O virreinado de "papá Manuel" (e 2)

Recén chegado, visita a praza de abastos pontevedresa para coñecer o problema das subsistencias e adoptar as medidas precisas para acabar radicalmente coas prácticas fraudulentas; ten o obxectivo de controlar os prezos do peixe, xa que era “preciso cumplir la consigna del Generalísimo, bajo cuyas directas inspiraciones vengo a actuar: que ningún español carezca de pan y de lumbre.” Como primeira medida impón 75 pesetas de multa ou 15 días de cárcere a unhas corenta vendedoras que non acataran as ordes dadas sobre venda ao peso e fixación de prezos. Regula a hora de peche dos bares, casinos, restaurantes e, como comprobou o estado de abandono do mercado pontevedrés, dispuxo que se encargase da alcaldía o primeiro tenente de alcalde. Respecto ao comercio de carne, ameaza con multas de 5.000 pesetas e peche de carnicerías. Aproveita para advertir mediante a prensa:

¡Ah! Y mucho ojo con la lengua y los gestos. Sabemos nosotros y lo sabe el Sr. Gómez Cantos, como se habla en la plaza por tablajeros y pescantinas y como la paciencia y la bondad tienen un límite, puede haber disgustos muy grandes.

Non faltan enfrontamentos coa patronal, cos funcionarios do propio goberno civil onde “tenemos bichos de todas clases, algunos con cascabel de tísico”; promete que eses amigos de caciques estarían fóra dos seus cargos nunha semana.

En las oficinas de mi cargo quiero personas decentes y no canallas marxistasembozados, con sus expedientes amañados y jueces incompetentes [...] Admito dimisiones antes de empezar a actuar.

As súas actuacións non quedaban só en palabras senón que puxo en práctica unha serie de sancións e destitucións, incluso a cargos do réxime: desterra a Cáceres varios carniceiros e vendedoras de peixe por aumentar os prezos, releva alcaldes como o das Neves, Fornelos de Montes e Sanxenxo, confina o cura de Meis “por cacicadas y erigirse en mandamás en el pueblo” e cesa o alcalde deste concello por gobernar ao ditado deste párroco; incauta máis dun millón de quilogramos de trigo na Panificadora de Vigo e distribúeo entre os concellos para remediar a carencia en toda a provincia.

Antigos políticos da dereita, xa situados no colaboracionismo co réxime, tamén foron obxecto da súa atención: o día 4 de maio ordena a detención de varias persoas por reunión clandestina utilizando “un despacho caciquil-portelista”, que era o do avogado Alejandro Mon Landa; aparte deste, deteñen a coñecidos pontevedreses entre os que citamos a Luis Sobrino (médico), Miguel Riestra (propietario), Manuel Corbal (industrial), José Ramón Gómez (fiscal de vivenda), Manuel Cabanillas (funcionario da Deputación), Isidoro Millán (avogado), Prudencio Landín (avogado) e varios máis. Clausura o bar Calixto porque nel se formaban parladoiros nos que os detidos criticaban a actuación do gobernador. Varios dos detidos son confinados fóra de Galicia e ten nunha especial xenreira contra Isidoro Millán e Manuel Cabanillas aos que advirte publicamente: “Les aviso que su papel de juerga constante haciéndose “la víctima” terminó y tengan bien entendido que prohibo terminantemente su estancia en reuniones” pois, de facelo, serían confinados por tempo ilimitado.

Diante das manobras defensivas das persoas e sectores sancionados, Gómez Cantos advirte:

No crean que la visita que realizaron a Burgos unos señores serios y otros “lagartos” que faltaron a su deber, les autoriza para seguir mangoneando a los propietarios enemigos de la España de Franco.

O 20 de xuño de 1939 publica unha nota na que anuncia un novo sistema para nomear alcaldes; segundo dita nota, as autoridades proporcionaránlle ao gobernador,

al hombre que sea capaz para desempeñar el cargo de Alcalde de su pueblo, a base de español puro, remitiéndome una relación con un nombre o dos de los que consideren más adecuados y competentes, y vendrá firmada, en reservado, por el cura párroco, jefe de Falange, comandante de puesto de la Guardia Civil y dos combatientes, de los licenciados ultimamente, y que hubieran pertenecido a unidades de choque.

Como apuntabamos, a estratexia de defensa non dubida en utilizar o apoio, real ou suposto, de sectores como os “combatientes de Franco”, con cartas que a secretaría particular facilita á prensa para a súa publicación. A linguaxe utilizada, os asuntos escollidos, o ton desmedidamente eloxioso, empregado por estes “machos que huelen a pólvora” do Batallón de Infantería 104, permiten sospeitar que a autoría ou a inspiración directa non debeu ser allea ao gobernador ou achegados. Como asinantes aparecen Andrés Crujeiras, José Solla, Antonio Martínez e Manuel Calvar.

No dudamos que el reaccionario espíritu medioeval, el señorito juerguista y holgazán, marxista, traidor, que vendió a los suyos y que nos vendería a nosotros si pudiera, en fin, toda esa caverna de malos españoles falsos, que levantan el brazo y dicen “Arriba España”, pero cuyo corazón no vibra ni siente [...] Adelante, papá Manuel, duro con esos comerciantes que quieren enriquecerse a costa de la miseria del pueblo español. Fuerte contra los criticones de café y despacho particular [...] Estamos casi seguros que alrededor de su actuación en este caso concreto [actuación sobre os fuxidos] se han tendido y siguen tendiendo una red de calumnias y críticas encaminadas a socavar su autoridad; pues bien, señor gobernador, si lo que V.E. ha hecho con esos hombres le parece mal a los señorones que en la retaguardia han venido haciendo pingües gancias al socaire de de la guerra, a nosotros, los que hemos derramado la sangre por España y que llevamos en el cuerpo las cicatrices de una campaña gloriosa, nos parece muy bien y creemos tener más, mucho más, derecho para formular una opinión.

Rodeado de inimigos en sectores poderosos, xa non eran os tempos máis favorables para o “papá Manuel” en Pontevedra e césano a finais de agosto de 1939, tras apenas cinco meses de mando. A súa actuación posterior deixa un regueiro interminable de sangue e morte; rematará na primavera de 1945 en Mesas de Ibor onde ordenou o fusilamento de tres subordinados por “covardía diante do inimigo”. Nin as súas múltiples débedas impagadas, irregularidades e crimes afectaron a este protexido de Queipo de Llano, algúns investigadores sosteñen que foi a intervención de xerarquías eclesiásticas, escandalizadas, non tanto polos fusilamentos senón porque non dera a oportunidade de confesar aos gardas fusilados, a que lle puxo freo. Destituído como xefe da comandancia de Cáceres, foi xulgado en consello de guerra e condenado a un ano de prisión e indemnizar a cada vítima con 10.000 pesetas, penas que non chegou a cumprir totalmente; pide a baixa voluntaria por enfermidade pero reingresa posteriormente e ascende a coronel. Falece en 1977.

O seu substituto foi o capitán da Guardia Civil, falanxista da Vieja Guardia, que sería máis tarde xefe da policía militar na División Azul, Francisco García Alted. Tivera unha actuación durísima como gobernador de Málaga. Sobre el escribe Antonio Bahamonde, delegado de propaganda e axudante de Queipo de Llano,:

Conoce bien la provincia en la que dejó un triste recuerdo. Al nombrarle gobernador civil se encargó personalmente de dirigir la represión y todo lo que con ella se relaciona. Es el principal responsable de las contínuas matanzas. [...] Sólo con oír proninciar su nombre produce pánico en toda la provincia. (“Un año con Queipo de Llano. Memorias de un nacionalista.”).

Tamén tivo un curto mandato: cinco meses. O gobernador posterior a García Alted foi outro militar, o comandante de infantería Francisco Rodríguez Acosta, que desempeñará o posto ata abril de 1943.

O virreinado de "papá Manuel" (1).

       Tras o triunfo do golpe de estado contra a legalidade republicana, un elevado número de persoas fuxidas estaba agochado nos montes da provincia pontevedresa, varias comarcas contan con diversos grupos que, pouco a pouco, vanse organizando e cometen diversas accións de tipo económico ou de represalia contra colaboradores do fascismo que preocupan ás autoridades do réxime. Á fronte do goberno civil noméanse militares, algúns deles de triste sona como encargados da represión de fuxidos noutras zonas de España.

      O máis coñecido foi o comandante da Guardia Civil Manuel Gómez Cantos nomeado en abril de 1939. Contaba cunha sinistra fama, ben merecida, pola súa actuación nas terras estremeñas e andaluzas das que hai unha extensa bibliografía.

      O que causou sorpresa foi a actitude que adoptou como gobernador en Pontevedra, radicalmente diferente da durísima persecución que dirixira anteriormente; esta actitude é, aínda hoxe, obxecto de controversia entre aqueles que a valoran como unha vía de saída que permitiu a moitos abandonar a clandestinidade e librarse dun futuro tráxico, como o que terían moitos compañeiros e, por outra banda, os que sosteñen que a súa oferta de perdón a aqueles “que non tiveran as mans manchadas de sangue” non deixara de ser unha artimaña para prendelos. Sendo certo que a moitos volveron detelos, tamén o é que as condenas de cárcere non foron moi elevadas e, na maior parte dos casos, fóronlle aplicadas conmutacións, indultos e reducións de pena.

      Unha das primeiras medidas que tomou foi decretar a posta en liberdade de todos os presos gobernativos. En relación cos fuxidos, mantivo varias reunións con familiares e cos propios escapados, algunha delas de carácter multitudinario: o trinta de abril presentouse nunha cabana na zona do Calvario e sostivo unha entrevista con catro fuxidos; estaba acompañado dos capitáns Bernal e Chacón; acordou cos fuxidos que acudisen o 2 de maio a reunirse con el nun lugar de Cabral, presentáronse uns 28 homes. “Los huídos se hallaban en lastimoso estado. Diecisiete hombres recibieron pan, que comían con avidez mientras saludaban con el brazo en alto y daban ardorosos vivas al Caudillo y a España.” (El Compostelano, 3-5-1939). Gómez Cantos maniféstalles que esperaba se presentasen máis e que serían recibidos con cariño e comprensión. Os presentados foron conducidos ao goberno civil para tomarlles a filiación e darlles cea e aloxamento. O gobernador comentoulle aos xornalistas: “¿Lo ven Vds? Cómo corderitos. Ya son míos y harán todo lo que les mande.” (El Pueblo Gallego, 5-5-1939).

     O 31 de maio presentáronse novos fuxidos e Gómez Cantos convida os doutras provincias a seguir os mesmos pasos: “Huídos de La Coruña, Orense y Lugo: os espero antes del día 15 del próximo mes. ¡ Españoles todos, la guerra terminó!.” O sete de xuño anuncia a terminación completa do problema dos fuxidos na provincia. Conta que se lle presentara a nai “del gran coco de la sierra Vicente Guillén” dicindo que o seu fillo quería presentarse. O día anterior, Cantos presentárase no domicilio do fuxido para entrevistarse con el, que estaba acompañado dos seus irmáns; Guillén manifestara estar incondicionalmente ás ordes do gobernador e disposto a aclarar os feitos dos que o acusaban manifestándose inocente.

     Paralelamente lévase a cabo unha campaña mediática na que se publicitan cartas de gabanza e adhesión a Gómez Cantos, algunhas encabezadas con “Querido papá Manuel”; algúns dos fuxidos, como o propio Vicente Guillén, desconfían e non se suman á dinámica proposta polo gobernador e volven ao monte; varios estarán á fronte de partidas e Guillén será condenado a morte e fusilado en Pontevedra o 18 de xuño de 1941. As cousas non debían ir todo o ben que pensaba e Gómez Cantos publica numerosos mensaxes crípticos na prensa: “Pronto te saldré al encuentro. No tengas miedo. Sin recibir carta. ¿Qué os pasa?” ou “Asturias, Asturias, Asturias: ¡Alerta! ¿Hasta cuando estaremos sin carta? Los camaleones saldrán al sol.”.

     Pero non só foi coñecido pola oferta de diálogo aos fuxidos, Gómez Cantos durante a súa etapa de mando na provincia instaura unha sorte de vicerreinado cunha forte dose de populismo, discrecionalidade e utilización sistemática dos xornais nos que dispuña de tribuna diaria. Proponse acabar persoalmente cos problemas de abastecemento de alimentos, escaseza de vivenda e paro obreiro; a loita contra o fraude e unha fixación obsesiva contra a “vella política” deron lugar a episodios dignos de relatar.    Precisamente o carácter despótico das súas actuacións e o enfrontamento con sectores poderosos e con influenzas a alto nivel acabarían propiciando o seu relevo.

(Continuará)

Desiderio Comesaña, outubro de 1934.

Desiderio Comesaña Prado era natural de Salcedo, fillo de Isidoro e Serafina (porén no rexistro civil aparecía como de pais descoñecidos), tiña 34 anos, camareiro, residente no número 39 da rúa da Oliva. Era a figura máis coñecida do anarquismo na capital pontevedresa. A media mañá do sete de outubro de 1934 deteno a policía na praza da Ferrería. No conseguinte rexistro atópanlle un exemplar da circular nº 13 da Confederación Regional Galaica (CRG); esta circular dirixíase a toda a afiliación da CNT dando unha serie de instrucións sobre a actitude a tomar, no caso de que se producira un movemento revolucionario. Atópanlle tamén un escrito sen sinatura, que era a contestación a outro da Agrupación Socialista capitalina sobre a participación no movemento revolucionario previsto para outubro. A circular lembra o deber dos sindicatos da CNT de impedir por todos os medios que calquera xesto reivindicativo da crase traballadora puidese ser esmagado pola reacción e considera que, se se produce unha subversión, os traballadores da CNT “impedirán por todos los medios a su alcance que tal movimiento sea sofocado por la movilización y desplazamiento de fuerzas, las cuales deben ser entretenidas, a fin de que, como decimos, no puedan acudir a puntos donde aplastarían a la clase trabajadora en lucha”.

No outro escrito, que Comesaña recoñece como seu, aparte de remitir ao que se acordase no congreso a celebrar o día 20 dese mes en Madrid, adianta a súa opinión particular, que resume do seguinte xeito: unificación circunstancial na loita con reivindicacións de carácter moral e económicas

y en el aspecto mediato o sea en el francamente revolucionario, expropiación de la propiedad privada y demoledor del Estado, construyendo una nueva economía socializada sobre bases amplias de federalismo libertario; como en este aspecto nos encontramos en posición diametralmente opuesta con vuestros principios doctrinarios – conquista del Poder, según vosotros; destruyéndolo, según nosotros – opinamos que, insurrecionalmente, pueda que haya unidad de criterio, en cuanto a la finalidad lo dudamos mientras otra cosa no se nos demuestre, por lo tanto nos obliga a manifestaros que seguimos firmes en nuestros principios revolucionarios, que no son otros sino ir a la conquista del Comunismo libertario.

O xefe da Comisaría de Investigación y Vigilancia, Gonzalo López de Silanes, informa que Desiderio era un dos xefes da Federación Anarquista Ibérica (FAI) e que o viran entrar nos cafés “sin duda para dar órdenes a sus compañeros de que se declarasen en huelga”.

O 26 de outubro decretan o procesamento pola súa actuación contraria ao bando de guerra. Desiderio nega que coaccionase os traballadores xa que el non se solidarizara co movemento de folga. O auditor opina que debe profundarse máis na investigación; o 17 de novembro dítase novo auto de procesamento e Comesaña nomea avogado defensor a Isidoro Millán.

O 21 de novembro, o auditor considera que o escrito non chegara a saír do poder do procesado e era “el simple reflejo de una proposición puramente ideológica, aún no transmitida a quienes iba dirigida” e non puidera probarse a participación do detido no movemento revolucionario, polo que acorda o sobresemento provisional da causa militar 384/34.

O pequeno Bau.

 Adicado ao amigo Serafín Fontenla, "admirador entusiasta" do pequeno Bau.

O apelido Bau lembra a algunhas persoas o pistoleiro falanxista, domiciliado en Quireza, implicado na rede de extorsións e abusos de todo tipo que asolou numerosos pobos pontevedreses no ano 1936. Nesta entrada falaremos de Bau, pero non do canteiro falanxista Ramón, senón do seu fillo Manuel, a quen, por idade e por semellanzas con outro caso da actualidade próxima, nomearemos “o pequeno Bau”.

O relato que fai da súa historia militar é impresionante. En xullo do 36, con 12 anos, marcha voluntario para Luarca (Asturias) incorporándose ao 6º Batallón de Infantería de Zaragoza co que opera en Grado e Oviedo; no monte Naranco féreno nunha perna. Reincorpórase tres meses despois e volven ferilo na outra perna, vén pasar a convalecencia a Pontevedra onde reside no cuartel de Falange. Marcha para Guadalajara de onde ten que volver no verán do 37 ao ser reclamado polos pais. Volve a incorporarse e resulta ferido, esta vez nun brazo, e permanece hospitalizado en Oviedo. Afirma que o xeneral Aranda impuxéralle a estrela de alférez honorario e, posteriormente, na fronte de Teruel, ascéndeno a tenente honorario e volven a ferilo. O mesmo xeneral Aranda, en presenza do xeneral Martín Alonso, comunícalle o ascenso a capitán honorario.

Aproveitando un permiso visita Bilbao e coñece a distintos xefes militares, un coronel regálalle un coche, o carné de conducir e a folla de rota; como non sabía conducir leva de chofer un amigo falanxista; saen para Donosti e visitan o gobernador militar e o xefe de Falange. Está unha semana convidado en varias casas, aprende a conducir o coche e vén facerlle unha visita aos pais, sempre abastecéndose de gasolina nos parques de automóbiles do exército. Ao pasar por León, visita a redacción do xornal “La Mañana” e fanlle unha entrevista louvando o seu valor e facéndoo pasar polo capitán máis novo de España.

Xa de por si o relato sería abraiante pero o que contaban este e outros xornais, e que utilizou para dar credibilidade á súa historia, excede a capacidade de fabulación de calquera novelista. El Noticiero de Tenerife faise eco do escrito polo xornal leonés:

Es aquel niño que, a la llegada de las tropas liberadoras, el heroico defensor de Oviedo impuso la estrella de alférez, porque con su arrojo y su denuedo, había sido uno de los elementos más destacados en la defensa al realizar servicios de un riesgo verdaderamente espantoso. El alférez de entonces tenía trece años. El capitán de ahora cuenta catorce. Y con catorce años, por España derramó tres veces su sangre, como indican los tres galoncitos dorados que lleva en su manga. Tiene la Cruz de Sufrimientos por la Patria y en la guerrera lleva dos laureadas colectivas de san Fernando. [...] Un héroe, un magnífico ejemplo de la raza, un índice de la juventud española que hasta en la niñez encuentra símbolos tan admirables como este capitán don Manuel Bau Barros. Tan grande, tan admirable, tan heroico y tan niño, como si quisiera demostrar España al mundo, que en sus guerreros plasma siempre el denuedo y la generosidad.

O 20 de outubro de 1937, La Gaceta de Tenerife, baixo o titular “El alférez más joven de España es un flecha” relata como Manuel Bau entra nas oficinas de Estado Mayor do xeneral Aranda e conta as súas fazañas a un grupo de xefes e oficiais:

Era un chaval que no pasaría del metro de altura. Vestía camisa zul y sobre las cinco flechas encarnadas lucía una estrella de seis puntas. Andaba a grandes pasos, como si realmente le costase trabajo transportar las botas de tubo que llevaba perfectamente brillantes. Usaba gafas ahumadas y la primera impresión era la de un flecha vulgar disfrazado, a manera de juego, con la estrellita dorada. [...] El entró como soldado, como simple asistente del general Aranda, el héroe militar de Oviedo [...] Un buen día el general Aranda tuvo que utilizar un enlace con Gijón: Manuel Bau Barros se ofreció a ello y se probó la suerte. Tenía el muchacho que pasar la zona roja, atravesarla y luego llegar hasta aquella plaza contra la que los mineros asturianos desbordaban todo el poder de sus furias. Manuel Bau Barros pasó la primera vez y cumplió su cometido. Lo hizo como un flecha auténtico. Rígido, alegremente, con la seriedad propia de quien sabe apreciar el servicio que está prestando.

Continúa relatando como repitiu a misión varias veces ata que o detiveron e interrogaron; Bau sorteou as preguntas con “habilidosa picardía” pero encarcerárono. Tivo a sorte de que non o cachearan ao entrar no cárcere pois “entre la camisilla y la carne escondía una pistolita del 6”. Estudou ben a situación para poder fuxir.

El carcelero era uno de tantos rojos al servicio de los cabecillas criminales de aquella zona. Si lo quitaba de enmedio, hacía, al fin y al cabo, un servicio más a la Patria y conseguiría salvar su vida y verse en libertad. Así fué, cogió su pistola entre sus manitas pequeñas en cuanto oyó pasos que se acercaban. Se abrió la puerta... Nuestro pequeño héroe se acercó a a él y cuando ya lo tenía seguro disparó la pistola; el rojo cayó al suelo y a él le faltó tiempo para coger la puerta.

Pescudando na prensa do momento, coñecemos que, xa en novembro de 1935, os pais denunciaran a desaparición do seu fillo, de 12 anos, “bajo, grueso, moreno acentuado y viste pantalón corto” (El Pueblo Gallego,20-10-1935). Tamén sabemos que, o 12 de xuño de 1937, o tribunal tutelar de menores de Navia envíao a Pontevedra; segundo parece, marchara á fronte de Asturias cunha expedición de tropas ata que fora advertida a presencia polos xefes (tiña 13 anos), entrégano aos pais “pues aún cuando es un valiente al que se ha contagiado el entusiasmo de nuestros soldados, dista mucho de la edad que se precisa para tomar parte en la lucha emprendida”. (Diario de Pontevedra, 12-6-1937). Non é preciso ser moi aventurado para intuír algún tipo de complicidade por parte dos membros das tropas.

Ao chegar á Estrada, o 21 de xullo de 1938, detéñeno ao recibir unha comunicación da xefatura do Servicio Nacional de Seguridad, interesando a urxente busca e detención por “titularse Capitán de Caballería, vestir constantemente su uniforme, titularse ayudante del General Aranda en cuyo nombre hacía distintas visitas a entidades, corporaciones y particulares solicitando auxilios en metálico con distintos fines benéficos sociales, lo cual es todo absolutamente falso.” 

 Non aparecen datos dos hospitais nos que dixera estar internado nin tampouco os teñen na xefatura provincial de milicias como inscrito nalgunha Bandeira. Un telegrama do xefe de estado maior do xeneral Aranda fai constar que non estivera ás súas ordes, que lle era completamente descoñecido e que nunca actuara na zona baixo o seu mando.

Sobresén a causa militar aberta, dada a idade, e queda suxeito ao tribunal de menores e delegación de orde pública.

Sociedade de agricultores de Lérez.

O día 4 de decembro de 1896 constitúese a Sociedade de Agricultores de Lérez, días despois, o 16, inscríbese no rexistro de asociacións do goberno civil pontevedrés; nacía así a que oficialmente sería a primeira sociedade deste tipo en Galicia. Os seus impulsores foron personaxes como Severino Pérez e Valentín Peña Meléndez; sobre Valentín, presidente do subcomité republicano de Lérez, escribimos unha pequena biografía na revista Cedofeita en coautoría co seu neto Ramón Jáudenes (q.d.e.p.). Formaban parte dun grupo de pontevedreses republicanos e librepensadores, con ligazóns á masonería, que tiñan como principal medio de expresión o xornal Unión Republicana. Este xornal foi obxecto de excomuñón por parte do arcebispo de Compostela porque os artigos que publicaba eran “infames, impíos, saturados de odio satánico contra el Clero y contra la divina institución del Pontificado”.

A sociedade de agricultores lerezá sufrirá diversos avatares ao longo da súa existencia pero será un referente do agrarismo, non só a nivel local ou provincial, senón de toda Galicia. Organiza mitins, congresos e está á cabeza das reivindicacións antiforais defendendo as posturas abolicionistas. Foi perseguida e clausurada varias veces tendo que adoptar cambios de nome para ter continuidade, na última etapa figura como Unión Agrícola de Lérez. Pioneira en incorporar mulleres na directiva: no Ramallás son delegadas Matilde Pedrosa e posteriormente Josefa Cobas, Rosario Piñeiro no Socorro e Aurora Lores na Piolla. Nas eleccións en tempos da República recomendaba o voto ás esquerdas pero acordando que fora voto libre. Tamén lles cedía o local para actos de propaganda e, no ano 1935, fixo un donativo para os obreiros que sufriran prisión por cuestións sociais.

A parroquia de Lérez contaba con tres grandes sociedades: no ámbito cultural e recreativo actuaba Juventud Lerezana, no eido económico e cooperativo a Caixa Rural de Lérez e no agrario, xunto con outros aspectos reivindicativos, a sociedade de agricultores. Esta última tamén administraba o cemiterio, que era de titularidade veciñal.

Nas súas etapas máis pasivas e acomodaticias sempre apareceron lerezáns dispostos a rescatala; así conta o xornal socialista Nueva Aurora (12-12-1920), unha destas accións nun artigo titulado “Lérez redimido”, que se inicia cun ¡Viva Lérez!: “Por primera vez en sus anales políticos vimos a Lérez, consciente de sí mismo, prescindir de sus caciques para exponer en alta voz, ante la mesa electoral, su verdadero sentir”; valora a actividade de Víctor Moldes e un grupo de mozos que tomaran as rendas da sociedade de agricultores

le extirparon la mala yerba; le inocularon el virus de la emancipación, y gradualmente, desde noventa y tantos socios que había en ella, la elevaron a cerca de quinientos con que cuenta hoy. Resultado de aquella labor es el acto realizado el jueves último y que pone en evidencia que en Lérez no hay hoy otra opinión ni otra voluntad que la que representa la Sociedad de agricultores.

A sociedade tamén publicou en 1902 “La Glosopeda”, que subtitula como “ Semanario de intereses generales y defensor de las clases obreras y agrícolas”.

Sirvan para dar unha idea das inquedanzas da sociedade as propostas que envía, para o congreso da Federación Agraria Comarcal, en novembro de 1933:

1º Abolición de foros.

2º Que se aforen los vinos en las entradas correspondientes y la ora sea asta las ocho de la noche.

3º Rebaja de la contribución rústica, urbana e industrial en un 25%.

4º Un 30% de rebaja en las Cédulas.

5º Que se graben los vinos de afuera en un 15% más que los del distrito o país.

6º Que se pongan unos indicadores a 100 metros de los grupos escolares por las desgracias que puedan ocurrir.

7º Que se adquiera por el Ayuntamiento una parcela de terreno para cada escuela, para practicar a los alumnos en la agricultura y demás.

8º Que se pida al municipio se extienda el alumbrado público asta donde haiga línea.

9º Que se reclamen de los poderes públicos las pérdidas del15 de Septiembre del año 32.

10º Que los ingenieros agrónomos trabajen por la agricultura y den conferencias en las distintas agrupaciones agrarias.

11º Que la Federación Obrera no tenga interbención ninguna en la agraria por creermos que es perjudicial para su buena marcha.

A última directiva anterior ao golpe de xullo do 36 estaba presidida por Eladio Pérez Ucha; vicepresidente, Raimundo García Solla; secretario, Manuel Tilve Castro; vicesecretario, Constante Estévez Casalderrey; contador, Jesús Mariño Iglesias e como vogais: Enrique Blanco Argibay, Avelino Viéitez Viéitez, Severiano Canosa Casalderrey, Teodoro Ruibal Bugallo e Francisco Piedras Casalderrey.

Tras o golpe de estado do 36, os dirixentes das sociedades de Lérez foron represaliados, en maior ou menor grao; Manuel Gama Casalderrey, o dirixente máis importante do agrarismo, foi condenado a reclusión perpetua que foi posteriormente conmutada por 12 anos; Víctor MoldesCarro, presidente da Comarcal Agraria e comerciante de ultramarinos, condenado a morte e fusilado na avenida de Bos Aires o 17 de abril de 1937 e Juan Magdalena García, que casara en Cerponzóns, importante dirixente agrario lerezán, foi “paseado” o 10 de agosto de 1936. Outros sufriron cárcere, multas ou outras formas de castigo.

Os bens da sociedade foron incautados; instrúese expediente de incautación dos bens das diferentes sociedades “agrario políticas”: “Las sociedades político-agrarias de que se hace mérito tenían un carácter eminentemente político, imprimiendo una actuación marcadamente extremista, que se reflejó principalmente en las últimas elecciones, votando la candidatura izquierdista del Frente Popular”; asinaba o parágrafo anterior o alcalde pontevedrés Ernesto Baltar Santaló o 27-9-1937 (IIº Año Triunfal).

O inmoble da sociedade de agricultores de Lérez era un local de planta baixa de 80,52 metros cadrados, cun resío de 32 metros cadrados, sito na carreteira da Coruña. Segundo testemuños feitos polos veciños ás autoridades, o local derrubárase e, no ano 1963, un informe de Facenda afirmaba “En el solar, ya que no hay indicios de edificio alguno, se ha hecho una escavación que dá acceso a una boca de túnel”. Este espazo foi ocupado pola vía do tren e só restaba un pequeno terreo duns 2 metros de fachada por 4 de fondo.

Na actualidade, como vimos, non quedan restos materiais desta emblemática sociedade e, o máis triste, tampouco queda a memoria da súa relevancia na maioría dos veciños de Lérez.

Morrer en Burgos: José Rey Rodríguez.

      As condicións dos establecementos penitenciarios durante os anos da guerra (1936-39) ou na posguerra eran moi duras; á densidade de poboación reclusa había que engadirlle as deficiencias alimentarias, o rigoroso trato, os abusos, as condicións hixiénicas. Eran frecuentes as epidemias de tifos, cólera, tuberculose e outras enfermidades así como a abundancia de parasitos: piollos, sarna, pulgas, chinches...Todo o anterior determinaba que moitos reclusos e reclusas falecían; así como as mortes debidas a causas como as execucións e “paseos” son contabilizadas como vítimas do franquismo, estas tamén deberían sumarse aos cómputos do terror.

      Unha destas mortes foi a de José Rey Rodríguez, albanel, natural de Lérez onde nacera o 4 de marzo de 1917, fillo de Nicanor e de Dolores; o seu oficio era o de albanel e non lle coñecemos actividades políticas. A súa detención foi por desertar do exército franquista onde fora encadrado como soldado. Por este delito foi xulgado e condenado na causa 423/38 polo xulgado militar eventual número catro de León; estivo preso no campo de concentración de San Marcos (hoxe hostal moi recoñecido do que moitos ignoran o tenebroso pasado). O catro de de agosto de 1938 trasládano á prisión de partido de La Bañeza. As condicións do cárcere eran deplorables; José Rey padece tuberculose (non sabemos se xa estaba enfermo cando ingresou) e así o certifica o médico da prisión, Manuel Fernández Acebal, o 1 de novembro do “3º año triunfal”:

una adenitis tuberculosa supurante al cuello y región supra e infra clavicular con progresión a la axila, y por el peligro al contagio y el régimen especial que requiere, es necesario su traslado al Hospital Penitenciario de Segovia, especializado en la curación y tratamiento de estas dolencias

      Pero as autoridades non estaban polo labor de prestarlle maiores atencións a un desertor preso e non será ata o 3 de xaneiro de 1939 cando, debido a unha orde do gobernador civil de León, entregan a José á Guardia Civil para trasladalo, non ao Hospital, senón á durísima Prisión Central de Burgos na que debería extinguir condena. Nesta prisión, no período entre 1936 e 1941, fusilan ó redor de 300 presos, cerca de 400 son vítimas de “paseos” tras sacas do cárcere e 359 morren por enfermidade.

      Unha destas mortes por enfermidade foi a do albanel lerezán, que faleceu no mes de maio de 1939. Case un ano despois da morte, en marzo de 1940, instrúenlle expediente de responsabilidades políticas, que será fallado en xaneiro de 1941 coa imposición dunha sanción de cen pesetas.

     Neste mes de maio de confinamento lembremos a José Rey Rodríguez falecido aos 21 anos moi lonxe da súa terra.

"Malos patriotas inconscientes"

O parte de guerra do cuartel xeneral do “Generalísimo” correspondente ao 8 de xaneiro de 1937 aparecía na portada de todos os xornais; na fronte de Madrid continuaban as operacións na zona de Pozuelo e Aravaca, este último pobo 

fué tomado y cuanta trinchera le rodea, causando al enemigo gran número de muertos, y cogiendo un tren blindado, cañones, ametralladoras, bombas de mano, caretas contragases, vestuario y otro diverso material [...] En todos los frentes se han presentado numerosísimos milicianos, que se han evadido de lo que ellos llaman infierno rojo y dan cuenta de los crímenes horribles cometidos por los rojos, y que siguen cometiendo.

As chamadas á responsabilidade patriótica á hora das lecturas e audicións lémbrase en varios lugares: “Escucha las radios españolas. Lee los periódicos españoles. No escuches las radios enemigas ni leas la prensa enemiga. Inspírate siempre en el amor a la Patria.” Non era necesario clarexar que a palabra “español” era sinónimo de pertencente ao bando franquista. As “órdenes y recomendaciones a los ciudadanos” insistían en que non se falase da guerra con persoas descoñecidas ou coas que non se tivese “absoluta confianza”, porque, cando un descoñecido pregunta ou conte algo que sexa desagradable ou falso, deberíamos pensar que “puede ser un espía, después un traidor y, por lo menos un mal español. Denúnciale a las autoridades, si no lo haces así incurrirás en grave delito."

Un artigo lémbranos “El único final que deben tener los traidores”, que para esa “turbamulta de malhechores” non podía ser outro que a “proscripción forzosa o el trágico camino del patíbulo que es el fin que la Patria señala a los traidores”.

Para orientar sobre as normas de comportamento e contribuír ao coñecemento de quen son os traidores, un artigo titulado “ Malos patriotas inconscientes”, de inserción obrigada en todos os xornais, indícanos que, cando se está en guerra, os traidores á patria son os que favorecen o inimigo; na “guerra de liberación” o inimigo (“comunismo ruso-judío-soviético”) empregaba na loita dous medios: por un lado as armas e por outro a calumnia e a propaganda.

Hai que sinalar a diferencia: para eles non existía nin o honor nin a verdade, pola contra, nós mantemos o honor e empregamos a verdade. Os que se fan eco, conscientes ou non, das infamias propaladas polo inimigo, son inimigos da Patria, é igual que lle deran municións, víveres ou diñeiro. Os españois adican todo o seu entusiasmo a “contar la verdad” dos nosos éxitos, a fe inquebrantable na vitoria nas tropas, nas Milicias e no “Caudillo”.

As instrucións para comportarse como un bo español son as seguintes:

1.- Escoitar con atención (se é preciso quitándolle tempo a diversións e outros actos da vida) “la voz del Mando y del patriotismo” expresada polos medios de comunicación. Na radio, escoitar Radio Salamanca que, aparte de expresar o sentir da Patria, do exército e do Caudillo, determina “cuales noticias del enemigo es conveniente que se conozcan”.

2.- Todo bo español deberá ler, polo menos, un xornal diario dos publicados na España “liberada”.

3.- Non poden escoitarse as propagandas das “emisoras rojas” nin as estranxeiras simpatizantes co comunismo; os que as escoiten cometen o delito de desamor á Patria e poden incorrer en traizón.

4.- Favorécese a causa escoitando as nosas novas, comentándoas favorablemente e facendo resaltar os “méritos, las virtudes, el bello heroísmo de todas nuestras tropas; el acierto del Mando”. E iso non ten por que ser forzado, senón que se trata simplemente de apreciar todo o que ocorre e que podemos comprobar lendo o Balance do ocorrido na España liberada “ya que lo que allí se dice es la verdad completa, con la garantía del Mando”.

5.- As conversacións íntimas e familiares, que na vida normal admiten críticas, censuras ou discrepancias, en tempos de guerra poden chegar a ser delito. Prestemos especial atención ás mulleres:

esta labor de sensatez corresponde a todos los ciudadanos y principalmente a las ciudadanas ya que la mujer, entre sus virtudes innumerables, tiene pequeños defectos que quizás aumenten su gracia y sus encantos, pero que en la guerra no son convenientes, y es la de una propensión, sin darse cuenta, a juzgar las cosas un poco a la ligera y no penetrarse de su trascendencia.

6.- Todo bo cidadán debe ter sempre presente, en calquera acto ou conversación que realice, se favorece ou prexudica á Patria e tamén vixiar para que os dos outros axústense a estas estritas normas.