Contra o esquecemento: Germán Fernández Gracia (1)

 

El día diecinueve y siguientes de julio pasado en esta Capital fué en donde con mayor virulencia opusieron resistencia a las fuerzas facciosas al movimiento nacional donde desde el Gobierno Civil, Cuartel General de los marxistas, se dirigió todo el movimiento revolucionario haciéndose disparos contra un hidro de la Base de Marín que al evolucionar por esta Capital, dirigía proclamas a los sediciosos para que se rindieran, y en este edificio del Gobierno Civil fué donde en aquellos días se ve actuando como dirigente de masas al procesado paisano GERMÁN FERNÁNDEZ GRACIA, el que servía de enlace entre el Comité revolucionario y los paisanos armados que transitaban por las calles de Pontevedra viéndosele asimismo dar órdenes a elementos revolucionarios para que se armen con el fin de hacer frente al Movimiento Nacional.

O parágrafo anterior, de confusa sintaxe, corresponde a un dos considerandos da sentencia que condenaba a morte a este vigués, domiciliado en Pontevedra, tras un consello de guerra ordinario por procedemento sumarísimo. Germán estaba casado con Carmen Abuín Díaz. Este consello, por un delito de rebelión, celebrouse o 10 de decembro de 1936.

O 25 de xullo fora presentado polo artilleiro Evaristo Vázquez na Delegación de Orden Público; o soldado fai constar que, dende o edificio de Teléfonos, fixérase un disparo “y como el que presenta vive en dicho edificio y es sujeto de tendencias extremistas muy significado procedió a su inmediata detención”. Pode apreciarse como unha simple suposición podía levar non só á detención dunha persoa senón a consecuencias, como veremos, moito máis graves.

Incóase a causa 1119/36 e comezan a aparecer os informes inculpatorios. A Guardia Civil considérao de dubidosa conduta e antecedentes e afirma que se adicaba a organizar as milicias comunistas, á venda de libros extremistas e que estaba afiliado ao partido comunista. A Comisaría considérao como un dos elementos marxistas máis destacados, que primeiramente fora sindicalista, logo de Izquierda Republicana e, como as normas deste partido lle parecían pouco extremistas, fundara o “Partido de Juventud de Izquierda Republicana” (sic) de matiz comunista do que fora presidente.

Desde Marín, Francisco Bastarreche, director da Escuela de Tiro Naval na que Germán estivera como aprendiz de artilleiro, comunica que, no ano 1930, fora sancionado por desobedecer ao condestable de garda e que, posteriormente, decretárase a expulsión por fugarse da escola e permanecer ausente 5 días.

O instrutor afirma que non se puidera probar que Germán fose o autor do disparo, pois os propios soldados testemuñaran que non sabían nada dos feitos pero, dados os antecedentes, elevaba as dilixencias ao xeneral xefe da 8ª División.

A partir de aí os informes conteñen acusacións máis graves e cobran especial relevo pola súa gravidade as declaracións dos policías Castor Prieto e Antonio Iglesias, que coinciden case literalmente: mostrárase extraordinariamente activo entrando e saíndo continuamente no Goberno Civil, dirixente de grupos, enlace, fixera afirmacións de que había que buscar armas para a xente e que tiña unha manifesta perigosidade. O fiscal considérao 

un hombre peligroso para la vida social, que es un mal ciudadano, como fué un mal soldado durante el tiempo que permaneció en filas [...] Aunque no se prueba en autos que fuese el procesado quien lo hizo [o disparo] a súa conduta fai “suponer fundadamente que agredió al Ejército. (!!!)

Como podemos apreciar, diante da imposibilidade de probar a acusación pola que fora detido, desvíase o procedemento para centralo nas súas posicións políticas e nunhas declaracións duns policías que se basean en manifestacións que oíran pero non podían dicir a quen. Un caso máis que demostra que non se xulgaba polo que os reos fixeran senón polo que eran, polas ideas que representaban.

Da defensa e da petición de clemencia falaremos nunha próxima entrega.

Facer constar aquí que Germán Fernández Gracia, ao igual que a súa irmá Elvira, tiña un temperamento combativo, como demostrou na súa etapa de director do xornal Clarín ou como fundador, en 1932, dun curioso grupo denominado Vanguardia Izquierdista Anticlerical, que se dispoñía a “laborar por la redención moral de los españoles” e que admitía nas súas filas a membros de todos os partidos de esquerda republicana. Ocupou o cargo de secretario
xeral; como presidente figuraba, nin máis nin menos, que José Santiago Vaello Pastrana, que co tempo pasaríase a Falanxe e chegaría a responsable do seu sindicato (CONS) en Galicia. Vaello sería un dos protagonistas das actuacións máis violentas e corruptas da organización fascista.

Ás cinco da tarde do día 28 de decembro (día dos santos inocentes!), despois de rexeitar os auxilios espirituais, fusilan a Germán na avenida de Bos Aires. Entérrano en san Amaro na sepultura nº 8, zona 2ª e fila 1ª.

Contra o esquecemento: Juan Nogueira Álvarez.

 

Juan Nogueira Álvarez nacera o 15 de Xaneiro de 1914 na parroquia de Montefurado, concello de Quiroga, era fillo de Benjamín e de Pilar e labrador de profesión; pertencente ao primeiro remprazo do ano 1935 estaba cumprindo o servizo militar no Rxto de Artillería nº 15 de Pontevedra co emprego de cabo.

Un ano despois do golpe militar, o 25 de agosto de 1937, chega ao cuartel pontevedrés unha denuncia, procedente do destacamento da Guardia Civil de Montefurado, acusándoo de ideas extremistas e de que nos primeiros días do “Glorioso Movimiento Nacional” destacara polo seu entusiasmo cara o “funesto Frente Popular”, participara no desarme de elementos dereitistas, ameazara a varias persoas e solicitara armas dos seus correlixionarios para defender o comunismo.

O 20 de xullo de 1936, Juan estaba de permiso en Montefurado e incorporouse ao servizo en Pontevedra cando tivo oportunidade de facelo ao restablecerse a comunicación ferroviaria a finais de xullo.

Ante a gravidade da denuncia as autoridades militares inician un procedemento sumarísimo (causa 1170/37) para comprobar os feitos. No interrogatorio Juan Nogueira nega as acusacións e sostén que non pertencía a ningún partido nin sociedade obreira e que os días en Montefurado pasáraos axudando a seus pais nas tarefas agrícolas. Manifesta que a súa familia fora ameazada polos esquerdistas.

As acusacións da Guardia Civil baseábanse en tres feitos que, ao interrogar as persoas denunciantes, podemos comprobar que non sucederon exactamente como conta a “benemérita”. A mestra Mercedes Fernández, casada cun tío de Juan, declara que este fora á súa casa para preguntar polo seu esposo dicíndolle: “Es para darle un paseo por el campo porque seguramente estará muy aburrido”. Como o buscado non estaba presente Juan marchou. Mercedes sabía que era de esquerdas pero non o consideraba extremista e 

probablemente nada bueno pretendía hacer con su tío Enrique, dado que por aquellas horas había bastantes hombres armados por el pueblo en aptitud (sic) de oponerse al Glorioso Movimiento Nacional. 

A ameaza era, polo tanto, unha mera suposición da súa tía, máxime cando non levaba ningunha arma e non ía acompañado. A señora Elena Checantini tamén recibira a visita do acusado preguntando polo seu home: 

no había hecho daño alguno a la declarante y a su familia, no sabe concretamente con que finalidad fuera esa mañana preguntando por Benjamín ya que en otras ocasiones había mostrado amistad. 

O comerciante Alberto Vicente González afirma que o vira na estación e que se dirixira cara unha máquina do tren que levaba asturianos que se dirixían a Ponferrada; Juan achegárase a eles dicíndolles: “si le daban un fusil que se marchaba con ellos a donde le indicasen” pero o denunciante non sabía o que fixera Juan e afirma que non lle merecía mal concepto.

Juan declara que só quería protexer a seu tío, que non fora á casa de Elena Checantini con quen a súa familia tiña inimizade por motivos económicos e, se ben recoñece que estivera na estación, asegura que non pedira armas a ninguén.

O informe do concello resulta significativo por como desmente o afirmado na acusación: 

es o era de ideas izquierdistas pero, ni antes del Movimiento Nacional ni cuando se inició este se sabe que haya cometido desmanes ni haya intervenido en ningún acto en contra de los vecinos ni contra la Fuerza Pública [...] aprovechó el primer tren que pasó por Montefurado para incorporarse a su Regimiento.

A pesar do relatado anteriormente que, polo menos, debería suscitar moitas dúbidas sobre a certeza ou gravidade das acusacións, o instrutor asume estas
e, o 30 de setembro de 1937, celébrase en Pontevedra o xuízo contra Juan Nogueira. A sentenza declárao culpable dun delito de adhesión á rebelión e aprecia perversidade no acusado polo que o condena a morte. Ás seis da mañá do 21 de xaneiro de 1938, despois de “reconciliarse” brevemente cun frade franciscano que o acompañaba, un piquete de forzas de seguridade mandadas polo sarxento José Jiménez fusílao na avenida de Bos Aires. Recibiu tres feridas de arma de fogo na rexión precordial. Ás once e media da mañá foi enterrado no cemiterio de san Amaro na sepultura nº 163, zona 2ª, fila 2ª, propiedade do concello. Vestía chaqueta escura, pantalón claro, camisa branca, zapatos negros e calcetíns castaños.

Contra o esquecemento: Alberto Casal Dozo "O Rosquilleiro"

 

Cúmprense nestas datas 87 anos dos fusilamentos da Lomba (Gargallóns), na estrada de Xeve a Campo Lameiro; os corpos das vítimas foron transportados en carros e enterrados na foxa situada entre a igrexa e o cemiterio de santo André de Xeve. Un dos asasinados foi o natural de Castrelo (Cambados) Alberto Casal Dozo “O Rosquilleiro”. Alberto estaba conceptuado como suxeito de moi malos antecedentes, tomara parte activa en contra do “movimiento nacional” actuando como “cabecilla”. Os primeiros días tras o golpe estivo fuxido ata que o detivo a Guardia Civil e ingresou no cárcere de Ponte Caldelas o 14 de setembro do 36.

Procesárono na causa 199/37; por aquelas datas xa fora asasinado pero a instancias do xuíz instrutor, capitán Ángel del Río, que inquire o seu paradeiro, xérase unha serie de documentación que leva a coñecer as circunstancias en que se produciu a súa morte e a de varios compañeiros. Con motivo da detención do inspector provincial de prisións Fernando Lago Búa, a comisaría de policía redacta unha serie de notas reservadas sobre o acontecido na illa de san Simón; unha delas informa que:

 En el día once del mismo mes y año y también conducidos por oficiales de la Prisión a la cárcel de Redondela. GUMERSINDO GONZÁLEZ GONZÁLEZ, JOSÉ ROMERO CASTINEIRO (sic) ALBERTO CASAL DOZO, ÁNGEL RIAL VIDAL Y EDUARDO GARCÍA SANTOS. En la conducción del día once no fué sacado JOSÉ VÁZQUEZ INCÓGNITO por equivocación teniendo proyectado el señor Búa sacarlo al día siguiente pero no pudo llevarlo acabo por haberlo detenido.¹

Esta equivocación salvou a vida ao veciño de Bouzas José Vázquez que foi xulgado e resultou con sobresemento. Sobre a veracidade da nota reservada hai abundante documentación: o xefe da prisión de san Simón, Pelegrín González, resposta ao instrutor militar indicando o traslado a Redondela 

obrando asimismo un recibo del Sr. Jefe de la referida prisión [Redondela] como de hacerse cargo de dicho recluso así como de varios más siendo estos entregados por el Oficial don Evelio Delgado [...] así también se expresa en el referido recibo que el objeto del ingreso en la dicha prisión fué para ser entregados dichos reclusos a la Guardia Civil para su traslado a la Prisión de Partido de la Cañiza.

O xefe da prisión de Redondela confirma que o día 12 forzas da comandancia da Guardia Civil de Pontevedra, mandadas polo garda Miguel Gómez [noutro documento figura como Miguel González], fixéranse cargo deles para o traslado.

Os cinco relacionados así como o tranviario Antonio Fariña Duque foron asasinados por forzas da Guardia Cívica e gardas civís; varias testemuñas que residían próximas ao lugar deron fe dos feitos e tamén da identidade dalgún dos “cívicos” participantes. Unha vez máis terxiversáronse as circunstancias dun “paseo” colectivo presentándoo como un intento de fuga individual dun preso; neste caso a Guardia Civil informou sobre Alberto dicindo que “dicho detenido y procesado fué muerto en Geve cuando intentaba fugarse de la fuerza que le conducía”. Tamén afirmaba que o cadáver fora entregado ao alcalde de Xeve e que se anotara no rexistro, extremos negados polo alcalde, Benito Rivas.

O 12 de novembro foi un día aciago para Pontevedra pois ,tamén nese día, foron fusiladas no alto da Caeira destacadas personalidades políticas e sociais, os coñecidos como “os dez do doce de novembro”.

1Nota reservada. Individuos que fueron sacados del Lazreto de San Simón.

"A todos los trabajadores. A todos los antifascistas." Lavadores, 1935.

Con posterioridade á folga xeral revolucionaria de outubro de 1934, as organizacións políticas de esquerda e os sindicatos foron obxecto dunha intensa vixilancia por parte das forzas de seguridade. Por unha banda tratábase de acabar con ramificacións que escaparan das detencións de outubro e, por outra, adiantarse á posibilidade da que algúns consideraban próxima insurrección contra o goberno de dereitas de radicais e cedistas. Na bisbarra de Vigo a figura máis destacada á fronte da represión foi o tenente, xefe de Liña da Garda Civil, Francisco González Rodríguez “O Rabioso”; continuaba así actuacións anteriores e presaxiaba as posteriores ao golpe, no que o seu papel foi do máis sinistro.

A esquerda obreira, singularmente o partido comunista e organizacións afíns, centraba a súa actuación na loita polo Frente Único; a unificación das Xuventudes Comunistas e Socialistas e a dos sindicatos UGT e CGTU, de obediencia socialista e comunista respectivamente, así como as chamadas á colaboración con outras forzas como anarquistas e sectores da pequena burguesía. Sen dúbida o obxectivo máis importante naqueles días era a loita para lograr a amnistía e posta en liberdade dos presos. Tódolos recursos organizativos, que non eran moitos, debían coordinarse e articular campañas de propaganda, mobilizacións, recollida de fondos, etc, para apoiar os compañeiros presos.

A persecución policial, coas conseguintes detencións e, sobre todo, os rexistros nos que se incauta moita documentación, proporciónanos abundante material para coñecer a estrutura e plans de actuación das organizacións esquerdistas. Un caso que pode servir de exemplo é o da detención de tres persoas, Vicente García Correa, Alfonso Silva Martínez e Luis Escudero Castiñeira, en Lavadores no mes de febreiro de 1935. Esta actuación, mandada polo tenente “Rabioso”, dou lugar á incautación de numerosa documentación no domicilio de Escudero: corenta carnets da Federación Provincial Agraria, cento vinte exemplares de “Joven Guardia”, publicación das xuventudes comunistas, selos de cotización de “Mundo Obrero” e “Juventud Roja” e diversos exemplares de xornais, libros e manifestos. Tamén atoparon un listado con compoñentes e delegados da cuarta zona do comité municipal das xuventudes comunistas de Lavadores; citarei só o nomes dos delegados:Augusto Yáñez, Celso Rodríguez, Emilio Sacarrera, Julio Prado, Joaquín de Miguel, Carlos Roche, Joaquín Abraldes, Constante Torres, Ernesto Rodríguez, Adriano Navarrete e Julio Douis. A dirección do comité estaba a cargo de Julio Prado, Adriano Navarrete e Celso Rodríguez.

Repartírase entre a poboación a folla impresa titulada “A todos los trabajadores, a todos los antifascistas” que, segundo a Garda Civil, con ela estaban 

sedicionando a aquellos contra los Poderes Constituídos, Leyes y Autoridades Militares a fin de ver de evitar con ello y por todos los medios que puedan encontrar a su alcance, se lleven a cabo las sentencias de pena de muerte que se impongan a los principales Jefes de los sucesos revolucionarios de octubre último.

Con motivo destes feitos chegou a instruírse unha causa militar, a 144/35, por tenencia de follas subversivas e documentos. O sobresemento significou unha derrota do “Rabioso” que, no seu atestado, cargaba as tintas sobre a gravidade do sucedido e o que tiña de preparación para un novo “movimiento sedicioso.”

Aparte o manifesto que acompaña como ilustración este artigo, destacan as cartas con instrucións para a organización que, asinadas por un tal Arístides, enviaba a dirección comunista dende Madrid. Transcribimos integramente unha desas cartas:

MUY URGENTE

La brutal represión que se ejerce contra los trabajadores asturianos especialmente y en todo el país, las condenas monstruosas contra nuestros militantes y los jóvenes trabajadores, aún no son suficientes para que el odio de las bestias fascistas sea saciada. Gil Robles en sus conversaciones de estos días con Lerroux ha condicionado a este su apoyo en el Gobierno a cambio de que sean ejecutadas nuevas condenas de muerte, del sargento Vázquez, de Arguelles,de los 25 mineros de Turón, de nuestros camaradas Simón Díaz y Manso, de Peña y Teodomiro Menéndez. Desde luego de una buena parte de ellos.

Ante este crimen monstruoso que se pretende cometer inmediatamente, nuestra organización, todas las fuerzas que influímos, todas las organizaciones de masas y todas las masas laboriosas y de la pequeña burguesía, deben ser movilizadas, puestas en pie, para detener el hacha sangrienta que se afila en estos momentos por Lerroux-Gil Robles para asestar su golpe asesino en el cuello de nuestros hermanos.

Como tarea mas urgente, hay que iniciar inmediatamente una gran campaña contra la pena de muerte: Manifiestos, pasquines, pintadas, transparentes, mítines relámpagos en las empresas y vecindades, dedicar buena parte de los periódicos de empresa, etc, para la esta Campaña, ver junto con el P. [Partido Comunista]y otras organizaciones filiales de organizar algunas bien preparadas manifestaciones populares. CONTRA LA PENA DE MUERTE, CONTRA LA EJECUCIÓN DE LOS CONDENADOS. POR LA LIBERTAD DE LOS PRESOS. CONTRA LA REPRESIÓN.

Invitar a las J.S.[Juventudes Socialistas] y L.[Libertarias ?], a todas las organizaciones de izquierda o de sentimientos más o menos liberales, a participar en estas campañas, recoger miles de firmas para enviar al Gobierno y a la prensa, levantar una ola de indignación y protesta contra tales crímenes del Gobierno.

Pero inmediatamente de las contestaciones de estas organizaciones, comenzar rapidamente nuestro propio trabajo práctico en esta campaña, como si se tratase de la campaña electoral, para que en ella nos pongamos a la cabeza en actividad e iniciativa y RECLUTEMOS CIENTOS DE MILITANTES para nuestra organización. Movilizando todas nuestras fuerzas y a las demás organizaciones, a todos los jóvenes trabajadores, debemos detener los propósitos sangrientos de Lerroux-Gil Robles y hacer ver al mismo tiempo a toda la juventud trabajadora que nuestra J.C.[Juventudes Comunistas] vive y se moviliza aún enmedio de la peor represión y que su puesto está en nuestras filas. Cordiales saludos. Arístides. 1

1 Causa 144/1935. AIMN.

Un caso de responsabilidades políticas.

 

A Lei de Responsabilidades Políticas foi promulgada no ano 1939 (BOE 13-2-1939) e tiña como finalidade a liquidación das “culpas contraídas por quienes contribuyeron a forjar la subversión”. Piar fundamental na represión económica, condenou á miseria e á invisibilidade social a un importante número de persoas que consideraba discordantes co novo réxime. No seu preámbulo preséntase como un instrumento que podía permitir que os españois que salvaran o país e a civilización, xunto con aqueles que “borren sus yerros pasados mediante el cumplimiento de sanciones justas y la firme voluntad de no volver a extraviarse”, puidesen convivir dentro dunha “España grande”.

Era unha aberración lexislativa, uns tribunais de carácter político nos que os máis elementais principios xurídicos quedaban abeirados: tiña carácter retroactivo, pois xulgaba feitos que eran legais no momento de producirse (afiliación a organizacións políticas ou sindicais); vulnerábanse garantías básicas como a presunción de inocencia; sancionábase con duplicidade condutas que xa foran condenadas por outra xurisdición e as responsabilidades non se extinguían coa morte das persoas procesadas.

O 30 de outubro de 1939, o titular do xulgado instrutor provincial de responsabilidades políticas, Gerardo Martínez Díaz, inicia a incoación do expediente 43/1939 a cinco veciños de Pontevedra. Este expediente sería elevado ao Tribunal Regional de Responsabilidades Políticas da Coruña o 2 de decembro dese ano.

As persoas sometidas a este procedemento foron Ramón Fernández Cortés, Enrique Martínez Pazos, Francisco Mouriño Iglesias, Francisco Sánchez Solera e Francisco Tilve Rodríguez.

Ramón Fernández Cortés, 45 anos, casado e con tres fillos, empregado da Deputación, fora afiliado da ORGA e de IR. Posiblemente estivese afiliado á loxa masónica Helenes nº 7 de Pontevedra. No ano 1940 denunciouno a policía por non descubrirse nin saudar diante do paso do estandarte do rexemento de artillería.

Enrique Martínez Pazos, 58 anos, casado e con oito fillos, era condestable maior da Armada retirado ao acollerse á “lei Azaña”. Sospeitoso de masón. Afiliado a IR. Cando o 1 de outubro de 1939 rexistraran o domicilio doutro dos inculpados, Francisco Tilve, atopáranlle unha copia manuscrita que, ao parecer, fixera Martínez dun artigo “de matiz izquierdista”. Cando rexistraron o seu domicilio localizaron “propaganda marxista”. En 1940 ábrenlle unha causa (1241/40) no Departamento Marítimo do Ferrol acusado de adhesión á rebelión; o consello de guerra celébrase o 29 de marzo de 1942 e condénano a 12 anos e un día de prisión, perda de emprego e inhabilitación absoluta, por complicidade coa rebelión. Cumpriu a pena no castelo do Castro (Vigo) e na base naval da Graña (Ferrol).

Francisco Mouriño Iglesias,“Cavite”, casado, con tres fillos, era un republicano histórico; pertencera ao partido Radical-socialista, a UR e a IR. Acúsano de figurar como doante para as vítimas da revolución de outubro no 1934.

Francisco Sánchez Solera, empregado do servizo de augas do concello pontevedrés, estivera afiliado a Acción Republicana e a IR. Actuara como interventor da FP nas eleccións de febreiro de 1936.

Francisco Tilve Rodríguez, tiña seis fillos do seu matrimonio con Herminia Adrio Mañá (pertencente a unha familia moi represaliada); militante socialista dende 1901, ocupara os cargos de secretario e presidente da agrupación socialista pontevedresa e fora concelleiro na etapa republicana. Formou parte da candidatura socialista ao congreso no ano 1933 e actuou como interventor da FP. Detivérono o 26 de xullo de 1936 e estivo preso no cárcere da Normal e na illa de san Simón. Ao sobreserse a causa que lle instrúen queda en liberdade en abril de 1938. Destitúeno como empregado do Hospital en xuño de 1937.

A Mouriño e a Martínez deteranos en febreiro de 1945 (causa 70/45) e foron postos en liberdade en abril dese ano.

O 27 de xaneiro de 1940, o tribunal rexional de responsabilidades políticas, presidido por Eduardo Martínez Nieto e que tiña como vogais a Marcial del Río Díaz e a José Antonio Quiroga Martínez de Pisón, estimou os feitos cometidos polos acusados de menos graves; Tilve foi condenado a 8 anos de inhabilitación absoluta e 100 pesetas de multa, Sánchez e Martínez a 3 anos e un día de inhabilitación e 150 pesetas cada un, Fernández a tres anos e un día e 100 pesetas e Mouriño a 6 anos e 300 pesetas. Sánchez Solera non puido pagar a sanción e declarouse o embargo de bens pero como non posuía ben algún declárano insolvente.

O 19 de novembro de 1940 todos (agás Sánchez) recobran a libre disposición dos seus bens.

Intento de suborno.

Eran anos de fame, estraperlo e corrupción; o sistema de cupos sobre determinadas mercancías, imposto pola política económica intervencionista do réxime, propiciaba redes fraudulentas que as subtraían do circuíto oficial regulado polas autoridades para vendelas no mercado negro. Na maioría dos casos, estas redes non eran alleas ao funcionariado e cargos do réxime e a sectores próximos ao poder que participaban do chamado gran estraperlo.

Organismos como a Comisaría de Abastecementos e Transportes (CAT) ou a Fiscalía de Taxas, creados para controlar o sistema de abastecemento, resultaban ineficaces ou pouco activos para evitar estes fraudes (cando non participaban directamente neles). Máis eficientes parecían na loita contra o pequeno estraperlo, cun número elevado de sancións e comisos de mercadorías. De cando en vez aparecían nos xornais novas dalgunha acción contra o gran estraperlo, mesmo se se trataba dun cargo político. Era un xeito de propaganda sobre o carácter xusticeiro do réxime, que daba a imaxe de sancionar duramente tamén os seus propios membros; moitas veces encubría loitas internas polo poder.

A xeito de exemplo tratamos un caso que afectou o alcalde de Meaño no ano 1943. Manuel Sineiro Moldes era membro dunha familia moi ligada ao poder municipal xa dende antes do golpe de estado; un dos seus membros, Ángel Sineiro, fora alcalde durante a Ditadura de Primo de Rivera. Manuel, industrial, afiliárase a Falanxe e, no ano 1940, cando era secretario local de FET y de las JONS, fora nomeado membro da xestora municipal.

O 27 de febreiro de 1943, o xornal falanxista El Pueblo Gallego publica en portada unha nota do gobernador civil coa nova da destitución, detención e ingreso no cárcere do alcalde Manuel Sineiro, que pretendera subornar un funcionario da Delegación Provincial de Abastecementos e Transportes. 

Al hacer públicas estas medidas, me complazco en felicitar a los funcionarios del referido Servicio, por dar muestras de probidad como la presente.

O asunto estaba relacionado co cupo de fariña adxudicado ao concello de Meaño: segundo o expediente 513/43¹, iniciado o 23 de febreiro, o funcionario denunciante afirma que 

le propuso que si además del cupo de harina que correspondía a dicho Ayuntamiento lograba entregarle alguna cantidad más, le daría mil pesetas animándole a recibir dicha cantidad puesto que la vida estaba muy mal y que el podía lograr otros ingresos de esta forma.

 O funcionario dera conta ao secretario e idearon unha estratexia para coller no allo ao alcalde; citouno nun reservado do Bar Español ao que acudiu Sineiro acompañado dun panadeiro da súa localidade. Cando o funcionario saíu cun pano branco na americana como sinal de que se efectuara o pago, interviron o secretario e un subinspector da CAT que procederon a indicar que os acompañasen para interrogalos.

Sineiro aduce que a intención era que o funcionario estudase a posibilidade de aumentar o cupo do seu concello 

por no llegar a cubrir las necesidades y ser mucha la gente que llega a pedir pan todos los días, no haciéndolo, sin que en el ánimo del que dice hubiese intención de lucro alguno.

 Asegura que todo fora debido a unha insinuación do panadeiro (que fora quen entregou os cartos ao funcionario), sen afán de lucro e só co ánimo de que a industria continuase traballando. O panadeiro corrobora o anterior.

O secretario fai constar a certeza que ten da capacidade e honradez do funcionario denunciante (Francisco González López de la Ballina) e 

ni por un momento pongo en duda sus manifestaciones de que el Sr. Alcalde pensaba realizar un gran negocio con los cupos de harina [...] Llegó a indicarle que las verdaderas ganancias las obtendrían los dos puesto que ya verían la forma de engañar al panadero al que utilizarían como testaferro.

O Comisario xeral de Abastecementos e Transportes, en vista da gravidade dos feitos propón ao ministro de Gobernación o internamento do alcalde nun Batallón de Traballadores.

144-02547-00001 AGA.

Resistentes: o canto da Internacional en Redondela.

No ambiente de medo e de control abafante da poboación existente tras o golpe militar, houbo tamén ocasións para actos de resistencia de distinto tipo e intensidade. A finais de decembro de 1938, na vila de Redondela, uns falanxistas denunciaron que, ás sete da tarde do día catro, un grupo de redondeláns de “ideoloxía extremista” cantaran publicamente a Internacional co fin de “incitar y animar a la rebelión a los elementos de su misma ideología”. Foron varios os denunciados pero, logo da instrución da causa militar 3/39, os definitivamente xulgados serían Maximino Soto Lamas, mariñeiro de 44 anos, Alejandro Castro Pérez, de 30 anos, fora directivo do sindicato de zapateiros e apoderado da Fronte Popular; Enrique Ramón Rodríguez Chamorro, 32 anos, afiliado á Casa do Pobo,e propagandista da Fronte Popular, segundo as acusacións declarárase en folga tras o golpe abandonando o seu traballo no café América e apoderado da FP nas eleccións e o soldado José Villaverde Figueroa, 24 anos, afiliado á Casa do Pobo e con antecedentes de propagandista da FP. Todos estaban considerados como desafectos.

O xuízo celebrouse o 10 de marzo de 1939 e a acusación foi de auxilio á rebelión.

É significativo da xustificación dos motivos do golpe militar que os sublevados queren transmitir un dos resultandos da sentencia ditada (cunha redacción igual ou semellante repítese noutras sentencias):

Que el dieciocho de Julio de mil novecientos treinta y seis el Ejército Español recogiendo y haciéndose intérprete del sentir nacional se hizo cargo del Poder que había sido detentado por el denominado Frente Popular con su gobierno perseguidor de lo genuinamente español y que era fiel vasallo de los dictados extranjeros, encaminados a destruir el arsenal de virtudes, cualidades y conquistas espirituales de la raza a través de los siglos, viéndose desde el principio el poder legítimo atacado por los españoles de la antipatria, que aún en algunas regiones hostilizan con las armas y bajo mando militar a las fuerzas del Ejército mantenedoras del Poder legitimamente constituído.

O canto do himno revolucionario tivo graves consecuencias para os acusados pois foron condenados a seis anos e un día de prisión e ás accións civís para pedir a reparación do dano e indemnización de prexuízos. Saíron en liberdade condicional en 1940.

Contra o esquecemento: Claudio Magdalena González.

“Magdalena cayó!” Así gritaba un grupo de mulleres desfilando polas rúas de Pontevedra para celebrar a captura de Claudio Magdalena González. Logo de que as tropas golpistas tomasen o control da poboación, moitos militantes de partidos republicanos buscaron agocho nos montes próximos á capital. Un grupo deles, no que se atopaban Claudio Magdalena, Víctor Moldes, Alejandro e Faustino Gama, os irmáns Guillán e outros, estiveron escapados polos montes do Acibal e do Castelo (Lérez); moitos deles eran veciños de Lérez ou tiñan familia na parroquia (como era o caso de Claudio), alí recibían información por parte dalgunhas leiteiras de Verducido e baixaban de noite a durmir en alboios nos que non houbera cans. Taberneiros como Constante Estévez ou Enrique Almón, proporcionábanlles comida. A persecución por parte de gardas civís e da Garda Cívica pontevedresa (con Víctor Lis á fronte) era incesante, con batidas a pé ou cunha sección a cabalo integrada por veciños de Xeve.

O día 8 de setembro de 1936 lograron capturar a Claudio Magdalena, de 36 anos, natural de Vigo e veciño de Pontevedra, electricista, taberneiro e membro destacado de Unión Republicana. Ocupaba tamén o cargo de vicepresidente na sociedade “La Viña” xunto a outros taberneiros como Santiago Roma, Eugenio Urtaza ou Calixto Díaz. Nos xornais que refiren a captura, Magdalena aparece catalogado falsamente como “destacado comunista”. As forzas que logran a detención compoñíanse de seis gardas civís e uns sesenta “cívicos”, todos eles mandados polo citado Lis.

Os informes destacan que era un dos principais “cabecillas del movimiento iniciado contra el Ejército Español en el mes de julio último por los elementos obreros comunistas de Pontevedra”; así o asina o comandante Velarde ao día seguinte. Tamén o acusan de ser amigo e asesor do gobernador civil, que frecuentaba a súa taberna, de ter ideas moi avanzadas e disolventes, de repartir armas, e feitos semellantes. A Garda Civil considérao “De mala conducta y antecedentes, comunista significado y se supone tiene auxilios del socorro rojo” (4-1-1937).

Na causa 115/37 por rebelión militar, instruída contra numerosos pontevedreses que participaran na oposición ao golpe militar, un dos procesados é Magdalena; no xuízo celebrado os días 16 e 17 de febreiro de 1937 o presidente foi o tenente coronel Francisco Llorente, vogal poñente Ramón Rivero de Aguilar e fiscal Manuel Mª Puga y Ramón. Actuou como defensor o tenente Jaime Aranda. Condenan a morte a Claudio Magdalena, Víctor Moldes, Constantino Gómez, Albino Sánchez, José Acuña e Manuel Buján; aos dous últimos conmútanlles a pena.

Na madrugada do 17 de abril de 1937 entran en capela no cuartel da Garda Cívica, rexeitan os auxilios espirituais e néganse a asinar a notificación da sentenza. Xunto os outros condenados foi conducido á avenida de Bos Aires e, ás sete da mañá, un piquete de gardas de asalto leva a cabo o fusilamento. Claudio recibe tres disparos na rexión precordial e un no tórax que dan como resultado colapso cardíaco. Sepúltano no cemiterio de san Amaro, na tumba nº 34, zona 2ª, fila 1ª, propiedade do concello; vestía camisa branca, pantalón escuro e zapatos e calcetíns negros.

 Instrúeselle expediente de responsabilidade civil en xullo do mesmo ano.O tribunal de responsabilidades políticas da Coruña dita sentenza o 26 de marzo de 1940 condenándoo a unha multa de 50 pesetas. Non vai ser ata o 17 de abril de 1961 (!!!) que o fiscal promova a formación de expediente de indulto desa condena “por razones de pública conveniencia”. Casualidade ou escarnio, esa fora a data do seu fusilamento no 37 e, aínda máis, no escrito asegúrase que todos foran indultados da condena a pena de morte, cousa totalmente falsa. Por resolución do 25 de maio, comunicada o 26 de xuño, concédese o indulto das 50 pesetas, 24 anos despois da súa execución.

A presentación do alcalde García Filgueira.

 

Manuel García Filgueira, canteiro, natural de Mourente, era un destacado dirixente agrario e obreiro; dirixente do partido comunista. Debido á súa condición de primeiro tenente de alcalde, exercía o cargo de alcalde pola marcha do titular, Bibiano Fernández Osorio-Tafall, a Madrid para ocupar cargos tras a vitoria da Fronte Popular.

O 20 de xullo de 1936, os militares disparan contra o concello pontevedrés cun canón emprazado diante do cuartel de artillería (actual facultade de Belas Artes) e prodúcese a desbandada entre os concentrados en apoio do réxime republicano.

García Filgueira, a figura máis representativa da esquerda obreira, foi intensamente buscado polas milicias falanxistas e “cívicas”; de ser atopado tiña todas as probabilidades de ser executado ou “paseado”, como aconteceu con moitos correlixionarios. Sobre o refuxio do alcalde circulan varias versións: unha familia da Seca, outra de Salcedo, a casa do zapateiro Torres e ata os conventos dos franciscanos ou o das monxas de santa Clara. Manuel afirmou que estivera agochado no seu domicilio.

Co paso dos anos o risco de condena a morte era menor e os sucesivos indultos rebaixaran significativamente a duración das penas de cárcere; moitos fuxidos presentáronse ás autoridades. García Filgueira esperou trece anos para facelo. O 18 de xullo de 1949 escribe unha carta ao capitán xeral da VIII rexión militar:

Que en Julio de 1936 le sorprendió el Glorioso Movimiento Nacional siendo Alcalde del Ayuntamiento de Pontevedra, y como por el cargo que desempeñaba se me atemorizaba con ser fusilado, he decidido ocultarme abandonando a los que me insistían en que debía de hacer frente a las fuerzas del Ejército, luego por temor de unos y otros ha continuado en dicha situación de oculto, por tener entendido que se me encartó en Causa cuyo número y año desconozco pero que debió de tramitarse en esta Plaza, por lo que es de suponer me halle en situación de rebeldía y deseando hacer mi presentación al nuevo Estado es por lo que a V.E.

SUPLICA tenga a bien que previos los trámites reglamentarios se me apliquen los beneficios del in dulto [...] ya que el recurrente no ha tomado parte en hecho alguno que se pueda calificar de vandálico, no habiéndose presentado antes a V.E. por no haber tenido conocimiento de la gracia concedida por nuestro invicto Caudillo.

Logo da presentación, a autoridade militar recolle declaracións e informes de persoas e institucións que, en xeral, rebaixan ou desculpan a perigosidade das actuacións de Manuel. Non negan a actuación política e sindical destacada do preso pero non acreditan actuacións terroristas nin actos contra o estado durante o tempo que estivera oculto; tamén afirman a súa boa conduta.

Quedaban lonxe os tempos nos que era acusado gravemente de todo tipo de maldades, como facía Víctor Lis o 8 de setembro de 1936:

Este individuo es el propulsor y organizador del Comunismo en Pontevedra y se asegura que recibía subvenciones para su desarrollo [...] que armó a los empleados municipales, organizó desde el ayuntamiento la resistencia a las fuerzas del Ejército, dispuso el asalto al cuartel de la guardia civil, estuvo en contacto contínuo con el Gobernador Civil y mandó que los paisanos de las parroquias de este ayuntamiento vinieran a la Capital armados para atacar el cuartel de Artillería, de la guardia civil y demás fuerzas armadas reclutando para ello todas las células comunistas de Salcedo, Marcón, Mourente, Campañó, Geve, Lérez, Tomeza y otros pueblos.

A súa compañeira, Emma Mourón, estivera procesada no 36 polo intento de secuestrar as mulleres de militares sublevados (absolta) e estivera presa. Cunha idade de 67 anos, procesado en rebeldía en dúas causas militares, condenado en 1940 por responsabilidades políticas a dez anos de desterro, inhabilitación absoluta e unha multa de 250 pesetas, un decreto auditoriado da autoridade militar (18-10-1949) condénao a dous anos de cárcere que lle foron indultados.

Imaxe: Retrato efectuado polo seu fillo Carlos García Mourón.

O primeiro traslado dos restos de José Antonio.

A exhumación en Cuelgamuros do cadáver de José Antonio Primo de Rivera non foi a primeira que sufriu o fundador de Falange Española; en novembro de 1939 xa fora trasladado o cadáver ata o Escorial e, anos despois, ao chamado Valle de los Caídos. Nestes traslados aproveitouse para facer ostentación do exhibicionismo escénico tan querido pola organización fascista.

En 1938, con motivo de certificarse oficialmente o seu falecemento, en todas as provincias organizáronse actos de homenaxe póstumo; en Pontevedra (6-11-1938. III Año Triunfal) a corporación municipal “al conocer la triste confirmación de la pérdida para siempre de José Antonio Primo de Rivera, vilmente asesinado por los rojos” fai constar en acta a dor pola desaparición do “forjador de la Falange y precursor del destino Nacional e Imperial de nuestra España”. Nesa data acorda que o seu retrato honre o salón de sesións, “como enseñanza para los presentes y generaciones futuras”, gravar o seu nome e dirixirse á Xefatura local de F.E.T y de las JONS para participarlle o acordo.

Días despois, o xefe local, cumprindo ordes da secretaría xeral, monta unha Guardia de Camaradas fronte á inscrición co nome de José Antonio que se gravou na igrexa de santa María e se descubriría logo duns solemnes funerais. O secretario xeral do Movimiento, Raimundo Fernández Cuesta, declara o uso obrigatorio da garavata negra coa camisa azul en sinal de do permanente pola morte do fundador e primeiro xefe nacional.

A nova oficial da morte excitou a vea poética, sempre presta a facerse notar, dos vates falanxistas; no xornal estradense El Emigrado (16-11-1938) o inefable V.J. Refojo escribe varios poemas. Un deles, titulado “A José Antonio”, copiámolo a continuación:

No hay otro como tú tan inmortal,

La página gloriosa de tu historia

Deja indeleble y graba en la memoria,

Marcado ciclo de esencia triunfal.

En tus andanzas bélicas forjaste

Una enseñanza santa de igualdad,

Lo que era un sueño, lo hiciste realidad,

En tu doctrina no existió contraste.

Somos iguales, un día, nos digiste,

Y en titánica lucha, en buena hora,

Creador de un Estado Único fuiste;

Nos anunciaste, entonces, una aurora

Que esplendorosa con su luz resiste

Alumbrando a la ESPAÑA triunfadora.

Nunha circular do ano 1939 dítanse normas para que o nome de José Antonio quedara escrito de forma permanente nos templos, ben esculpido sobre a pedra ou escrito con letras metálicas, situado sobre a cruz colocada na parede, tamén de forma permanente, cun ramo confeccionado da mesma materia abrazando os travesos horizontais e vertical. Baixo os travesos horizontais escribiríanse, no seu día, os nomes dos caídos de cada parroquia. O Administrador Apostólico da diocese de Tui e o arcebispo de Compostela concederon a autorización debida, segundo comunicaba o xefe provincial de propaganda Enrique Pascual Souto.

O 20 de novembro de 1939, 3º aniversario da execución do xefe falanxista, declárase día de vacacións para que todo o alumnado “rindan con el recogimiento de un día de luto espiritual el homenaje de su evocación a la inmortal figura de José Antonio”. De todas as provincias acoden a Alicante “camisas vellas”, excombatentes e xerarquías falanxistas para participar no traslado do cadáver do que El Pueblo Gallego cualifica como “Fundador del Imperio Azul”; entre eles o xefe provincial Jesús Suevos, tres curas (un deles o “padre Comesaña”) e 9 acólitos. A capital provincial estará representada polos membros da Vieja Guardia Emilio Boullosa Asorey e Antonio Fuentes Giráldez. O día 22 iníciase desde Alicante a comitiva cara a tumba do Escorial: “Por los caminos de España, alfombrados de flores, desfilan los restos del mártir”. (El Pueblo Gallego, 22-11-1939). As campás de todas as igrexas tocarán nuns horarios coincidentes cos relevos no traslado dos restos.

Incautacións en Vilaboa e un comprador significado.

 

Nas incautacións de bens das sociedades cualificadas de marxistas resulta interesante facer un seguimento do sucedido posteriormente con esas propiedades. No caso das procedentes de sindicatos e sociedades de agricultores, o acostumado era que pasaran a ser propiedade da Delegación Nacional de Sindicatos; era habitual que esta entidade as cedera a concellos para servir de locais para escolas e algunhas foron utilizadas polas Hermandades Sindicales de Agricultores y Ganaderos. Non faltaban as que quedaron abandonadas ou foran queimadas. A principios da década dos sesenta, a Dirección General de Patrimonio del Estado, dependente do ministerio de Facenda, leva a cabo unha tarefa de investigación sobre o estado destas propiedades, quen as posúe, condicións nas que se atopan e outras circunstancias. Por parte dos concellos envíanse informacións, que non sempre son completas, requiridas polo ministerio que efectúa reiteradas exhortacións a completalas.

Na provincia de Pontevedra elabórase un listado con 74 expedientes de responsabilidades políticas relativos a estas sociedades.

Nesta ocasión deterémonos nas radicadas no concello de Vilaboa; no listado aparecen cinco propiedades debido a que existe unha duplicidade ao contabilizar como independentes as de “Obreros de Construcción Naval de San Adrián de Cobres” e “Construcción Naval de San Adrián”, que, en realidade, compartían un mesmo edificio.

A comisión cualificadora de bens sindicais marxistas outorgara a propiedade de todos os bens á Delegación Nacional de Sindicatos

Ademais das citadas, existían os das sociedades de agricultores de Santa Cristina de Cobres, Vilaboa e S. Adrián.

No ano 1963, o estado dos bens era o seguinte:

Da sociedade de agricultores de Santa Cristina conservábase unha casa de planta baixa; o mobiliario (desaparecido) estivera integrado por unha mesa de madeira de piñeiro, 7 bancos e 35 puntóns de madeira.

A sociedade de agricultores de Vilaboa posuía unha casa de planta baixa que se usaba como escola de nenos e nenas; non pagaba renda e estaba en mal estado polo que ía ser clausurada ao construírse un novo grupo escolar.

A casa de planta baixa da sociedade de S. Adrián estaba derrubada e os mobles (13 bancos, 2 mesas e varias viguetas) en ignorado paradeiro.

Polo que respecta ao edificio das sociedades de Construción naval, estaba en moi malas condicións e habitábao unha muller viúva e pobre sen pagar renda polo seu uso.

Todas as propiedades estaban rexistradas a nome da Delegación Nacional de Sindicatos no rexistro da propiedade de Pontevedra. Pero había unha excepción que, por varios motivos, non deixou de sorprendernos ao investigar o tema, era a da casa da sociedade de agricultores de Santa Cristina. A “Delegación Provincial de Sindicatos de Falange Española Tradicionalista y de las JONS” vendéraa, segundo o informe do alcalde Alfonso Buceta (16-7-1963); o alcalde asegura ignorar o prezo da venda e outras circunstancias e afirmaba que era utilizada como garaxe. Posteriormente puido saberse o prezo da venda: 4.000 pesetas. O comprador era un personaxe singular, moi significativo e cunha traxectoria como represor ben documentada (entre outros polo compañeiro Dionisio Pereira). Tratábase do crego Aquilino López Picón, que nesas alturas exercía como cura ecónomo desa parroquia, amén de ocupar cargos relacionados co asunto que nos ocupa: secretario da Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos de Vilaboa e correspondente da Obra Sindical de Previsión Social. Na posguerra seguiu militando na Falanxe e participou en numerosos actos políticos na súa condición de capelán da organización, ex-combatente e membro da Vieja Guardia.

Párroco da Magdalena (Soutelo de Montes), fora un dos primeiros falanxistas da Terra de Montes, xefe das milicias de Falanxe de Cerdedo, Forcarei e Beariz, participante no clima de terror e nas extorsións levadas a cabo polo grupo de Bau e do xefe provincial Manuel Castro Pena no 36. Logo da purga interna efectuada a principios do 37, incorpórase á fronte de batalla como capelán castrense, na segunda bandeira de Falanxe, e acada o grao de tenente.

Sociedades de agricultores de Pontevedra

 

As sociedades de agricultores do concello de Pontevedra, pioneiras a nivel galego, créanse na última década do século XIX froito do labor de republicanos e socialistas. As datas de presentación dos seus regulamentos no rexistro de asociacións do goberno civil foron: Lérez o 16 e Marcón o 20 de decembro de 1896; Mourente o 21 de marzo, Salcedo e Bora o 2 e o 10 de maio, Tomeza o 11 de xuño, todas no ano 1897; as sociedades de Campañó e Alba-Cerponzóns non se rexistraron ata o 14 e 26 de abril de 1902.

A pesar destas datas do rexistro oficial, a formación destas sociedades é anterior. Na homenaxe que a sociedade de Salcedo tributa aos seus fundadores, no ano 1935, faise constar que a data da súa fundación fora en 1892, ano no que a presidía Martín Pintos. A maiores, relata a persecución contra un dos fundadores, Lorenzo Montes, cun embargo de bens que dera lugar aos sucesos do Campo da Porta, que tiveron lugar no ano 1894. Debemos darlle toda credibilidade a estas afirmacións pois, nas datas da homenaxe, aínda vivían moitas persoas que participaran na fundación e no motín; ademais quen o afirmaba era o presidente da sociedade e, polo tanto, con acceso á documentación da mesma.

Outro dato que corrobora esta tese é que na placa de pedra da fachada do edificio da sociedade de Marcón figura o nome e a data de 1894.

A actuación política dalgunhas destas sociedades tamén parece apuntar a que estaban organizadas dende facía tempo, pois presentan candidaturas ás eleccións municipais en abril e maio de 1897; unha delas, a de Alba, tardaría varios anos en rexistrarse oficialmente. Non parece lóxico que sociedades que existían oficialmente dende facía un par de meses foran capaces de articular estas candidaturas, máxime contando coa férrea oposición de caciques e curas.

Nunha data tan temperá como outubro de 1897 presentan demandas ao ministerio de Facenda pedindo a suspensión da venda dos montes públicos (comunais).

Aparte da defensa dos intereses dos seus asociados e asociadas no campo agrario, sinaladamente na loita antiforal, as sociedades participan na política municipal, en ocasións con candidaturas propias, como xa sinalamos. Elevan propostas e demandas ao goberno relacionadas con cuestións a nivel estatal, como a oposición ás importacións de carne e o tratado con Uruguai, a defensa da libre destilación de augardentes, a prohibición da venda de viños de fóra do país, entre outras.

Son animadoras de iniciativas de carácter financeiro, como a Caixa Rural de Lérez, organizan actividades de divulgación agrícola ou sanitaria mediante conferencias, organizan compras conxuntas de sulfatos e outros produtos e apoian a actividade das xuventudes culturais e recreativas das parroquias.

Levan a cabo actividades moi semellantes ás das actuais asociacións de veciños, con peticións relativas ao acondicionamento de escolas, reparación de camiños e xestión dos cemiterios.

Unha función importante era a de mediación nos conflitos que se presentasen entre a veciñanza por cuestións como servidumes, aproveitamento de augas e pastos e outras cuestións. Non deixan de pronunciarse sobre cuestións de maior calado como os sucesos de Montjuich (1898) asinando un manifesto ao pobo de Pontevedra, que titulan “Las infamias de Monjuich”, xunto con entidades republicanas, socialistas e sindicais; no ano 1935, a Federación Agraria Comarcal pide a amnistía para presos políticos e sociais.

Cando se produce o golpe militar de xullo do 36, unha das primeiras actuacións dos sublevados foi a de apropiarse dos bens das entidades agrarias; estas propiedades pasaron a ter diversas funcións ao servizo da Falanxe ou do exército. Os dirixentes agrarios foron perseguidos e algúns encarcerados ou asasinados. Nunha segunda fase, coa posta en marcha de toda a lexislación incautatoria, pasaron a depender da Delegación Nacional de Sindicatos. Algunhas foron cedidas aos concellos para ser utilizadas como escolas, outras usáronas as Hermandades Sindicales de Labradores y Ganaderos e algunha quedou abandonada tras o incendio efectuado por falanxistas e “cívicos”, como foi o caso da de Mourente.

O informe nº 2814, da comisaría pontevedresa (30-8-1937) afirma:

Las Sociedades Agrarias de las parroquias de este término municipal estaban federadas a la Federación Comarcal Agraria, que a su vez coincidía ideologicamente con la Federación Obrera local, de significación comunista; en realidad el carácter de estas sociedades era absolutamente marxista [...] ejercían una actividad política y social marxista que se reflejó en las últimas elecciones, pues todas votaron la candidatura de izquierda del frente popular, imponiendo posteriormente sanciones a los que no hubieran votado tal candidatura.

No listado de propiedades incautadas na provincia a entidades de “carácter marxista”, máis do 60% eran das sociedades de agricultores.

No concello de Pontevedra foron: Bora, casa de pedra de planta baixa duns 70 m2, no lugar da Igrexa; Lérez, casa de 80 m2, no lugar de Pedra Picada (estrada da Coruña); Marcón, casa duns 90 m2 no lugar de Pazos; Mourente, casa de 120 m2, no lugar de As Laxiñas, no cruce da estrada da Seca coa estrada de Ourense, incendiada na madrugada do 10 de agosto de 1936; Salcedo, casa duns 80 m2, no lugar do Cruceiro e Tomeza, casa duns 66 m2 no lugar de Lusquiños.

Foto: Local de Mourente. ATOPO.

Camisa vermella en Cangas.

 

O 28 de maio de 1937, a Domingos Pereira de Brito, portugués residente en Cangas, un falanxista da vila chamoulle a atención por non parecerlle axeitada a cor dunha camisa que vestía. A cousa foi a máis e detivérono, recibiu varias labazadas e vergalladas ademais de retirarlle a camisa e a documentación. Así figura no escrito que Domingos dirixe a José Luiz Archer, cónsul portugués en Vigo, para denunciar o atentado sufrido. Entre os participantes indica que se atopaba un falanxista que era carteiro de Cangas; este falanxista era Alejandro Rodal, que sería xulgado posteriormente pola súa participación en varios abusos e irregularidades.

O cónsul comunícallo á Xefatura Provincial da Falanxe en Vigo para que adopte as medidas pertinentes. Feitas as oportunas indagacións, a xefatura local da vila canguesa contesta recomendando ao cónsul que pida informacións sobre Domingos ás autoridades e ata ao cónsul de Italia en Vigo (recoñecido fascista residente en Cangas); comprobaría así que se trataba dun elemento de pésimos antecedentes. Os falanxistas cangueses recoñecen que facía uns días, estando o súbdito portugués completamente borracho como era habitual, sacáranlle a camisa vermella que levaba e “le purgamos debidamente”. Negan que lle recolleran a documentación. Aducen que sempre que estaba embriagado dicía que era “Libertario” e que non permitiría que os seus fillos vaian á fronte porque el “no comulga ni comulgará con las ideas NACIONALISTAS, insultando a todas las personas y a las naciones amigas”.

A Xefatura Provincial envíalle copia do escrito citado ao cónsul para que poida comprobar que a Falanxe non obraba nunca sen fundamento e que o que o Movimiento vai buscando é facer desaparecer

todas aquellas ideas que por absurdas y antinacionales corroían las entrañas mismas de nuestra tradición, llegando a poner en trance de desaparecer toda la gloriosa tradición que guardan como un tesoro nuestros respectivos países Portugal y España.

O incidente resólvese de xeito amistoso; o cónsul apercibe a Domingos facéndolle as máis severas advertencias sobre o respecto e amizade que debe manter para “com o fidalgo Pais que generosamente o tem acolhido e para com as suas legitimas organisaçoes politicas”. Pero o representante diplomático tampouco deixa de indicarlle á xefatura falanxista a conveniencia de que, no caso lamentable de que Domingos volvese embriagarse e causar escándalo, calquera medida debería ser tomada “pelas autoridades oficiaes constituidas, afin de evitar erradas interpretaçoes”.

Prohibición do entroido.

 

Dentro do control que o novo réxime impuxo sobre a poboación, o exercido sobre festas e outras actividades caracterizadas por estar tradicionalmente impregnadas de transgresión, crítica ás autoridades de todo tipo e subversión da “orde natural das cousas”, acadou a maior expresión na prohibición do entroido (o carnaval segundo a súa linguaxe). Con todo, a persecución contra estas festas non tivo éxito total e, en moitos lugares, a resistencia contra as normas permitiu que subsistiran tradicións ancestrais e moitas persoas desafiaron as prohibicións expoñéndose aos castigos gobernativos. A Garda Civil non podía estar presente en todas as localidades o que permitiu estas celebracións.

Diante da imposibilidade de impedir totalmente estas festas, a estratexia das autoridades foi a de tratar de canalizar os festexos cara formas inocuas, como os bailes nas sociedades recreativas (aínda así con moitas limitacións) ou tolerando algunhas manifestacións populares nas rúas (desfiles) pouco ou nada conflitivas (non foi o caso das corrosivas murgas). Outra maneira de combater a festa foi a de procurar que pasase desapercibida ditando normas de censura para que os medios non fixesen mención ao entroido.

A primeira disposición sobre as festas aparece nunha orde do 3 de febreiro de 1937 (BOE nº 108, 5-2-37) na que, en atención ás circunstancias do momento, decretaba a suspensión indefinida non podendo celebrarse festa algunha que exteriorizase en calquera forma ese carácter, nin autorizarse nesas datas o uso de caretas ou disfraces nas rúas ou lugares públicos, cafés, casinos e semellantes. Tampouco poderían celebrarse bailes por tal motivo agás nos locais que os celebraban diariamente, aínda así, non poderían anuncialos como bailes de carnaval nin introducir variación algunha que, directa ou indirectamente, puidese revelar o propósito de conmemorar estas festas.

Non se facía alusión na norma a aspectos relacionados coa relixión ou a moral pero non podemos esquecer a tradicional xenreira que a Igrexa tiña contra o entroido. Se facemos un pequeno repaso de actos públicos en diferentes dioceses atopamos que na catedral de Lugo (1937) celebran un solemne triduo de desagravio con estación, rosario, sermón e bendición co Santísimo, para reparar os pecados e excesos do carnaval e obter divina misericordia e a conversión dos pecadores. Tamén na catedral de Mondoñedo (1940) celebran outro triduo de carnaval “desagraviando a Jesús Hostia de los grandes pecados que contra su divina Persona se cometen durante estos en todo el mundo”.

O arcebispado de Compostela (1938) encarga que se fomenten comuñóns de desagravio nesas datas. Na práctica totalidade dos templos lévanse a cabo actos deste tipo e os párrocos condenan esta festas, especialmente a utilización de capuchóns, acaso por lembrarlles as vestimentas da Semana Santa.

O xornal clerical El Compostelano saúda a prohibición gobernativa manifestando o pernicioso que era o entroido: 

las fiestas carnavalescas de España, minada por el materialismo y por la corrupción, eran fiestas de libertinaje, de vicio y de orgía; fiestas resabiadas de paganismo en las que el hombre, arrastrando su dignidad, entregábase a toda clase de diversiones, en unos días de vida licenciosa y degradante (18-2-1937).

O arcebispo de Toledo relaciona o asunto coa necesidade de apoio divino para vencer na guerra; indicaba que o nobre afán de todo bo español debería ser lograr a salvación de España e da civilización cristiá ameazadas e, para esta cruzada, tería que poñer en xogo os recursos sobrenaturais pedindo axuda a Deus ofrecéndolle sacrificio e oración. Polo tanto 

Sería aberración monstruosa que, cuando se trata de merecer los auxilios del cielo con la santidad de la vida, se produjeran los escándalos del carnaval.

A prohibición non se limitou aos anos de guerra senón que acompañou todo o franquismo. Cada ano os gobernadores publicaban ordes neste senso nos boletíns oficiais. Reiterábase a prohibición tolerándose soamente os bailes privados en sociedades ou círculos de recreo, previa autorización do goberno civil, con traxes de época ou rexionais que non constituísen disfrace e sen velar o rostro en ningún caso. Así o facía o gobernador de Pontevedra, José Solís Ruíz, “la sonrisa del Régimen”, no ano 1951: autorizaba os bailes, previo informe da alcaldía respectiva, “siempre que no trasciendan del seno de la Entidad, ni se les matice de carácter carnavalesco”. Eran as chamadas “Fiestas de Primavera”. Na ilustración desta entrada (Anuario de Vigo 1954-55) pode apreciarse o comentario do pé da imaxe “Tradición del Carnaval vigués, afortunadamente reducido a las fiestas sociales de esta época”.

Da estratexia para procurar que as festas pasasen desapercibidas é un bo exemplo a circular (Circular nº 3) que a xefatura provincial de propaganda de Pontevedra, asinada (10-2-1941) polo xefe provincial, Enrique Pascual Souto, dirixe a todos os delegados locais:

Habiéndose dispuesto por la Superioridad la prohibición en el año corriente y en los sucesivos de las llamadas fiestas de carnaval, os significamos a este propósito la conveniencia de que no se haga mención en la prensa, radio, ni por ningún otro medio de difusión, de tales fiestas, a fin de que pasen inadvertidas, en lo posible, para el público, en atención a las circunstancias que atraviesa nuestra Nación.

Pero o entroido resistía prohibicións e son numerosas as sancións contra as persoas que transgredían as normas. No ano 1943, nunha localidade con tanta tradición como Xinzo, o gobernador destitúe e multa con 500 pesetas ao alcalde, Honorio Peleteiro, por infrinxir ordes terminantes que lle deran respecto á celebración de bailes os días de carnaval. Parece ser que se celebraran bailes nun café da localidade así como o enterro da sardiña. Ademais pechan o café e multan con 1.000 pesetas os seus propietarios; tamén sancionan con 200 pesetas o Casino e con 250 a catro veciños por disfrazarse. En febreiro de 1940, a Garda Civil denuncia varios veciños de Redondela que o luns de carnaval formaron unha comparsa e pasearon pola vía do tren cantando coplas. Impóñenlles multas de 50 pesetas a 8 veciños e de 10 a seis deles.

Na década dos setenta aínda continuaban en vigor estas normas.