Incautacións en Vilaboa e un comprador significado.

 

Nas incautacións de bens das sociedades cualificadas de marxistas resulta interesante facer un seguimento do sucedido posteriormente con esas propiedades. No caso das procedentes de sindicatos e sociedades de agricultores, o acostumado era que pasaran a ser propiedade da Delegación Nacional de Sindicatos; era habitual que esta entidade as cedera a concellos para servir de locais para escolas e algunhas foron utilizadas polas Hermandades Sindicales de Agricultores y Ganaderos. Non faltaban as que quedaron abandonadas ou foran queimadas. A principios da década dos sesenta, a Dirección General de Patrimonio del Estado, dependente do ministerio de Facenda, leva a cabo unha tarefa de investigación sobre o estado destas propiedades, quen as posúe, condicións nas que se atopan e outras circunstancias. Por parte dos concellos envíanse informacións, que non sempre son completas, requiridas polo ministerio que efectúa reiteradas exhortacións a completalas.

Na provincia de Pontevedra elabórase un listado con 74 expedientes de responsabilidades políticas relativos a estas sociedades.

Nesta ocasión deterémonos nas radicadas no concello de Vilaboa; no listado aparecen cinco propiedades debido a que existe unha duplicidade ao contabilizar como independentes as de “Obreros de Construcción Naval de San Adrián de Cobres” e “Construcción Naval de San Adrián”, que, en realidade, compartían un mesmo edificio.

A comisión cualificadora de bens sindicais marxistas outorgara a propiedade de todos os bens á Delegación Nacional de Sindicatos

Ademais das citadas, existían os das sociedades de agricultores de Santa Cristina de Cobres, Vilaboa e S. Adrián.

No ano 1963, o estado dos bens era o seguinte:

Da sociedade de agricultores de Santa Cristina conservábase unha casa de planta baixa; o mobiliario (desaparecido) estivera integrado por unha mesa de madeira de piñeiro, 7 bancos e 35 puntóns de madeira.

A sociedade de agricultores de Vilaboa posuía unha casa de planta baixa que se usaba como escola de nenos e nenas; non pagaba renda e estaba en mal estado polo que ía ser clausurada ao construírse un novo grupo escolar.

A casa de planta baixa da sociedade de S. Adrián estaba derrubada e os mobles (13 bancos, 2 mesas e varias viguetas) en ignorado paradeiro.

Polo que respecta ao edificio das sociedades de Construción naval, estaba en moi malas condicións e habitábao unha muller viúva e pobre sen pagar renda polo seu uso.

Todas as propiedades estaban rexistradas a nome da Delegación Nacional de Sindicatos no rexistro da propiedade de Pontevedra. Pero había unha excepción que, por varios motivos, non deixou de sorprendernos ao investigar o tema, era a da casa da sociedade de agricultores de Santa Cristina. A “Delegación Provincial de Sindicatos de Falange Española Tradicionalista y de las JONS” vendéraa, segundo o informe do alcalde Alfonso Buceta (16-7-1963); o alcalde asegura ignorar o prezo da venda e outras circunstancias e afirmaba que era utilizada como garaxe. Posteriormente puido saberse o prezo da venda: 4.000 pesetas. O comprador era un personaxe singular, moi significativo e cunha traxectoria como represor ben documentada (entre outros polo compañeiro Dionisio Pereira). Tratábase do crego Aquilino López Picón, que nesas alturas exercía como cura ecónomo desa parroquia, amén de ocupar cargos relacionados co asunto que nos ocupa: secretario da Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos de Vilaboa e correspondente da Obra Sindical de Previsión Social. Na posguerra seguiu militando na Falanxe e participou en numerosos actos políticos na súa condición de capelán da organización, ex-combatente e membro da Vieja Guardia.

Párroco da Magdalena (Soutelo de Montes), fora un dos primeiros falanxistas da Terra de Montes, xefe das milicias de Falanxe de Cerdedo, Forcarei e Beariz, participante no clima de terror e nas extorsións levadas a cabo polo grupo de Bau e do xefe provincial Manuel Castro Pena no 36. Logo da purga interna efectuada a principios do 37, incorpórase á fronte de batalla como capelán castrense, na segunda bandeira de Falanxe, e acada o grao de tenente.

Sociedades de agricultores de Pontevedra

 

As sociedades de agricultores do concello de Pontevedra, pioneiras a nivel galego, créanse na última década do século XIX froito do labor de republicanos e socialistas. As datas de presentación dos seus regulamentos no rexistro de asociacións do goberno civil foron: Lérez o 16 e Marcón o 20 de decembro de 1896; Mourente o 21 de marzo, Salcedo e Bora o 2 e o 10 de maio, Tomeza o 11 de xuño, todas no ano 1897; as sociedades de Campañó e Alba-Cerponzóns non se rexistraron ata o 14 e 26 de abril de 1902.

A pesar destas datas do rexistro oficial, a formación destas sociedades é anterior. Na homenaxe que a sociedade de Salcedo tributa aos seus fundadores, no ano 1935, faise constar que a data da súa fundación fora en 1892, ano no que a presidía Martín Pintos. A maiores, relata a persecución contra un dos fundadores, Lorenzo Montes, cun embargo de bens que dera lugar aos sucesos do Campo da Porta, que tiveron lugar no ano 1894. Debemos darlle toda credibilidade a estas afirmacións pois, nas datas da homenaxe, aínda vivían moitas persoas que participaran na fundación e no motín; ademais quen o afirmaba era o presidente da sociedade e, polo tanto, con acceso á documentación da mesma.

Outro dato que corrobora esta tese é que na placa de pedra da fachada do edificio da sociedade de Marcón figura o nome e a data de 1894.

A actuación política dalgunhas destas sociedades tamén parece apuntar a que estaban organizadas dende facía tempo, pois presentan candidaturas ás eleccións municipais en abril e maio de 1897; unha delas, a de Alba, tardaría varios anos en rexistrarse oficialmente. Non parece lóxico que sociedades que existían oficialmente dende facía un par de meses foran capaces de articular estas candidaturas, máxime contando coa férrea oposición de caciques e curas.

Nunha data tan temperá como outubro de 1897 presentan demandas ao ministerio de Facenda pedindo a suspensión da venda dos montes públicos (comunais).

Aparte da defensa dos intereses dos seus asociados e asociadas no campo agrario, sinaladamente na loita antiforal, as sociedades participan na política municipal, en ocasións con candidaturas propias, como xa sinalamos. Elevan propostas e demandas ao goberno relacionadas con cuestións a nivel estatal, como a oposición ás importacións de carne e o tratado con Uruguai, a defensa da libre destilación de augardentes, a prohibición da venda de viños de fóra do país, entre outras.

Son animadoras de iniciativas de carácter financeiro, como a Caixa Rural de Lérez, organizan actividades de divulgación agrícola ou sanitaria mediante conferencias, organizan compras conxuntas de sulfatos e outros produtos e apoian a actividade das xuventudes culturais e recreativas das parroquias.

Levan a cabo actividades moi semellantes ás das actuais asociacións de veciños, con peticións relativas ao acondicionamento de escolas, reparación de camiños e xestión dos cemiterios.

Unha función importante era a de mediación nos conflitos que se presentasen entre a veciñanza por cuestións como servidumes, aproveitamento de augas e pastos e outras cuestións. Non deixan de pronunciarse sobre cuestións de maior calado como os sucesos de Montjuich (1898) asinando un manifesto ao pobo de Pontevedra, que titulan “Las infamias de Monjuich”, xunto con entidades republicanas, socialistas e sindicais; no ano 1935, a Federación Agraria Comarcal pide a amnistía para presos políticos e sociais.

Cando se produce o golpe militar de xullo do 36, unha das primeiras actuacións dos sublevados foi a de apropiarse dos bens das entidades agrarias; estas propiedades pasaron a ter diversas funcións ao servizo da Falanxe ou do exército. Os dirixentes agrarios foron perseguidos e algúns encarcerados ou asasinados. Nunha segunda fase, coa posta en marcha de toda a lexislación incautatoria, pasaron a depender da Delegación Nacional de Sindicatos. Algunhas foron cedidas aos concellos para ser utilizadas como escolas, outras usáronas as Hermandades Sindicales de Labradores y Ganaderos e algunha quedou abandonada tras o incendio efectuado por falanxistas e “cívicos”, como foi o caso da de Mourente.

O informe nº 2814, da comisaría pontevedresa (30-8-1937) afirma:

Las Sociedades Agrarias de las parroquias de este término municipal estaban federadas a la Federación Comarcal Agraria, que a su vez coincidía ideologicamente con la Federación Obrera local, de significación comunista; en realidad el carácter de estas sociedades era absolutamente marxista [...] ejercían una actividad política y social marxista que se reflejó en las últimas elecciones, pues todas votaron la candidatura de izquierda del frente popular, imponiendo posteriormente sanciones a los que no hubieran votado tal candidatura.

No listado de propiedades incautadas na provincia a entidades de “carácter marxista”, máis do 60% eran das sociedades de agricultores.

No concello de Pontevedra foron: Bora, casa de pedra de planta baixa duns 70 m2, no lugar da Igrexa; Lérez, casa de 80 m2, no lugar de Pedra Picada (estrada da Coruña); Marcón, casa duns 90 m2 no lugar de Pazos; Mourente, casa de 120 m2, no lugar de As Laxiñas, no cruce da estrada da Seca coa estrada de Ourense, incendiada na madrugada do 10 de agosto de 1936; Salcedo, casa duns 80 m2, no lugar do Cruceiro e Tomeza, casa duns 66 m2 no lugar de Lusquiños.

Foto: Local de Mourente. ATOPO.

Camisa vermella en Cangas.

 

O 28 de maio de 1937, a Domingos Pereira de Brito, portugués residente en Cangas, un falanxista da vila chamoulle a atención por non parecerlle axeitada a cor dunha camisa que vestía. A cousa foi a máis e detivérono, recibiu varias labazadas e vergalladas ademais de retirarlle a camisa e a documentación. Así figura no escrito que Domingos dirixe a José Luiz Archer, cónsul portugués en Vigo, para denunciar o atentado sufrido. Entre os participantes indica que se atopaba un falanxista que era carteiro de Cangas; este falanxista era Alejandro Rodal, que sería xulgado posteriormente pola súa participación en varios abusos e irregularidades.

O cónsul comunícallo á Xefatura Provincial da Falanxe en Vigo para que adopte as medidas pertinentes. Feitas as oportunas indagacións, a xefatura local da vila canguesa contesta recomendando ao cónsul que pida informacións sobre Domingos ás autoridades e ata ao cónsul de Italia en Vigo (recoñecido fascista residente en Cangas); comprobaría así que se trataba dun elemento de pésimos antecedentes. Os falanxistas cangueses recoñecen que facía uns días, estando o súbdito portugués completamente borracho como era habitual, sacáranlle a camisa vermella que levaba e “le purgamos debidamente”. Negan que lle recolleran a documentación. Aducen que sempre que estaba embriagado dicía que era “Libertario” e que non permitiría que os seus fillos vaian á fronte porque el “no comulga ni comulgará con las ideas NACIONALISTAS, insultando a todas las personas y a las naciones amigas”.

A Xefatura Provincial envíalle copia do escrito citado ao cónsul para que poida comprobar que a Falanxe non obraba nunca sen fundamento e que o que o Movimiento vai buscando é facer desaparecer

todas aquellas ideas que por absurdas y antinacionales corroían las entrañas mismas de nuestra tradición, llegando a poner en trance de desaparecer toda la gloriosa tradición que guardan como un tesoro nuestros respectivos países Portugal y España.

O incidente resólvese de xeito amistoso; o cónsul apercibe a Domingos facéndolle as máis severas advertencias sobre o respecto e amizade que debe manter para “com o fidalgo Pais que generosamente o tem acolhido e para com as suas legitimas organisaçoes politicas”. Pero o representante diplomático tampouco deixa de indicarlle á xefatura falanxista a conveniencia de que, no caso lamentable de que Domingos volvese embriagarse e causar escándalo, calquera medida debería ser tomada “pelas autoridades oficiaes constituidas, afin de evitar erradas interpretaçoes”.

Prohibición do entroido.

 

Dentro do control que o novo réxime impuxo sobre a poboación, o exercido sobre festas e outras actividades caracterizadas por estar tradicionalmente impregnadas de transgresión, crítica ás autoridades de todo tipo e subversión da “orde natural das cousas”, acadou a maior expresión na prohibición do entroido (o carnaval segundo a súa linguaxe). Con todo, a persecución contra estas festas non tivo éxito total e, en moitos lugares, a resistencia contra as normas permitiu que subsistiran tradicións ancestrais e moitas persoas desafiaron as prohibicións expoñéndose aos castigos gobernativos. A Garda Civil non podía estar presente en todas as localidades o que permitiu estas celebracións.

Diante da imposibilidade de impedir totalmente estas festas, a estratexia das autoridades foi a de tratar de canalizar os festexos cara formas inocuas, como os bailes nas sociedades recreativas (aínda así con moitas limitacións) ou tolerando algunhas manifestacións populares nas rúas (desfiles) pouco ou nada conflitivas (non foi o caso das corrosivas murgas). Outra maneira de combater a festa foi a de procurar que pasase desapercibida ditando normas de censura para que os medios non fixesen mención ao entroido.

A primeira disposición sobre as festas aparece nunha orde do 3 de febreiro de 1937 (BOE nº 108, 5-2-37) na que, en atención ás circunstancias do momento, decretaba a suspensión indefinida non podendo celebrarse festa algunha que exteriorizase en calquera forma ese carácter, nin autorizarse nesas datas o uso de caretas ou disfraces nas rúas ou lugares públicos, cafés, casinos e semellantes. Tampouco poderían celebrarse bailes por tal motivo agás nos locais que os celebraban diariamente, aínda así, non poderían anuncialos como bailes de carnaval nin introducir variación algunha que, directa ou indirectamente, puidese revelar o propósito de conmemorar estas festas.

Non se facía alusión na norma a aspectos relacionados coa relixión ou a moral pero non podemos esquecer a tradicional xenreira que a Igrexa tiña contra o entroido. Se facemos un pequeno repaso de actos públicos en diferentes dioceses atopamos que na catedral de Lugo (1937) celebran un solemne triduo de desagravio con estación, rosario, sermón e bendición co Santísimo, para reparar os pecados e excesos do carnaval e obter divina misericordia e a conversión dos pecadores. Tamén na catedral de Mondoñedo (1940) celebran outro triduo de carnaval “desagraviando a Jesús Hostia de los grandes pecados que contra su divina Persona se cometen durante estos en todo el mundo”.

O arcebispado de Compostela (1938) encarga que se fomenten comuñóns de desagravio nesas datas. Na práctica totalidade dos templos lévanse a cabo actos deste tipo e os párrocos condenan esta festas, especialmente a utilización de capuchóns, acaso por lembrarlles as vestimentas da Semana Santa.

O xornal clerical El Compostelano saúda a prohibición gobernativa manifestando o pernicioso que era o entroido: 

las fiestas carnavalescas de España, minada por el materialismo y por la corrupción, eran fiestas de libertinaje, de vicio y de orgía; fiestas resabiadas de paganismo en las que el hombre, arrastrando su dignidad, entregábase a toda clase de diversiones, en unos días de vida licenciosa y degradante (18-2-1937).

O arcebispo de Toledo relaciona o asunto coa necesidade de apoio divino para vencer na guerra; indicaba que o nobre afán de todo bo español debería ser lograr a salvación de España e da civilización cristiá ameazadas e, para esta cruzada, tería que poñer en xogo os recursos sobrenaturais pedindo axuda a Deus ofrecéndolle sacrificio e oración. Polo tanto 

Sería aberración monstruosa que, cuando se trata de merecer los auxilios del cielo con la santidad de la vida, se produjeran los escándalos del carnaval.

A prohibición non se limitou aos anos de guerra senón que acompañou todo o franquismo. Cada ano os gobernadores publicaban ordes neste senso nos boletíns oficiais. Reiterábase a prohibición tolerándose soamente os bailes privados en sociedades ou círculos de recreo, previa autorización do goberno civil, con traxes de época ou rexionais que non constituísen disfrace e sen velar o rostro en ningún caso. Así o facía o gobernador de Pontevedra, José Solís Ruíz, “la sonrisa del Régimen”, no ano 1951: autorizaba os bailes, previo informe da alcaldía respectiva, “siempre que no trasciendan del seno de la Entidad, ni se les matice de carácter carnavalesco”. Eran as chamadas “Fiestas de Primavera”. Na ilustración desta entrada (Anuario de Vigo 1954-55) pode apreciarse o comentario do pé da imaxe “Tradición del Carnaval vigués, afortunadamente reducido a las fiestas sociales de esta época”.

Da estratexia para procurar que as festas pasasen desapercibidas é un bo exemplo a circular (Circular nº 3) que a xefatura provincial de propaganda de Pontevedra, asinada (10-2-1941) polo xefe provincial, Enrique Pascual Souto, dirixe a todos os delegados locais:

Habiéndose dispuesto por la Superioridad la prohibición en el año corriente y en los sucesivos de las llamadas fiestas de carnaval, os significamos a este propósito la conveniencia de que no se haga mención en la prensa, radio, ni por ningún otro medio de difusión, de tales fiestas, a fin de que pasen inadvertidas, en lo posible, para el público, en atención a las circunstancias que atraviesa nuestra Nación.

Pero o entroido resistía prohibicións e son numerosas as sancións contra as persoas que transgredían as normas. No ano 1943, nunha localidade con tanta tradición como Xinzo, o gobernador destitúe e multa con 500 pesetas ao alcalde, Honorio Peleteiro, por infrinxir ordes terminantes que lle deran respecto á celebración de bailes os días de carnaval. Parece ser que se celebraran bailes nun café da localidade así como o enterro da sardiña. Ademais pechan o café e multan con 1.000 pesetas os seus propietarios; tamén sancionan con 200 pesetas o Casino e con 250 a catro veciños por disfrazarse. En febreiro de 1940, a Garda Civil denuncia varios veciños de Redondela que o luns de carnaval formaron unha comparsa e pasearon pola vía do tren cantando coplas. Impóñenlles multas de 50 pesetas a 8 veciños e de 10 a seis deles.

Na década dos setenta aínda continuaban en vigor estas normas.