidamente con los demás huéspedes entre los que se encontraban varios Sacerdotes de Coruña y Vigo [...] expresaba su entusiasmo por los Comunistas y Socialistas [...] haciendo contínuas manifestaciones en contra del Movimiento Nacional [...] llegando a expresar en una ocasión que él si tuviera que escoger entre Comunistas y Anarquistas y por otro lado, Católicos y personas de Derechas, dijo que él incondicionalmente se iría con los primeros, y que sospecha lo mismo que los demás huéspedes, que fuese un agente de enlace entre el Gobierno de Madrid y elementos indeseables de las provincias inmediatas gallegas. [...] Comunista peligrosísimo.

A maiores, atópanlle unha carta dirixida á nai co seguinte parágrafo:

he decidido permanecer en Portugal en tanto no se decide el triunfo del Gobierno, que aunque es seguro, puede tardar todavía muchos días [...] no querer yo, de ninguna manera, combatir contra el Gobierno legítimo de Madrid, cuyo triunfo es cada día más seguro.

Mobilízanse apoios a Aníbal, declaracións favorables de antecedentes asinadas por diferentes institucións, cartas que amosan o seu traballo filolóxico, etc. Tampouco foi moi duro o xuíz instrutor, que se estende en documentar a actividade filolóxica de Aníbal e afirma, sen ningún xénero de dúbidas, “que no trajo a esa plaza ninguna misión reservada confidencial o de espionaje”.

A designación de fiscal e de vogal poñente non auguraba nada bo, tanto o alférez honorífico Manuel María de Puga y Ramón como o capitán, tamén honorífico, Ramón Rivero de Aguilar, tiñan unha ben gañada fama de duros e así o amosaron no consello de guerra; pouco lles custou desmontar a ben intencionada declaración favorable do cura Jesús Carro. A unha pregunta de Rivero só pode responder “que la actuación de Aníbal Otero la conoce exclusivamente en el terreno científico, ignorándola, en cambio, en el político y que desconoce en absoluto su ideología política y si ha ocultado esta bajo su actuación científica”. Os esforzos do defensor céntranse en sinalar contradicións nas acusacións; por exemplo cando afirman que fixera publicamente manifestacións comunistas, “eso es un tanto extraño ya que un espía no puede delatar su condición de tal abiertamente sin recato de ningún género y en público”. Tamén acepta como o único acto punible a súa non incorporación a filas. Condénano a reclusión perpetua por rebelión militar.