lunes, 5 de diciembre de 2011

Literatura falanxista (1)


Nos escritos e discursos da Falange nunca estivo ausente un inflamado ton “poético”. Metáforas, hipérboles e toda a gama de recursos literarios adornaban, ou máis ben inundaban, os textos e alocucións dos próceres falanxistas. Pouco a pouco aparecían nos xornais novas dos “caídos” na fronte de combate, e as necrolóxicas e discursos fúnebres son unha inesgotable fonte de exemplos do que poderiamos chamar “falanxismo literario”. Nesta sección ofreceremos de cando en vez algunha destas creacións.

En xuño de 1937 morría o destacado falanxista de Cea, Benito Vázquez Torres; leamos algúns dos parágrafos da necrolóxica que lle adica El Pueblo Gallego:

La Guardia Eterna es constantemente renovada por los que sienten con fuerza los imperativos de la Falange labrados en piedras nobles, entre yugos y flechas, con palabras claras de estirpe. Con el arma al brazo, lleno el corazón de la gracia de Dios y de España, no es muerte vulgar, sino suave tránsito -aunque por obra de metralla sea- a vida permanente en la Historia. Caer, así, en acto de servicio de la Falange, contra el enemigo rojo que quiso clavar la estrella de cinco puntas en el limpio cielo de Occidente, es brindarse laureles a si mismo y hacerse gloria verdadera. [...] Y cayó radiante, glorioso, porque sabía que la sangre joven, por un alto ideal derramada, hace florecer rosas como en jardín de César, que es donde se dan las de calidad mejor.

O 16 de xuño de 1937 celebrouse na igrexa de Darbo (Cangas) o funeral polo membro da FET local Juan Romay Viñas, morto “heroicamente por Dios y por España”. No acto déronse cita as autoridades civís, militares e eclesiásticas, asistindo tamén os mandos falanxistas. Logo do funeral, formadas no adro as escadras falanxistas e os asistentes ao acto, o delegado local de Prensa e Propaganda, camarada Boullosa, pronunciou unha “lacónica pero sintética” oración necrolóxica. Dirixíndose ao pai do falecido, entre outras cousas di:

...Falange no testimonia pésames, pero en cambio por mi intermedio os felicita, porque Falange vive familiarizada con la muerte... esta vida, solo es un tránsito penoso, la verdadera vida es la otra, la eterna; en cuya legión de héroes y de mártires forma hoy vuestro Juanito, la guardia eterna sobre los luceros, en holocausto de la causa redentora de nuestra Inmortal España Tradicional y Católica. El Pueblo Gallego, 18-6-1937.

viernes, 4 de noviembre de 2011

Mulleres represaliadas.


Carmen Martínez “A Mariona” nunca lerá este artigo, pois morreu fai uns anos; tampouco saberá que algunhas das súas conversas con quen isto escribe aportaron luces ao mellor coñecemento dos anos do medo en Pontevedra. Os seus irmáns eran militantes de esquerda e un deles, Manuel Martínez Vázquez, destacado dirixente obreiro. Logo do golpe fuxiron aos montes dos arredores e as mulleres da casa, co pretexto de coller toxo, deixábanlles comida e roupa en certos lugares, e así ata a entrega, anos despois de rematada a guerra, xa que Manuel non se presentou ás autoridades ata principios do 1948. Carme, xornaleira, nunca calou os nomes dos “cívicos” e falanxistas de Mourente nin as súas feitorías. Antifranquista e anticlerical, sufriu na súa persoa vexacións, desprezos e privacións económicas. ¡Como se alporizaba cando se dicía que o gobernador Gómez Cantos salvara a moitos fuxidos perdoando aos que non tivesen as mans manchadas de sangue! Ela sempre sostivo que fora unha trampa para prendelos.
Cando se fala da represión esquecemos moitas veces a exercida sobre as mulleres; pero o certo é que, como no caso de Carme, tiveron que asumir o papel de viúvas, fillas, irmás, nais ou compañeiras de fusilados, e ter que poñerse á fronte das familias e sacalas adiante sufrindo, ademais, humillacións e persecucións. No caso de ter familiares encarcerados, levarlle roupa, comida... Moitas foron as que collían o tren para ir a san Simón, sempre coa intranquilidade e a angustia de que os “paseos” da noite anterior non tiveran ao seu familiar como obxectivo.
Mulleres que tiveron que soportar as periódicas visitas de “cívicos”, falanxistas ou gardas, que ameazaban, arramplaban ás veces co que lles petaba, furaban bocois botando a perder o viño e todas as vexacións que se poida imaxinar.
O rapado do pelo a cero, o pintado con tinta chinesa das siglas UHP na fronte, a inxestión de aceite de ricino, etc eran vexacións que tiveron que sufrir moitas polo seu compromiso coa esquerda ou por ser compañeiras de perseguidos.
Mulleres como Carmen Casalderrey, compañeira de Albino Sánchez, con quen tiña dous fillos, casada horas antes de que o fusilasen, que cando lle concederon, finalizada a ditadura franquista, unha indemnización, o primeiro que fixo foi comprar o anel que non tivera no momento da voda.
Algunhas delas, nese ambiente de terror, aínda tiñan folgos para arrepoñerse fronte ao réxime: a Dominga Carballeda Gómez pídelle o fiscal 6 meses e un día de prisión, nun consello de guerra por “faltas a la fuerza pública” o 1 de setembro de 1937. En novembro do 38 deteñen a Sara Outón, de Santa María de Xeve, por escándalo e facer manifestacións contrarias ao “Movimiento”. Nos xornais da época aparecen máis casos semellantes.
A represión máis directa e intensa foi a exercida sobre as mulleres máis significadas pola súa participación política, non hai máis que ver os informes que facían as forzas represoras; nun informe da Guardia Civil, datado o 4 de xaneiro de 1937, aparecen algúns exemplos: María Rodríguez Pereira “La Chinita”, sastra de Lérez, “De mala conducta y antecedentes, comunista significada y concurría uniformada a las manifestaciones”; María Fandiño Estévez, “De mala conducta y antecedentes, comunista y propagandista de este ideal”; Jesusa Domínguez “La cara cortada”, “De depravada conducta, comunista significada, propagandista de este ideal, concurría con uniforme”; Elvira Lodeiro, “De mala conducta pública y privada, comunista”; Hermosinda Blanco “De mala conducta y antecedentes, comunista y usaba uniforme en las manifestaciones igual a las dos anteriores”; Victoria Méndez, “Comunista, de mala conducta y antecedentes y asistía uniformada a las manifestaciones”; Otilia Meis, “De mala conducta y antecedentes, comunista significado (sic)”. A esta última instrúenlle un “atestado instruído con motivo de una mujer que ha tomado parte en el movimiento de julio” e, como xa relatamos noutra ocasión, non se cortan en afirmar que “con motivo de ser imbecil (sic) no se puede precisar su ideal, concurría a las manifestaciones por indución (sic), era afecta al comunismo por que (sic) se dejaba influír por personas que le aconsejaban” (causa 1323/36). Tiña 24 anos cando a detiveron, en outubro do 36, acusada de esconder armas, estar na Alameda o 20 de xullo, tomar parte en desfiles e ser “extremista activa”.
Os dous casos máis soados de represión a mulleres, mediante xuízo militar, foron a causa 1229/36 e a seguida contra Consuelo Acuña e Elvira Lodeiro, a raíz dos sucesos de Salcedo.
Arrarás e Silva Ferreiro afirman que, en xullo do 36, tentaron apoderarse das mulleres e fillos de militares para utilizalas como reféns pero, ao recibirse confidencias do planeado, xa estaban refuxiadas no interior do cuartel.
O inspector Iglesias acusa a María Fandiño Estévez, Elvira Lodeiro, Hermosinda Blanco, Victoria Méndez e outras, de recrutar mulleres para levar a cabo a acción antes mencionada, e de chamarlles covardes aos homes que fuxían cando apareceu o hidroavión de Marín.
Abriuse causa, por un delito de rebelión, contra Carmen Aboín Díaz, Emma Mourón Álvarez, Luisa Rodríguez Pereira, Hermosinda Blanco, Elvira Lodeiro e os homes Manuel Martínez, Albino Sánchez, Manuel Pedreira e Rogelio [Aurelio] Torres. Unha das presuntas vítimas do intento de rapto foi a mestra Mª Teresa Recuna, que no ano 1937, sería delegada provincial da Sección Femenina de Falange. Na súa declaración quítalle ferro ao asunto e alega que o nerviosismo do momento imposibilitábaa para dar detalles; aínda así lembraba as ameazas dalgunha delas.
A causa foi sobreseída provisionalmente, pero foron postas a disposición da autoridade gobernativa por mala conduta e antecedentes. Algunhas das encartadas eran as compañeiras de significados dirixentes obreiros.
O segundo caso foi consecuencia do crime cometido polos “cívicos” o 12 de decembro de 1936 en Salcedo; este suceso xa foi obxecto dunha entrada neste blogue. Ao día seguinte, domingo, celebrouse consello de guerra en procedemento sumarísimo e entre os encausados estaban dúas mulleres, Consuelo Acuña Iglesias, de 60 anos e Elvira Lodeiro González, de 28. O fiscal solicitou a pena de morte, pois así estaba previsto para quen ocultase a reclamados por actividades contrarias ao golpe militar. Consuelo foi fusilada, logo de rexeitar os auxilios espirituais, xunto ao seu irmán Ramón. A Elvira fusílana o sábado 19; a versión oficial dicía que, tras o recoñecemento médico no Hospital Provincial, comprobárase que o seu embarazo era falso.
Polos datos coñecidos ata o momento, son as únicas mulleres fusiladas como consecuencia dun consello de guerra na capital da provincia.

miércoles, 21 de septiembre de 2011

O asasinato do padre Olmedo.





O día 12 deste mes cumpríronse 75 anos do asasinato de Fernando Olmedo Reguera, máis coñecido na nosa cidade como padre Olmedo. Neste blog, no que tantas veces tratamos dos asasinatos cometidos polos sublevados, falaremos hoxe do perpetrado na zona republicana sobre este membro dunha coñecida familia pontevedresa.
Fernando Olmedo naceu en Santiago o 10 de xaneiro de 1873. Cursou a carreira de avogado e obtivo o grao de doutor en dereito. Ocupou praza de contador no concello da súa cidade natal. Foi un personaxe destacado na prensa clerical de entre séculos, escribiu e ocupou postos de máxima responsabilidade en xornais como El Pensamiento Gallego, diario católico tradicionalista compostelán e en El Áncora, xornal pontevedrés do mesmo signo. Este último nacera impulsado por un grupo de clérigos e de crentes pontevedreses; no seu primeiro número, na exposición que facían ao arcebispo dos seus obxectivos, dicían:
En presencia de la encarnizada guerra que se hace a la Santa Iglesia, nuestra Madre, no podemos permanecer por más tiempo impasibles e inactivos, contemplando la pérdida de la juventud, arrastrada por la senda tortuosa del error y del vicio, las familias desmoralizadas, los pueblos alejándose de Dios, paganizándose el mundo a pasos agigantados. [...] Hay que contrarrestar la influencia perniciosa del diario impío o inmoral con el saludable influjo del periódico católico, propagador celoso e incansable de la sana doctrina. El Áncora, 20-4-1897.

Neste combativo e clerical xornal tamén aparecían personaxes como Carmelo Castiñeira ou Hermenegildo Calvelo, incansable polemista cos xornais republicanos da época.
Fernando Olmedo foi un dos fundadores do Círculo Católico de Obreiros. O 15 de febreiro de 1901 tomou o hábito da orde capuchina, profesou na mesma o ano seguinte e recibiu a orde sacerdotal o 31 de xullo de 1904. Ocupou cargos de responsabilidade na orde, como o de secretario da curia xeral en Roma pero, por motivos de saúde, regresou a España ocupando o posto de definidor e de secretario provincial de Castela.
O convento de Jesús de Medinaceli ( Madrid ), no que residía, foi asaltado por milicianos nos primeiros días de xullo de 1936; os relixiosos xa o abandonaran e vivían en casas particulares. Hai algunha referencia ( coas cautelas debidas polo tipo de fonte) á celebración de mitins nun dos templos madrileños dos capuchinos: ...en el que dirigió la palabra a las masas rojas desde el púlpito la agitadora marxista Margarita Nelken. La Dominación Roja en España. Causa General.
Nos días que seguiron ao golpe militar, a situación policial e xudicial en Madrid quedou nas mans de diferentes organizacións, na maioría sen control por parte das autoridades legais. Paul Preston afirma:
En el marco de este tumultuoso proceso de “justicia” espontánea, los comités de partidos y sindicatos, junto con trabajadores sin ninguna filiación sindical y delincuentes comunes, se entregaron por diversas razones a una oleada de matanzas impulsadas por motivos muy diversos. Los principales objetivos de la violencia fueron los militares rebeldes, el clero y los elementos más prominentes de la antigua clase dirigente: terratenientes y empresarios. El Holocausto español. Ed. Debate, 2011.

Moito se debateu sobre as causas desta violencia: a incapacidade do goberno para controlar a situación, a vinganza polos bombardeos aéreos indiscriminados sobre a poboación civil e as novas que chegaban da represión fascista, o medo á “quinta columna” anunciada polo xeneral Mola...
No caso da persecución aos clérigos, Julián Casanova (La iglesia de Franco. Ed. Biblioteca de Bolsillo ) escribe:
Toda esa violencia anticlerical que se desató desde el primer momento donde la sublevación militar fracasó corrió paralela al fervor y entusiasmo, también asesino, que mostraron los clérigos allá donde triunfó. [...] La mayoría del clero, con los obispos a la cabeza, no sólo silenció esa ola de terror, sino que la aprobó e incluso colaboró “en cuerpo y alma” en las tareas de limpieza.

Sobre a morte de Fernando Olmedo, a información que facilitaban os xornais pontevedreses non daba detalles das circunstancias da mesma:
Se omiten detalles del trágico final del religioso pontevedrés y solamente se sabe que fué elegido con otros tres Padres por las hordas rojas para saciar su sed de venganza contra quienes predicaban y practicaban las doctrinas de nuestra Iglesia. El Diario de Pontevedra, 25-9-1936.
Atopamos dúas versións sobre o sucedido. A primeira corresponde á Gran Enciclopedia Gallega que afirma, sen entrar en maiores precisións, que falleció el 12 de agosto de 1936 durante el asalto al cuartel de la Montaña. Apreciamos un erro fundamental pois a data do asalto ao cuartel foi o 19-20 de xullo. En diferentes pescudas realizadas non atopei o nome do padre Olmedo nas listas de mortos relacionadas con dito asalto, principalmente eran militares e falanxistas alí refuxiados.
A segunda, e máis convincente, versión afirma que Fernando Olmedo fora detido o 11 de agosto e fusilado o día seguinte nos xardíns do cuartel da Montaña (de aí pode vir a confusión). Os seus restos repousan na cripta da igrexa de Jesús de Medinaceli en Madrid. Na provincia capuchina de Castela foron asasinados 22 relixiosos desa orde.
A nova da morte chegou aos seus familiares de Pontevedra o 24 de agosto a través de Roma a onde fora levada por un relixioso. O xornal Progreso facíase eco da mesma:
Fray María (sic) Fernando de Santiago Olmedo, fué un religioso que amó a la Humanidad, y este fué el delito que ha cometido para ser vilmente asesinado por esas hordas marxistas que a nada temen ni les detiene ni la sabiduría ni la bondad, ni la vejez de sus presas. El P. Olmedo ha pasado a mejor vida engrosando la lista de los mártires de la religión. Progreso 25-9-1936.

O día 30 de setembro celebráronse os funerais na igrexa de San Francisco. Houbo unha elevada asistencia con representación dos capuchinos de Vigo e de empregados dos almacéns Olmedo. Estes almacéns eran propiedade da familia e o seu irmán José Olmedo era un importante dirixente da patronal pontevedresa.

martes, 30 de agosto de 2011

Agasallos a Franco

Donativos, colectas, subscricións e similares abondaban nos xornais daqueles anos do medo. Noutra ocasión xa tratamos o asunto. Hoxe escribiremos sobre algúns dos donativos ao xeneral Franco.
En novembro de 1936, o partido político Renovación Española iniciou en Pontevedra unha subscrición para regalarlle unha imaxe da Virxe do Pilar; encabezaban as aportacións Víctor Lis Quibén e José Ramón Gómez, este último, antigo compañeiro de Lis como dirixente de Unión Regional de Derechas e membro da Guardia Cívica; cada un aportaba 25 pesetas.
Polas mesmas datas, a comisión impulsora do monumento a Franco en Ferrol publicou unha especie de manifesto, no que se realzaba en grado sumo a figura do xeneral ferrolán. Empezaba apelando ao sacrificio e o sangue derramado pola xuventude española para defender as súas tradicións e a súa fe, fronte ao “materialismo soez y grosero del régimen soviético”, nunha empresa que continuaba as fazañas de séculos pasados:
Así como en Lepanto la Historia había reservado a España la misión de librar a Europa de la invasión turca, igualmente le confiaba hoy, por su grandeza espiritual y por su pasado glorioso, la epopeya de aplastar al marxismo y a las concepciones materialistas y groseras de las logias masónicas que, amenazando a Europa y al mundo, pretenden arrancar del corazón del hombre su fé, sus creencias y su amor que son los pilares de la civilización.
E o home que pasaría á historia por realizar esta misión era o xeneral Franco, militar que varias veces
con la sangre de sus heridas escribió en tierras de África el nombre de España; es el militar reflexivo y estudioso que siempre llevó sus tropas a la victoria; [...] es el hombre modelo de virtudes y civismos, creyente y lleno de fé en el resurgir de esta raza...
Esta xesta, aparte de quedar gravada na historia con grosos caracteres, era preciso perpetuala tamén en bronces e mármores “que sean enseñanza viviente y tangible de amor y de patriotismo”. Por iso “esta leal y sumisa Galicia de brumas constantes que fecundan su alma de melancolías y ternuras” fai unha chamada a todos os españois, portugueses e americanos, para que contribúan cos seus donativos a levantar este monumento como
tributo perenne de su amor, y a la vez, santuario y escuela abiertos a todas horas, para que turistas y caminantes y cuantos se acerquen a él hagan un alto en su camino y fortalezcan su espíritu de amor patrio, pensando que las concepciones materialistas de la vida no crean los genios ni los héroes que vivifican las virtudes y la espiritualidad de la raza.
Outras veces, o regalo era un obxecto como o que, a fins de 1936, exhiben nun escaparate da rúa Real da Coruña; consistía nun machete de prata e ouro, que pertencera a un xefe indíxena de Bos Aires, regalado por un “distinguido señor” do que non se aporta o nome. (Progreso, 31-12-1936).
Sen dúbida, o agasallo máis coñecido foi o do “Pazo de Meirás”. En maio de 1938, no xornal falanxista vigués El Pueblo Gallego, aparece un artigo titulado “Un señor, un Pazo”. O autor, Felipe Gil Casares, dirixente de Acción Popular e deputado da CEDA, cando fora o levantamento militar en Santiago, presentárase ao comandante Bermúdez de Castro á fronte dun grupo de membros das Juventudes de Acción Popular que formarían a base das milicias paramilitares daquela cidade.
No artigo citado apela á identificación de España e, sobre todo, Galicia, co “Caudillo” e fundamenta historicamente a doazón, Galicia quere que Franco, “glorioso Capitán de la Segunda Reconquista Española, sea un SEÑOR GALLEGO (sic) e a tradición galega, que arranca da Idade Media, determina que “Todo señor tiene un pazo”.
El generalísimo nos hace el honor de aceptarlo y nosotros queremos que lo tenga. Un Pazo desde cuyos ventanales pueda, contemplando el mar, recordar a nuestros hermanos de América; un Pazo no alejado de la Basílica de Santiago, para poder facilmente ir a orar ante las veneradas cenizas del Patrón de España; un Pazo que constituya para Franco recuerdo perenne de la admiración que nos inspira. Galicia lo quiere. Cumplamos su voluntad.
Pero o pazo iría acompañado doutros agasallos; en varios establecementos e entidades de Santiago (casa Ceibos, librerías Porto, Casino, Círculo Mercantil, Depositaría municipal de fondos...) recollíanse sinaturas para o álbum que se lle entregaría ao “Caudillo” xunto coa posesión das “Torres de Meirás”. “Todo buen patriota no puede faltar a este homenaje de la Provincia de la Coruña a su gloriosísimo paisano y Caudillo” (El Pueblo Gallego, 20-5-1938)
En Pontevedra, o concello tampouco quere quedar á marxe e, ao ter coñecemento de que un cruceiro existente no patio da casa de dona María Señoráns, “agradaba sobremanera a la egregia esposa del Jefe del Estado, doña Carmen Polo” mandou facer unha reprodución do mesmo co obxecto de regalárllelo. El Pueblo Gallego (11-6-38) informaba que a obra xa estaba rematada e que fora executada primorosamente e mellorada con respecto á orixinal.
Este crucero será colocado en el Pazo de las Torres de Meirás, regalado por el Ayuntamiento coruñés al Generalísimo. Su esposa durante su estancia en Pontevedra, anteayer, ha estado viendo el crucero, del que se muestra verdaderamente admirada y encantada con el obsequio de su reproducción.

jueves, 28 de julio de 2011

Paseados... (2)



Como apuntabamos na entrada anterior, a confección dun listado de “paseados” presenta certa complexidade. Os “paseos” eran asasinatos que cumprían, habitualmente, as seguintes características: saca da vítima do cárcere ou apresamento no domicilio ou refuxio, nocturnidade, participación como executores de certos grupos de individuos pertencentes ás milicias falanxista ou das JAP, “cívicos” e asimilados, a morte tiña lugar fóra dos núcleos habitados e os cadáveres aparecían de madrugada en determinados lugares como as proximidades dun cemiterio, carreteiras de acceso á cidade...buscando o efecto de amedrentar á poboación.
Pero hai algúns asasinatos como os afondamentos ou os ocorridos en certos incidentes, que engaden dificultades para a súa adscrición. Os afondamentos, na maioría dos casos, son continuación da morte por fusilamento ou a consecuencia das torturas, ou sexa, habitualmente, son a fase final dalgúns “paseos”. No caso de Pontevedra, debemos lembrar o sucedido co avogado e concelleiro conservador, Alberto Martínez Tiscar; detido de madrugada no seu domicilio por un grupo de gardas civís e “cívicos”, foi conducido a Bueu onde, na compaña doutras persoas, fusilárono e o afondaron no mar. Andrés Dacosta Paz apunta a existencia de testemuños que indican que o mestre pontevedrés, socialista e masón, Manuel Pedreira Pazos, foi un dos que compartiron sorte con Tiscar. Ningún dos dous aparece no noso listado pois o “paseo” tivo lugar fóra de Pontevedra, como tamén foi o caso doutros pontevedreses que atoparon a morte lonxe do noso concello.
Outras veces as mortes foron presentadas como consecuencia dun enfrontamento coas forzas de seguridade; así sucedeu en Salcedo o 12 de decembro de 1936; o volume de forzas intervintes e o incendio provocado, fixo que os feitos tiveran unha repercusión distante do secretismo habitual dos “paseos”. Consideramos “paseo” o asasinato de Manuel Méndez Montes e Juan M. Gómez Corbacho? Neste e en casos parecidos non o fixemos.
En diversas publicacións aparecen como “paseadas” persoas que, cando investigamos nos xornais da época, aparecen consideradas como suicidios; é imposible comprobalo con total certeza e teñen que ser outras circunstancias as que determinen a tipoloxía da morte. É o caso de Benito Acuña Gallego, Ricardo Eymar Fernández, Antonio Gallego Moya, Benito Pérez Losada e tamén algún outro que aparece morto por disparos no seu domicilio. O caso de Acuña xa foi comentado na entrada anterior.
Ricardo Eymar, tenente coronel, 57 anos, orixinario de Toledo, apareceu nos arredores da capital gravemente ferido sendo ingresado no Hospital e falecendo horas despois. O xornal falanxista El Pueblo Gallego escribe
“...Presentaba cortes de navaja en distintas partes del cuerpo, que él mismo se había dado con ánimo de suicidarse. Ignoramos los motivos de esta resolución y se nos dice que el señor Eymar padece de trastorno mental” (EPG, 4-10-1936)

Antonio Gallego Moya, garda de seguridade, 54 anos, vivía coa filla xunto ao cárcere pontevedrés. Neste caso é o Diario de Pontevedra o que nos dá a nova:
“...sorprendida por la detonación de un disparo de arma de fuego, la hija de Gallego, que se encontraba en la cocina preparando la comida, acudió a la habitación de su padre, encontrando a este moribundo. Presentaba un tiro en la sien derecha, con salida de proyectil por la izquierda [...] lo que hace suponer que se suicidó en un momento de perturbación mental”
(DP, 19-10-1937)

Benito Pérez Losada, coñecido como “o coxo”, de Estribela, 31 anos, apareceu no quilómetro 1,700 da vía do tren, lugar de A Caeira. O titular do Diario de Pontevedra é inefable: Un joven se arrojó al paso de un tren. Era un aburrido de la vida y quedó muerto en el acto. A continuación describe os feitos:
A las tres y cuarto de la tarde de ayer, un hombre que al parecer iba paseando al lado de la vía por la Caeyra (sic), se arrojó de pronto hacia los raíles, en el momento en que avanzaba un tren de mercancías que se dirigía a Villagarcía [...] Estaba cojo y enfermo, por lo que se supone que aburrido de la vida decidió arrojarse al paso del tren. (DP, 28-4-1937)

Hai outro suicidio que tamén merece comentario: o do practicante Afrodisio Martínez Menéndez, sucedido o 23 de outubro de 1936; a intervención do xuíz militar e o rexistro da morte como causada por “hemorragia interna por disparos de arma de fuego” poden explicar que algúns autores o consideren como “paseado”. Os xornais cualificaron a morte como accidente:
Muerte sentida. Víctima de un inesperado accidente ha dejado de existir en la mañana de ayer el culto y conocido practicante de Medicina don Afrodisio Martínez. El finado gozaba de generales simpatías y su muerte fué muy sentida” (Diario de Pontevedra, 14-11-1936)
A realidade foi outra: Afrodisio, falanxista e membro da Guardia Cívica pontevedresa, estivo implicado en irregularidades económicas na mesma o que, parece ser, o levou ao suicidio.
As causas de morte que aparecen nos rexistros non sempre aportan claridade aos casos, atopamos numerosas veces “hemorragia interna”, “colapso cardiaco”, “ Parálisis del bulbo raquídeo”, “Lesión al corazón” e outras igual de equívocas, fronte ás máis descritivas e explícitas de “ Lesiones producidas por disparos de arma de fuego”, “Rotura de corazón por arma de fuego”, “Cuatro heridas de armas de fuego penetrantes en el tórax”, “Fusilamiento”... Este feito fai que os investigadores poñan a atención en calquera causa de morte de tipo traumático e, se a hora ou o lugar da morte son sospeitosos, pode levar a confusión e clasificar como “paseo” o que foi consecuencia dun accidente de tráfico entre un ciclista e un camión no empalme de Lérez, como foi o caso de Manuel Filgueira Fontenla, sendo máis grave a confusión -fóra da provincia de Pontevedra- cando se atribuíu a condición de “paseado” ao militar golpista Eugenio Jack Caruncho, morto en accidente en Santiago.
Caso distinto é o sucedido con Emilio Areán Moure, na súa morte dábanse todas as condicións: militancia política, participación nos sucesos de xullo do 36 e morte por “hemorragia interna” a finais de xullo; o profesor Manuel Igrexas, investigador nas terras do Deza, faime chegar a información, baseada en testemuños da familia da vítima, de que a súa morte no Hospital pontevedrés foi a causa dunha caída da camioneta cando participaba, xunto con compañeiros chegados a Pontevedra, na defensa da república.
O feito de que haxa persoas a quen se “pasea” despois de seren xulgados e condenados en Consello de Guerra, pode explicar que se atribúa aquela condición a vítimas que temos documentadas como fusiladas coas formalidades xudiciais; sucede así con Albino Sánchez Leiro “O Perrita”, Joaquín Blanco Vázquez ou Serafín López Otero, sometidos os dous últimos a consello de guerra o 7 de outubro de 1936 e fusilados o 14 de dito mes. Máis sorprendente é a afirmación, que aparece nunha coñecida Historia de Pontevedra, de considerar “salvado milagrosamente”, facéndose o morto logo do “paseo”, ao taxista José Pintos que, desgraciadamente, foi asasinado en Pontevedra o 27 de agosto do 36.
Un tema que tamén aporta confusión é o dos “desaparecidos”. As desaparicións poden deberse a “paseos” nos que non se atopou o cadáver ou non hai constancia por fontes fiables da morte, pero tamén hai evidencias de desaparicións debidas a fuxidas ao estranxeiro, entrada na guerrilla, etc. Un caso xa tratado nestas páxinas foi o de Jesús González González, o “Suma y sigue”, a quen non debemos confundir cun “paseado” que aparece no listado do mesmo nome pero que era coñecido por “Pernas”.
Notas sobre o listado publicado na entrada anterior:
Godoy Rago, José: o segundo apelido é Lago.
Otero Lago, José; Pando Rivero, Luis e Oubiña López, Manuel non foron “paseados” senón executados na Caeira, ás sete da mañá do 4 de decembro de 1936 por unha compañía de gardas de asalto, logo dun consello de guerra celebrado o 21 de novembro.
A continuación coloco unhas gráficas, elaboradas a partires dos datos do listado, sobre os “paseados” en Pontevedra:

viernes, 15 de julio de 2011

Paseados...

Este tipo de asasinatos, que algúns autores encadran dentro do concepto “represión paralegal”, son levados a cabo sobre todo nos primeiros meses tras o golpe militar. Estas accións, que poderían parecer incontroladas, estaban planificadas con anterioridade ao golpe militar e buscaban o sometemento do territorio no que este triunfa, mediante a eliminación dos cadros políticos, sindicais, agrarios, etc; os sublevados aseguraban así a quietude na retagarda coa paralización polo terror de calquera asomo de resistencia, ó tempo que impulsaban o achegamento ó novo réxime de importantes sectores da poboación, por medo ou pola defensa dos seus intereses e que colaboraban activamente coas novas autoridades integrándose en milicias paramilitares, denunciando e servindo de testemuñas contra os considerados inimigos ou, simplemente, mirando para outro lado.


Esta política represiva tivo como executores ás milicias falanxistas e determinados grupos da Guardia Cívica, seguindo as directrices ou a tolerancia das autoridades militares, delegados da orde pública e mandos da Guardia Civil.


A maioría das veces, as vítimas eran sacadas, de madrugada, dos cárceres ou da illa de S. Simón, aducindo traslados a outros cárceres ou a realización de interrogatorios; outras veces eran capturadas nos seus domicilios ou refuxios. En varias ocasións, utilizábase a “lei de fugas” testemuñando o intento de fuxida tras a consabida avaría do automóbil que transportaba aos detidos. Tamén era corrente utilizar como tapadeira do “paseo” a modalidade do fusilamento por “estar incursos en el bando” que posibilitaba a execución inmediata do detido.


As dificultades de elaborar un listado preciso de “paseados” é grande dada a natureza dos feitos.


A existencia do proxecto universitario Nomes e Voces supuxo un avance considerable, ao reunir información de diversas investigacións de tipo local e outras fontes, aínda que, como é lóxico, existen algunhas diverxencias nos datos.


O seguimento de diversas fontes: novas dos xornais da época, bibliografía, testemuños orais, referencias en causas militares, anotacións en rexistros civís... deron como resultado un listado de vítimas “paseadas” en Pontevedra capital e inmediacións. Consideramos o criterio, ao noso entender máis fiable, do lugar no que se comete o asasinato, aparece o cadáver ou está rexistrado, en lugar do domicilio ou lugar de nacemento da vítima. Facemos constar a data da morte.


Abilleira González, Luis 6-09-1936.


Acuña Agulla, Benito 19-09-1936. (1)

Agra Mondragón, Ángel 29-12-1936.

Alonso Pérez, Juan 8-11-1936.




Ares Villaverde, Avelino 26-09-1936.


Bao Rúa, Gerardo 30-01-1937.


Barreiro Prol, José 15-04-1937.

Blanco Abal, Saturnino 17-04-1937. (2)


Búa Laredo, José 4-12-1936.

Caamaño Tobío, Manuel 16-04-1937.


Calvar González, Manuel (¿Antonio? 19-12-1936.


Casal Dozo, Alberto 11-11-1936.


Castro Lobo, Ruperto 11-3-1937.


Cortizo González, José 11-08-1936.


Costas Bahamonde, Domingo 11-10-1936.


De la Torre López, José 25-09-1936.



Eymar Fernández, Ricardo 4-09-1936 (3)

Fares Fidalgo, José 5-09-1936. (4)


Fariña Duque, Antonio 11-11-1936.


Fernández Balboa, Benito 4-01-1937.


Fernández Blanco, Francisco 7-09-1936.


Fernández Núñez, Manuel 29-08-1936.


Fernández Turnes, Sebastián 24-08-1936. (5)


Franco Durán, Aniceto 24-11-1936.


Gallego Acuña, José 24-08-1936.


Gallego Moya, Antonio 19-10-1937. (6)




García Santos, Eduardo 11-11-1936.


Godoy Rago, [Lago] José 24-11-1936.


Gómez Bao, Santiago 5-12-1936.


Gómez Sampayo, José 8-11-1936.


González, Jesús " Pernas" 11-08-1936.


Judas Adato, José 17-08-1936.


Kanareuski Michael 17-08-1936.


Lorenzo Boullosa, Francisco 4-09-1936.


Magdalena García, Juan 10-09-1936.


Mallo Martínez, Estanislao 25-09-1936.

Meis, Ramón 1936


Miranda Cabral, Rufino 11-12-1936.


Muñiz Leiro, José 25-09-1936.


Nores Rodríguez, Emilio 25-09-1936.


Otero Lago, José 4-12-1936. Executado tras C. de Guerra.

Oubiña López, Manuel. 4-12-1936. " "

Pando Rivero, Luis 4-12-1936. " " (Ver nota 9 )

Pazos Barreiro, Julio 11-03-1937.

Pérez Losada, Benito 27-04-1937. (7)


Pintos Quinteiro, José 27-08-1936.

Piñeiro Barreiro, Francisco 26-09-1936.


Rey Iglesias, Alberto 2-01-1937.


Rey Rey, Andrés 5-9-1936. (Modificada a data, ver nota 10)


Rial Vidal, Ángel 13-11-1936.


Rodrigo Méndez, Alfonso 5-09-1936.

Rodríguez Alonso, Telmo 8-11-1936.


Romero Castiñeira, José 11-11-1936.


Sáez Ruíz, Vicente 5-12-1936.


Sobral González, Juan 12-10-1936. (8)


Taberneiro Fraiz, José María 11-08-1936.

Teixeira Alonso, Adonis 5-12-1936.

Torre López de, José 25-9-1936.




Torres Paz, José 11-08-1936.


Vázquez Vázquez, Francisco 24-11-1936.


Vilas Davila, Emilio 29-12-1936.

Villar Fortes, Albino 24-11-1936.




Notas:


1. Consta como “suicidio” no cuartelillo de seguridade do Goberno Civil; fora testemuña no xuízo contra Genaro Estévez e Salvador Pastoriza e detivérono por “escandalizar” á saída do mesmo. Era alcalde de barrio de Salcedo. Falece no Hospital por cortes de cristal nos brazos.


2. Resultou ferido nun confuso incidente en Cangas e faleceu no Hospital pontevedrés.


3. Era militar; segundo os xornais suicidouse no seu domicilio.

4. De Fontao; un informe da Guardia Civil di: “es el elemento más peligroso de la comarca, distinguido en la organización de huelgas en las minas de estaño”.
5. Detido en varias ocasións en tempos da República por roubo e outros delitos.
Aplícanlle a “lei de fugas” nun traslado.


6. Ex-garda de seguridade. Os xornais falan de suicidio.
7. De Estribela, coxo, xornaleiro, os xornais din que se suicidara na Caeira tirándose ao paso do tren.

8. Diverxencia nas fontes sobre se foi “paseado” ou executado logo do consello de guerra.



9. Novas investigacións confirman de xeito indubitable que ningún deles foi "paseado" como consta en varias publicacións. Foron executados na Caeira, tras consello de guerra. Ver próxima entrada.

10. Documentación atopada recentemente proba que foi paseado o 5 de setembro de 1936 aplicándolle a lei de fugas nun traslado. (26-1-2013)


Tamén aparecen citados en diferentes publicacións como “paseados” en Pontevedra, os seguintes:


Areán Moure, Emilio 24-07-1936.
Cacabelos, Manuel 12-03-1937.
Fariña Torres, Faustino 22-09-1936.
García Bustos, José 7-8-1936.
García Ferro, Manuela 13-09-1936.
García Martínez, R. 12-10-1936.
González González, Gumersindo 11-11-1936.
González Rodríguez, José 3-10-1936.
Janes Otero, Juan Antonio 24-11-1936 (1)
Moreira, Antonio 25-04-1938.
Nieto Landín, Constante 2-07-1938
Omil Pesqueira, José 24-08-1936
Padín Romero, Luis 21-02-1937.
Pereira Pintos, José 20-08-1936.
Pesado Oujo, Manuel ?
Portela Pérez, Domingo 27-12-1936
Rey Vidal, Manuel 4-02-1937.
Sánchez Brea, José Mª ?
Sanes Otero, Antonio 24-11-1936.
Sanes Otero, Juan 24-11-1936.
Silva Pereira, Avelino 10-08-1936.
Solla Alejandro, Jesús 11-09-1936.
Tillas Lorenzo, Francisco 25-10-1936.
Tomé Lobeiras, Gerardo 24-12-1936
Trabazo Serapio, Víctor ?
Vieites Castro, Manuel 25-12-1936.

(1) Coido que se corresponde cun dos irmáns Sanes-


Non consideramos como vítimas de “paseos” diversas mortes como as sucedidas en tiroteos o día da sublevación ou en incidentes que non se axustan estritamente a esta modalidade. Será benvida calquera información sobre o presente listado.


sábado, 18 de junio de 2011

Comunistas en Pontevedra



 A situación do Partido Comunista en Pontevedra nos últimos anos da República non se podía cualificar de boa e así o recoñecen diversas fontes, entre outras Víctor Santidrián na súa Historia do PCE en Galicia (Ediciós do Castro,2002. Sada). Este autor afirma que no ano 1935, “a capital contaba con tres células e vintedous afiliados; nos arredores eran 52 os comunistas, agrupados en sete células”.
Os problemas organizativos e as tirapuxas internas eran recoñecidas polo Comité Rexional que, en agosto de 1935, dirixiu unha circular ás células do Radio Comunista de Pontevedra, que transcribimos íntegra:


Apreciados camaradas: Ante el Estado de desorganización en que se encuentra el radio de Pontevedra, tanto en el funcionamiento de las Células, como del Comité, este Comité Regional, se ha visto obligado, igual que lo hizo otras veces, a tomar medidas de organización discutiendo con los elementos responsables y activos del Partido en esa Capital y proceder a doptar al Radio de una nueva dirección que lleve a la práctica las tareas de organización y de trabajos prácticos señalados en nuestra resolución que acompaña a esta circular y que debe ser conocida por las Células, para su cumplimiento y aplicación.

En espera de que las Células se darán cuenta de la importancia que para la vida de nuestro Partido significa el salir de la actual situación de crisis y se oriente por un franco y recto camino, revolucionario, quedan vuestros y del comunismo. Por el Comité Regional. El Secretariado.


Nota: Las Células después de conocer la resolución y discutirla, mandarán acta al Comité de Radio y este, terminada la discusión, en todas ellas, enviará un informe a este Comité Regional para su conocimiento.

A resolución que acompañaba a esta circular e que ía dirixida a todas as células, contiña unha durísima crítica á situación do partido en Pontevedra e sinalaba como máximo responsable ao anterior Comité de Radio que, a pesares da axuda tanto na orientación como na práctica, por parte do C.R., que chegou a manter un instrutor durante algún tempo, e de celebrar un pleno de Radio, non logrou endereitar o rumbo. Dada a situación, noméase un novo Comité.
O estado de cousas que describía o C.R. era caótico: falla de sentido de responsabilidade, de funcionamento orgánico, carencia dun comité capaz de exercer un traballo diario e firme de dirección, loitas persoais, incapacidade para levar ao seo do partido todas as opinións para acabar coas críticas negativas e derrotistas fora da organización, alonxamento da creación dun forte partido de masas con vocación de partido dirixente entre campesiños e obreiros, etc.
O novo Comité recibe o encargo da preparación dunha conferencia do Radio e desenvolver un programa de 9 puntos, que se poden resumir en: nova estruturación das células garantindo o control das reunións polo comité de Radio; constitución das “fraccións” do partido no ámbito obreiro, campesiño, etc; restablecemento da disciplina fronte a condutas sectarias e personalistas, acabando cunha situación que cualifica de anárquica; abrir unha forte campaña de afiliación rematando coa pasividade e apostando por un estreitamento das relacións entre o Radio pontevedrés e o Comité Rexional.
As distintas células do partido debateron os documentos anteriores; así podemos comprobalo en diversas actas de reunións, entre elas a dunha célula da cidade e que transcribimos a continuación, respectando a redacción e ortografía orixinais:

Acta de reunión de la Celula; Santa María; Barrio; celula que funciona como base del P.C. Se pone en conocimiento de los Camaradas responsables del Radio que abiendo sido Eligido el Secretariado de dicha Celula y estando todos reunidos: sedio lectura a una circular del Comité Regional P.C. Seción E. De la I.C. [ilexible] en agosto de 1935: quedándo de conformidad con lo expuesto en la misma: por el Camara Fernando [ilexible] la palabra y dice que esta Celula debe hacer un Reclutamiento de nuebos camaradas activos para dar [ilexible] a los anteriores responsables de lamisma: a continuación y estando todos conformes conlo expuesto lo dicho por el Camarada, seacuerda que nos de material. Acuntinuación pasamos a hacer una crítica sobre el Camarada Gallego pues tal camarada sedejo decir en una taberna que el periódico local La Hora es un chantaje y que está bendido al fascista Lis esto camaradas nos parece inoportuno y chobenista mas cuando ese tal es un fascista rrabioso en contra de tal Periódico hasta llegar al extremo en el anterior mobimiento todos saben los preguicios que causo en dicha imprenta, por lo tanto nosotros cremos que esa no es manera de nuestro acercamiento a otros [ilexible] y esgusto por unanimidad que el Radio llame al Camarada Gallego e imponerle la sanción que merezca por chobenismo inoportuno. 27-agosto-1935.

O feito de condenar os comentarios de Gallego – certamente esaxerados ao supoñer conivencia entre Ramiro Paz, dono do xornal, e Víctor Lis- explícase pola inconveniencia dos mesmos nun momento no que a táctica do P.C. era o achegamento e confluencia cos socialistas en diferentes ámbitos como o sindical, xuventudes, etc
O secretariado desta célula estaba integrado por Manuel Tobío, Antonio Fernández, Fernando Rodríguez e Antonio Fandiño ( o churreiro Fandiño, complicado posteriormente na morte de Secundino Esperón) que desempeñaba o cargo de secretario de organización.
En diversa documentación podemos comprobar a actividade de afiliación nas diferentes células, destacando a recomendación de atraer choferes para cada unha das células. Nestas datas finais do 35, temos novas da formación de células como a de Tourón, no veciño concello de Ponte Caldelas, que se constitúe en outubro cun secretariado que ten como secretario de organización ao canteiro Celso Doval sendo o resto de compoñentes canteiros ou peóns.
O nomeamento de candidatos para as eleccións ao parlamento foi motivo de desgusto entre os comunistas pontevedreses e así o manifestou a célula nº 6 dirixíndose ao Radio de Pontevedra para criticar que o candidato, o cordobés Adriano Romero Cachinero, fora nomeado en Madrid e non na asemblea provincial do partido.
No ano 1936, a militancia comunista aumentou e temos constancia da existencia de, polo menos, trece células na zona. En parroquias como Salcedo ou Mourente contaban cunha boa estrutura. Do pescudado en diversa documentación de causas militares e con testemuñas persoais, obtivemos algúns nomes de militantes: Constante Tomé, Joaquín e Manuel Martínez “Os Marións”, Manuel López, Benito Otero “O Canelo”, Alfredo Oliveira (asasinado no Ferrol), Manuel Piñón, Ramón Meis (fillo), Herminio Coto, Manuel Torres, José e Manolo Ruibal, Joaquín Carregal e outros na célula 3 de Mourente. En Salcedo, a célula do Campo da Porta estaba dirixida por un secretariado composto polo peón Anselmo Pastoriza como secretario político, Julio Villanueva, canteiro (organización), Manuel Iglesias, carpinteiro (administración), Lino Crespo, canteiro (sindical) e Alfredo Garrido, carpinteiro (agit-prop); a célula da Ruibal tiña como compoñentes a Emilio e Manuel Méndez (asasinado no 36), Rogelio Suárez e Manuel Montes. Outros militantes nesta parroquia eran Jesús Muñiz, Genaro Estévez (fusilado no 36), Eugenio Muñiz, Eugenio Peón e José Farto.
Na parroquia de Bora (célula 13), o dirixente comunista máis coñecido era Benito Tenorio, secretario de organización, e outros militantes eran Segundo Calviño, Cortegoso, Alejandro Estévez, Honorio e Aurelio Martínez, Eduardo Domínguez...
Parece indudable que o PC pontevedrés tivo unha influencia elevada en moitos sectores da vida pontevedresa; esta influencia parece debida, máis que a un gran desenvolvemento do partido, á capacidade de traballo e o prestixio de líderes como os irmáns Gama en Lérez, os irmáns Martínez en Mourente, Manuel Dios Costado (candidato no 33 e fusilado en decembro do 36), Pastor Torres Paz, Manuel García Filgueira, entre outros, que lle proporcionaban capacidade para controlar sectores como a poderosa Federación Obreira local, presidida por García Filgueira, de quen se afirmaba nun informe que “fué el sembrador del germen comunista en Pontevedra y ha tenido siempre la significación de Santón y apóstol en el concepto de los elementos obreros organizados”; García Filgueira foi o último alcalde republicano da capital ao substituír a Tafall, apoiándose na candidatura obreiro-agraria liderada por comunistas.
Tamén foi unha figura importante no campo sindical Manuel Martínez “O Marión”, de Mourente, secretario xeral do poderoso sindicato da construción. A organización dos mariñeiros pontevedreses tiña como dirixente destacado ao militante comunista Ricardo Fariña. No mundo agrario, a referencia indiscutible foi Manuel Gama, de ideoloxía comunista pero do que non temos constancia documental da súa afiliación ao PC, a pesares de ser candidato do partido nas eleccións do 33. Podemos considerar na órbita do partido, en maior ou menor grao, as milicias antifascistas obreiras e campesiñas (MAOC), a Federación Cultural Deportiva Obrera de España (Alejandro e Faustino Gama,Eugenio Urtaza e outros) e outras organizacións. Na prensa de orientación comunista nos tempos da República, destacariamos os xornais Nueva Aurora e Revolución.

domingo, 22 de mayo de 2011

Anarquistas en Pontevedra


A principios de maio tiven a honra de participar na presentación do libro Loita de clases e represión franquista no mar (1864-1939), editado por edicións Xerais. O acto tivo lugar na nova sede da librería Michelena, na rúa da Alameda, ateigada de pontevedreses e pontevedresas interesados no tema.

O autor, Dionisio Pereira, é un coñecedor profundo do mundo do mar, do sindicalismo galego, da dinámica de terror que seguiu ao golpe do 36 e, sinaladamente, un estudoso do anarquismo en Galicia. Este libro é un texto capital para entender a problemática dos nosos mariñeiros e a represión exercida contra eles, situándose no marco máis amplo e fundamentado do conflito entre clases.

Recupera a historia das xentes do mar a través da dinámica asociativa e desmontando o mito, tan estendido como interesado, da insolidariedade dos mariñeiros.

Como ben dixo Dionisio na presentación do libro, Pontevedra non foi precisamente unha cidade con moita actividade de organizacións anarcosindicalistas; a pesares da forte implantación que tiveron no litoral, na nosa cidade foron os comunistas quen ostentaron a hexemonía na loita sindical.

No meu traballo sobre a época republicana e posterior, foron moi poucas as referencias a militantes e organizacións anarquistas que atopei na documentación. Destacaría a actividade do histórico dirixente Desiderio Comesaña, camareiro do Petit Bar antes do golpe e axente de seguros de Santa Lucía tras a súa posta en liberdade a mediados da década dos 40. Tamén temos atopado referencias puntuais á militancia na CNT dalgúns dos detidos tras o 20 de xullo, como é o caso do panadeiro de Mourente Rafael Chacón; nin que dicir que as atribucións feitas nos informes policiais debemos acollelas coas debidas cautelas.

Fai uns días atopamos algúns documentos que nos dan novas de dous activistas dos que non tiñamos referencia algunha: Manuel S. Lores e Sebastiana Alonso Tortajada.

Nun informe datado o 6 de decembro de 1936, a Comisaría de Investigación y Vigilancia de Palencia, dá conta da detención, por parte dos falanxista de vixilancia no tren mixto de León, dun individuo indocumentado que afirma ser Manuel S. Lores (sen segundo apelido), de 43 anos, casado, xornaleiro, natural e veciño de Pontevedra e domiciliado en Poio “Muelle de Lourido, Casas Uzá” [ Uzal]. Confesa que saíra de Pontevedra o 1 de decembro e que se dirixía a Burgos onde tiña familia.

A policía palentina solicita antecedentes á de Pontevedra que, telefonicamente, lles manifesta que “era ANARCO-SINDICALISTA, significado, y que se había dedicado a la venta de periódicos extremistas”. No informe escrito da comisaría pontevedresa (14-12-1936) precisan máis as referencias a Manuel F. (sic) Lores afirmando que era afiliado e militante da CNT, adicábase a vender Solidaridad Obrera e Mundo Obrero, correspondente de dita prensa e conserxe dun centro anarcosindicalista que existira uns meses en Pontevedra e fora clausurado no 34; detivérano en 1933 por alteracións da orde ao paso dunha procesión, ademais

era instrumento de relación y enlace de elementos avanzados y constante espía y observador callejero por su condición de vendedor ambulante de prensa.

A única información posterior é un escrito do goberno civil pontevedrés datado o 9 de setembro de 1940, dando conta ao xuíz militar de que non cumpría coa obriga de presentarse cada 15 días na comisaría e ignorándose o seu paradeiro.

Manuel S. Lores antes de vivir en Poio residira na zona de Monte Porreiro; en Lourido convivía cunha muller orixinaria de Terminon (Burgos) chamada Sebastiana Alonso Tortajada, de 29 anos, tamén anarcosindicalista e que participara como oradora en diversos mitins anarquistas. Fora denunciada no 34 por coaccións durante o boicot a conservas Uzal. Segundo a policía, marcha de Pontevedra antes do golpe militar. No libro Les Oblates, 1939-1941: presò de dones de Tarragona, Cossetania Edicions, 2006, Joan Subirats dá novas de Sebastiana como presa neste cárcere de mulleres e condenada a cadea perpetua.

Os informes policiais fan referencia a militancia na CNT e FAI e, en diversas publicacións aparecen novas á existencia dun grupo da FAI en Pontevedra, o grupo Natura, pero sen maiores concrecións.

sábado, 2 de abril de 2011

A derradeira carta do mestre.


Para Cholo, a quen coñecín falando de mámoas na Chan de Gorita e a quen o destino tivo o acerto de elixir como a persoa que gardase como ouro en pano a derradeira carta do mestre. Grazas.

O profesorado, e moi especialmente o maxisterio, foi duramente castigado tras o golpe de estado. Dalgúns mestres fusilados tras consello de guerra ou “paseados” xa temos escrito noutras entradas deste blogue (C. Gómez, José Cortés...), pero a entrada de hoxe ten un interese especial: refírese a un documento excepcional, dado a coñecer ao autor desta páxina. É a carta que o mestre Segundo Abal Padín escribiu a seus pais cando estaba en capela, á espera de ser fusilado, o 13 de maio de 1938.
Segundo Abal era natural de Padrenda, municipio de Meaño, exercía como mestre en Castrogudín, parroquia de Cea (Vilagarcía de Arousa). De ideoloxía socialista, pertencía a FETE-UGT e, a finais do 1934, figuraba como afiliado á “Casa del Maestro” de Pontevedra. Foi xulgado en consello de guerra celebrado na tarde do 9 de febreiro de 1938 en Pontevedra e condenado a morte.
A execución tivo lugar ás cinco e media do 13 de maio dese ano, na avenida de Bos Aires. No certificado consta como causa da morte “síncope cardíaco”.
A carta, escrita con trazos decididos e coidada caligrafía, está dirixida a seus pais e, de maneira destacada a súa nai, á “mamasiña” que levará sempre, cravado no peito, o coitelo da dor da morte inxusta do seu fillo. Algún parágrafo lémbranos o escrito en parella circunstancia por Jacobo Zbarsky lamentando o desgusto que proporciona a seus pais. Impresiona o ánimo sereno co que se enfronta á morte, dando ánimos aos seus e afirmando a súa inocencia.
Transcribo a continuación o texto da carta:
13.5.38
Mis queridos padres: Ha llegado mi última hora. Ya veis, ni en este momento me falta valor para afrontar la situación a que la desdicha nos ha conducido a todos. Dentro de dos o tres horas moriré. Quiero pues en los últimos de mi vida pediros perdón una vez más por este gran disgusto que os doy. Ánimo y valor padres míos como lo tiene vuestro hijo. No desesperéis; no os aflijais demasiado: os queda más familia, otros hijos (hermanos míos queridos) que sabrán consolaros.
Doy mi vida tranquilo; sin remordimientos de conciencia de ninguna clase: no he matado, no he robado... nadie mejor que vosotros conoce mi corazón.
No os desesperéis -repìto- padres queridiños [varias palabras tachadas]
Mamasiña: Un abrazo muy fuerte. Muero sin besarte, sin haberte abrazado, pero lo hago espiritualmente y tan fuertemente que quisiera en él condensar todo el cariño que te profeso.
Hermaniños: Quered mucho a papá y mamá. No olvidéis a Otilia.
Os abraza y besa a todos de todo corazón
Segundo.


viernes, 25 de marzo de 2011

Juan Milleiro Sampedro, un defensor da legalidade republicana.


Para Celso Xavier Milleiro e familia.

Eran as cinco e media da mañá do 12 de xullo de 1937, avenida de Bos Aires, un pouco antes de Monte Porreiro. Unha sección do rexemento de artillería acaba coa vida de Estanislao Graña Soliño, de Cangas do Morrazo e con Juan Milleiro Sampedro, natural de Moaña e funcionario do concello de Pontevedra. Hoxe falaremos de Juan Milleiro, o mozo de 24 anos que recibe catro balazos na rexión precordial e un no epigastrio, falecendo por hemorraxia interna segundo certifica o médico Hermógenes Vidal. Tanto Milleiro como Graña recibiron sepultura no cemiterio de San Amaro.

Fai tempo que tiña preparada unha entrada sobre Milleiro, dentro da serie adicada a achegarnos á vida dos asasinados en Pontevedra naqueles anos do medo; a xenerosidade do seu sobriño Celso Xavier Milleiro, compañeiro na investigación do sucedido tras o golpe militar, que me facilitou documentación sobre datos da súa biografía, veu completar a documentación que tiña no meu poder.

Juan Clímaco Milleiro Sampedro pertencía a unha familia orixinaria de Redondela pero naceu en Moaña o 8 de abril de 1912. A súa militancia política, moi temperá, efectúase nas filas do socialismo sendo militante das Xuventudes Socialistas. Formou parte da comisión formada no PSOE para debater o texto do estatuto de Galicia que sería aprobado no 36. Traballaba na Oficina de Augas do concello de Pontevedra.

Con motivo dos sucesos de outubro de 1934 tiveron lugar, no cine Coliseum, incidentes con motivo da proxección dunha cinta na que se exhibía o desfile do exército polas rúas de Oviedo; un grupo de persoas asubiaron a proxección e deron gritos cualificados de subversivos. Todos se fixeron solidarios dos feitos e, entre eles, estaba Milleiro que foi detido.

O día 20 de xullo de 1936, formou parte dos defensores da legalidade republicana que estaban no Goberno Civil. No encausamento e condena de Milleiro e compañeiros, ao igual que noutras causas sobre estes feitos, foron determinantes as declaracións (26-11-36) do inspector de policía Antonio Iglesias Garcés:

Que entre los mismos dirigentes que estaban a las órdenes inmediatas de los jefes supremos del movimiento para llevarlas a las masas a las que organizaban, se encontraban César Poza Juncal, Castor Pacheco Rey, Pastor Torres, Juan Milleiro Sampedro y Vicente Soto Martínez, estudiante de magisterio e íntimo amigo de los hermanos Guillán. (AIRMN. Causa 115/37)

O tamén axente do corpo de investigación, Castor Prieto Rodríguez, completa o dito polo seu compañeiro, afirmando que observou transmitindo ordes aos grupos a Castor Pacheco, Pastor Torres, Manuel Calvo Lores e Juan Milleiro. Os informes de antecedentes e ideoloxía non podemos afirmar que foran favorables:

...se relacionaba constantemente con los más destacados elementos del socialismo local y cooperó señaladamente contra el Movimiento militar de julio estando en el Gobierno civil y siendo designado por el Gobernador para que, en unión de otros varios que eran: Argimiro Soengas, Julio Rey Andreu y Eduardo Paz, requisasen las armas de los ciudadanos cuya relación les fué facilitada... Informe comisaría, 13-1-37.

De dudosa conducta y antecedentes, socialista y en relación con los comunistas. (Guardia Civil, 4-1-37) A mesma Guardia Civil, nun informe anterior (10-9-36) atribúe a Milleiro e compañeiros de causa, a condición de haber militado no partido comunista e estar afiliados á CNT.

Con todo o anterior ábrese a causa 174/37 contra Milleiro e 17 persoas máis, causa que podemos encadrar no grupo das que se seguiron contra os que os sublevados consideraron compoñentes da chamada Tcheka do goberno civil. Na acusación de “tchequistas” distinguían dous niveis: os dirixentes, xulgados principalmente na causa 115/37 (contra Víctor Moldes, Constantino Gómez, Albino Sánchez, Claudio Magdalena, os Poza, os irmáns Guillán e outros), e un segundo nivel de transmisores e executores das ordes como é o caso tratado.

Hai declaracións feitas por detidos, algunha delas rectificada por ser feita baixo ameazas, que se utilizaron moito nestes xuízos. Nada sabemos da fiabilidade da atribuída a Alfonso Vega, fusilado o 7 de decembro de 1936, e que sinala a Milleiro e a outros como compoñentes da “organización sanguinaria al estilo de la Tcheka rusa y cuya finalidad era el exterminio de personas de orden de esta ciudad.” (2-12-36)

Juan Milleiro recoñece a súa participación na requisa de armas baixo mandato do gobernador:

...en las mismas escaleras fué en donde encontró a los individuos citados en su anterior declaración, con los cuales se trasladó a las casas de los Sres de Arruñada y Virgós, de donde volvieron al Gobierno Civil y amnifestaron (sic) que no continuaban requisando armas, pues no querían andar con estas por la calle, proporcionándoles entonces el Sr Bóveda un automóvil, en el cual se trasladaron a casa de Lorente, Bugallo el contratista que vive en la carretra (sic) de Orense y al regresar, encontrándose frente a la casa de Corbal, se acercó la Guardia Civil y les ordenaron que les entregase las armas que llevaban en el coche, cosa que hicieron el deponente y los que le acompañaban, quedando detenidos en el Cuartel de dicha Guardia civil, hasta el día siguiente en que fueron trasladados a la cárcel. Que la detención ocurrió a eso de las cinco o cinco y media de la tarde.

Ao longo do xuízo queda demostrada a existencia de ordes escritas do gobernador para efectuar as requisas de armas, de relacións cos nomes das persoas e tipo de armas que posuían, o trato correcto empregado por Milleiro e os seus acompañantes, sen a máis mínima violencia e a expedición de recibos aos que o solicitaban. Tamén queda ratificada – como sostemos algúns- a actuación da Guardia Civil na zona leste da cidade, dende horas antes da publicación do bando de guerra e da saída das tropas á rúa.

No consello de guerra, Juan Milleiro é defendido polo tenente de artillería Jaime Aranda. O fallo do tribunal condénao a cadea perpetua. Pero tres vocais do tribunal, entre eles o poñente da causa, o tristemente coñecido Ramón Rivero de Aguilar, formulan un voto particular pois consideran a Milleiro cabecilla destacado do grupo e coidaban que debía ser condenado a morte; o Auditor de División situouse na liña dos votos particulares.

O 15 de xuño de 1937, o Alto Tribunal de Xustiza Militar, nun considerando referido a Milleiro, afirma:

CONSIDERANDO que el hecho de que el JUAN MILLEIRO fuese el portador de la orden de requisa de armas del Gobernador civil insurgente y de la lista de las personas a que se había de despojar de aquellas, así como que fuera el que en sus visitas a los domicilios de personas de derechas hiciera el requerimiento de entrega y firmase los recibos de aquellas, revisten a este inculpado del carácter de jefe de grupo y su personalidad y espíritu insurgente se demuestra asimismo por el hecho de haber sido la persona designada como de confianza por el entonces gobernador civil primer jefe insurgente de la provincia, para la realización de servicios netamente revolucionarios, circunstancias estas que racionalmente deben ser apreciadas como agravantes...

Na chamada “xustiza ao revés” podemos ler como os sublevados cualifican ao gobernador legal de xefe insurxente, incluso antes de ser deposto.

O fallo condena a morte a Graña e Milleiro, a reclusión perpetua a oito dos acusados e a penas menores ou absolución ao resto.

Atrás quedaba tamén a súa destitución como funcionario do concello de Pontevedra: o 28 de novembro de 1936, a comisión permanente do concello dáse por enterada dun oficio do Gobernador militar comunicando a destitución de diversos funcionarios e xornaleiros do concello e que xa foran suspendidos de emprego e soldo o 15 de agosto. Foron o administrador de arbitrios Manuel Pérez Troncoso, o reloxeiro Enrique Crespo, o axente de arbitrios Pablo Félix Expósito, os gardas Constante Otero Rey e Javier Osorio Lusquiños, o barrendeiro José Rodríguez Rial, os xardiñeiros Manuel Gallego, Cándido e Isolino Abilleira e Elisa Garrido; encargada de limpeza, Delia Gendra, veterinario Viriato Fernández Vázquez e auxiliar da Oficina de Augas, Juan Milleiro Sampedro.

A baixa definitiva de Milleiro, por execución, ten lugar o 4 de outubro de 1937.

A mesma comisión aproba o cambio de nome das prazas do Axuntamento ou da República (Praza de España), da Constitución (Generalísimo Franco) e de S. Xosé (Calvo Sotelo).

Juan Milleiro Sampedro, está hoxe na nosa memoria.

Foto facilitada por Celso Xavier Milleiro.

lunes, 14 de marzo de 2011

Algo máis sobre os Schweiger.


 No ano 2009 escribía neste blogue unha entrada sobre o famoso “capitán Bruno”, xefe da Centuria de Zapadores de Falange de Marín e sinalado, mesmo por compañeiros seus, como participante destacado na represión logo do golpe militar de xullo do 36.
Unha das vantaxes do formato blogue é a de posibilitar o intercambio de información entre os lectores e o autor, e así ocorreu cando un amable lector ofreceunos información que permitía subsanar o erro de atribuír a condición de filla do militar Gutiérrez de Soto a dona Fermina, cando o certo é que era a irmá.
Os que traballamos pescudando datos do pasado somos conscientes das dificultades para confirmar certos aspectos, pois a fiabilidade dalgunhas fontes non sempre é a desexada.
Certamente a cuestión dos parentescos é un aspecto secundario no caso que nos ocupa, pero non foi o relatado o único erro nesa entrada: Un dos datos certos que tiñamos era o matrimonio do enxeñeiro alemán Schweiger Damboech coa mestra Fermina Gutiérrez de Soto, o que levou a deducir que dito enxeñeiro era Bruno Schweiger.
Pois non! Existía outro enxeñeiro alemán cos mesmos apelidos e que era o seu irmán Juan, profesor axudante interino de alemán, co carácter de meritorio, no instituto da capital, nomeado en xullo de 1937. Ante a dúbida acudimos a Xavier Milleiro, investigador e bo coñecedor daqueles anos na zona de Marín, que nos confirmou que a muller do capitán Bruno chamábase Bárbara Schaffer e así aparecía na partida de nacemento da súa filla Asunción Beatriz. Por certo, e confirmando o dito máis arriba sobre a fiabilidade dalgunhas fontes, o Diario de Pontevedra do 16 de novembro de 1938, atribúelle erroneamente a dita filla o nome de María de la Asunción Fermina; tamén nos conta que foi apadriñada polo coronel de Estado Mayor Fermín Gutiérrez de Soto e a súa dona, representados polos seus irmáns Juan e Fermina.
Aclarado o tema e confirmada a relación de amistade e parentesco (a través do irmán) de Bruno co militar golpista, o caso levounos a tentar coñecer algo máis acerca de Juan Schweiger e así soubemos que viviu na rúa da Barca, nº 26 e que estivo relacionado con negocios de automoción. Así aparece no xornal ABC do 4 de setembro de 1940:
¡Empresas de transporte! Gasógenos DUX patentado en España y en el extranjero, sustituye la gasolina con carbón de leña. Comprobado oficialmente por el Parque de Automóviles de la 8ª Región Militar. Solicitamos representantes competentes y de solvencia en cada provincia. Dirigirse: ingeniero Juan Schweiger.

O gasóxeno era un aparato que se acoplaba aos automóbiles e que servía para producir un gas combustible a partires da queima de leña e de carbón. Foron utilizados en España e outros países nos anos 40 debido á falla de gasolina.

lunes, 28 de febrero de 2011

A Caixa Rural de Lérez

Consello de Administración da Caixa Rural de Lérez.


...la libertad política no puede existir sin previa libertad económica y que el caciquismo no es sino el efecto de la esclavización económica, de la miseria material del rus gallego. Si paralelamente a esa labor de fogueamiento espiritual se hubiesen creado en nuestro agro instituciones de carácter económico en cuyo seno el labrador encontrase solución a sus problemas permanentes, a estas horas el caciquismo sería un triste hecho en la Historia de Galicia, pero no una realidad actual [...] El día pues que los labradores gallegos, organizados en potentes cooperativas sean ellos quienes dirijan las diversas funciones de su actividad económica (el crédito, la compra, la venta, la industrialización de sus productos, etc) ese día serán ellos también los dueños del destino político del país por ser ellos no solo los creadores sino también los rectores de la riqueza básica específica de la región.

El Pueblo Gallego, 20-8-1930
Sirva esta longa cita de Manolo Gama, cerebro e impulsor da entidade financeira lerezá, para encabezar esta entrada adicada á Caixa Rural de Lérez. Nos arquivos do Goberno Civil pontevedrés figura como data da súa creación o 11 de novembro de 1925. En xaneiro de 1926 compran os terreos para construír o local social, pois precisan maior amplitude da que dispuñan para acoller as distintas seccións: crédito agrícola, compra, venda, etc.
En 1927 acordan publicar unha revista de técnica e economía agrícola denominada Vida Agraria, dirixida polo avogado e asesor xurídico da entidade, Joaquín Poza Juncal. No ano 1928 e debido á crise de vendas que sofren os viños do país pola entrada de viño doutras zonas, establecen na rúa S. Julián, nº 7 de Pontevedra, un Bodegón Cooperativo da Caixa Rural de Lérez para vender con “garantía absoluta de pureza” os máis exquisitos viños do país, tintos e brancos, das máis afamadas adegas lerezás.
Tamén organizan diversas conferencias sobre temas agrícolas sendo moi soada a que impartiu o catedrático de agricultura do Instituto pontevedrés, Bibiano Fernández Tafall:

Con gran sencillez y elegante estilo, explicó la composición de nuestros terrenos, de las semillas, manera de aplicar los abonos minerales y formas de cultivo, adornando su conferencia con la presentación de muestras que hicieron doblemente amena y práctica la disertación, que fué magistralmente dicha.
El Pueblo, 20-4-1930.


En marzo de 1931, a caixa dou un paso máis na súa expansión converténdose en comarcal, co afán de ofrecer os seus servizos aos agricultores das parroquias circundantes: Alba, Campañó, Cerponzóns, Sª María e Sº André de Xeve e Verducido. Como consecuencia, constituíse un novo Consello de Administración integrado por Diego Montes Peón, de Lérez, como presidente; de vicepresidente Manuel Formoso, de Alba; e como vocais Manuel Portas (Campañó), Constante Fernández (Cerponzóns), Benito Rivas (Verducido), Benigno Torres (Sª María de Xeve) e Manuel Sanmartín (Sº André de Xeve). A continuación celebrouse un mitin no local da sociedade de agricultores, no que interviñeron o presidente da Caixa Rural, o avogado asesor Poza Juncal, o letrado lerezán Paz Andrade e o secretario-contador e “verdadero organizador de esta institución” Manolo Gama.
Pero a actividade da caixa non se limita aos agricultores pois varios sindicatos da Federación Obreira local, tamén depositan os seus fondos na entidade lerezá. Este feito foi aproveitado polo órgano periodístico dos socialistas, o xornal La Hora
(14-1-1932) para criticar duramente a Gama e aos comunistas:

Se nos asegura que los comunoides que mangonean en el Centro Obrero de esta capital, han vaciado las cajas de fondos de varias Secciones – entre éstas, Canteros y Metalúrgicos – en la Caja Rural de Lérez, que dirige Gama, a espaldas de los afiliados. No nos extrañaría la confirmación de esta noticia, pues sería un caso más de dictadura. Mientras tanto, los obreros sin trabajo y sin pan. ¡ Viva el comunerismo!

Eran anos nos que a loita entre comunistas e socialistas pontevedreses para controlar as organizacións sindicais e agrícolas estaba no seu punto álxido.
O novo edificio, obra do arquitecto Emilio Salgado, inaugurouse no ano 1933 e está situado no cruce da rúa Juan Bautista Andrade coa carreteira de Campo Lameiro. Aparte da ampliación das seccións existentes, habilitouse unha planta para a Cooperativa de Consumo, que dispuña de apartados do ramo de comercio, calzado, vestido, etc.
Manolo Gama ocupou o cargo de xerente ata 1934, ano no que cesa alegando motivos de saúde. A crise económica, as malas colleitas, a retirada de fondos das asociacións obreiras debido ás folgas e o custe do edificio, obrigaron aos socios cooperativistas a facer aportacións de diñeiro. O golpe militar de xullo do 36 dálle o tiro de gracia a esta iniciativa.
Segundo fontes orais, dous cívicos armados cominaron a Juan Pérez Piñeiro “O Calacú” , último presidente da mesma, a entregar as chaves do local. Falanxistas e cívicos apoderáronse de tódolos bens e nos xornais pontevedreses apareceu como donativo para a Guardia Cívica “recogidos en la Sociedad Cooperativa de Lérez” unha relación de variadas mercancías, entre elas 43 botellas de licores, latas de conservas, legóns, tesoiras, chourizos, etc.
O 29 de decembro de 1937, a Deputación acorda

Prestar el mayor apoyo moral por considerarla altamente patriótica e inspirada en los más cordiales sentimientos de caridad cristiana y protección humanitaria a la iniciativa que bellamente expuesta...

fai o cura D. Leandro del Río, que pretende crear un Hospitalillo con dez camas para enfermos da parroquia e con servizos gratuítos de dous médicos e varias mulleres como enfermeiras, o cura exercería de administrador. Algunha testemuña ve nesta proposta un intento de D. Leandro para que o local seguise dependendo de Lérez.
A iniciativa non tivo éxito e o xulgado de Vigo, con data de 21 de abril de 1938, concédelle a administración ou posesión interina á Caja de Ahorros de Vigo, como consecuencia da débeda de 15000 pesetas, máis os intereses acumulados. No ano 1963, o delegado de Facenda, en escrito dirixido ao Director Xeral de Patrimonio do Estado e co asunto de: “Bienes procedentes de Entidades Marxistas”, dá conta da situación do inmoble. A redacción do informe e algunha outra circunstancia, permiten albergar dúbidas sobre a escrupulosidade do procedemento seguido nalgunha das transmisións da propiedade.