jueves, 28 de julio de 2011

Paseados... (2)



Como apuntabamos na entrada anterior, a confección dun listado de “paseados” presenta certa complexidade. Os “paseos” eran asasinatos que cumprían, habitualmente, as seguintes características: saca da vítima do cárcere ou apresamento no domicilio ou refuxio, nocturnidade, participación como executores de certos grupos de individuos pertencentes ás milicias falanxista ou das JAP, “cívicos” e asimilados, a morte tiña lugar fóra dos núcleos habitados e os cadáveres aparecían de madrugada en determinados lugares como as proximidades dun cemiterio, carreteiras de acceso á cidade...buscando o efecto de amedrentar á poboación.
Pero hai algúns asasinatos como os afondamentos ou os ocorridos en certos incidentes, que engaden dificultades para a súa adscrición. Os afondamentos, na maioría dos casos, son continuación da morte por fusilamento ou a consecuencia das torturas, ou sexa, habitualmente, son a fase final dalgúns “paseos”. No caso de Pontevedra, debemos lembrar o sucedido co avogado e concelleiro conservador, Alberto Martínez Tiscar; detido de madrugada no seu domicilio por un grupo de gardas civís e “cívicos”, foi conducido a Bueu onde, na compaña doutras persoas, fusilárono e o afondaron no mar. Andrés Dacosta Paz apunta a existencia de testemuños que indican que o mestre pontevedrés, socialista e masón, Manuel Pedreira Pazos, foi un dos que compartiron sorte con Tiscar. Ningún dos dous aparece no noso listado pois o “paseo” tivo lugar fóra de Pontevedra, como tamén foi o caso doutros pontevedreses que atoparon a morte lonxe do noso concello.
Outras veces as mortes foron presentadas como consecuencia dun enfrontamento coas forzas de seguridade; así sucedeu en Salcedo o 12 de decembro de 1936; o volume de forzas intervintes e o incendio provocado, fixo que os feitos tiveran unha repercusión distante do secretismo habitual dos “paseos”. Consideramos “paseo” o asasinato de Manuel Méndez Montes e Juan M. Gómez Corbacho? Neste e en casos parecidos non o fixemos.
En diversas publicacións aparecen como “paseadas” persoas que, cando investigamos nos xornais da época, aparecen consideradas como suicidios; é imposible comprobalo con total certeza e teñen que ser outras circunstancias as que determinen a tipoloxía da morte. É o caso de Benito Acuña Gallego, Ricardo Eymar Fernández, Antonio Gallego Moya, Benito Pérez Losada e tamén algún outro que aparece morto por disparos no seu domicilio. O caso de Acuña xa foi comentado na entrada anterior.
Ricardo Eymar, tenente coronel, 57 anos, orixinario de Toledo, apareceu nos arredores da capital gravemente ferido sendo ingresado no Hospital e falecendo horas despois. O xornal falanxista El Pueblo Gallego escribe
“...Presentaba cortes de navaja en distintas partes del cuerpo, que él mismo se había dado con ánimo de suicidarse. Ignoramos los motivos de esta resolución y se nos dice que el señor Eymar padece de trastorno mental” (EPG, 4-10-1936)

Antonio Gallego Moya, garda de seguridade, 54 anos, vivía coa filla xunto ao cárcere pontevedrés. Neste caso é o Diario de Pontevedra o que nos dá a nova:
“...sorprendida por la detonación de un disparo de arma de fuego, la hija de Gallego, que se encontraba en la cocina preparando la comida, acudió a la habitación de su padre, encontrando a este moribundo. Presentaba un tiro en la sien derecha, con salida de proyectil por la izquierda [...] lo que hace suponer que se suicidó en un momento de perturbación mental”
(DP, 19-10-1937)

Benito Pérez Losada, coñecido como “o coxo”, de Estribela, 31 anos, apareceu no quilómetro 1,700 da vía do tren, lugar de A Caeira. O titular do Diario de Pontevedra é inefable: Un joven se arrojó al paso de un tren. Era un aburrido de la vida y quedó muerto en el acto. A continuación describe os feitos:
A las tres y cuarto de la tarde de ayer, un hombre que al parecer iba paseando al lado de la vía por la Caeyra (sic), se arrojó de pronto hacia los raíles, en el momento en que avanzaba un tren de mercancías que se dirigía a Villagarcía [...] Estaba cojo y enfermo, por lo que se supone que aburrido de la vida decidió arrojarse al paso del tren. (DP, 28-4-1937)

Hai outro suicidio que tamén merece comentario: o do practicante Afrodisio Martínez Menéndez, sucedido o 23 de outubro de 1936; a intervención do xuíz militar e o rexistro da morte como causada por “hemorragia interna por disparos de arma de fuego” poden explicar que algúns autores o consideren como “paseado”. Os xornais cualificaron a morte como accidente:
Muerte sentida. Víctima de un inesperado accidente ha dejado de existir en la mañana de ayer el culto y conocido practicante de Medicina don Afrodisio Martínez. El finado gozaba de generales simpatías y su muerte fué muy sentida” (Diario de Pontevedra, 14-11-1936)
A realidade foi outra: Afrodisio, falanxista e membro da Guardia Cívica pontevedresa, estivo implicado en irregularidades económicas na mesma o que, parece ser, o levou ao suicidio.
As causas de morte que aparecen nos rexistros non sempre aportan claridade aos casos, atopamos numerosas veces “hemorragia interna”, “colapso cardiaco”, “ Parálisis del bulbo raquídeo”, “Lesión al corazón” e outras igual de equívocas, fronte ás máis descritivas e explícitas de “ Lesiones producidas por disparos de arma de fuego”, “Rotura de corazón por arma de fuego”, “Cuatro heridas de armas de fuego penetrantes en el tórax”, “Fusilamiento”... Este feito fai que os investigadores poñan a atención en calquera causa de morte de tipo traumático e, se a hora ou o lugar da morte son sospeitosos, pode levar a confusión e clasificar como “paseo” o que foi consecuencia dun accidente de tráfico entre un ciclista e un camión no empalme de Lérez, como foi o caso de Manuel Filgueira Fontenla, sendo máis grave a confusión -fóra da provincia de Pontevedra- cando se atribuíu a condición de “paseado” ao militar golpista Eugenio Jack Caruncho, morto en accidente en Santiago.
Caso distinto é o sucedido con Emilio Areán Moure, na súa morte dábanse todas as condicións: militancia política, participación nos sucesos de xullo do 36 e morte por “hemorragia interna” a finais de xullo; o profesor Manuel Igrexas, investigador nas terras do Deza, faime chegar a información, baseada en testemuños da familia da vítima, de que a súa morte no Hospital pontevedrés foi a causa dunha caída da camioneta cando participaba, xunto con compañeiros chegados a Pontevedra, na defensa da república.
O feito de que haxa persoas a quen se “pasea” despois de seren xulgados e condenados en Consello de Guerra, pode explicar que se atribúa aquela condición a vítimas que temos documentadas como fusiladas coas formalidades xudiciais; sucede así con Albino Sánchez Leiro “O Perrita”, Joaquín Blanco Vázquez ou Serafín López Otero, sometidos os dous últimos a consello de guerra o 7 de outubro de 1936 e fusilados o 14 de dito mes. Máis sorprendente é a afirmación, que aparece nunha coñecida Historia de Pontevedra, de considerar “salvado milagrosamente”, facéndose o morto logo do “paseo”, ao taxista José Pintos que, desgraciadamente, foi asasinado en Pontevedra o 27 de agosto do 36.
Un tema que tamén aporta confusión é o dos “desaparecidos”. As desaparicións poden deberse a “paseos” nos que non se atopou o cadáver ou non hai constancia por fontes fiables da morte, pero tamén hai evidencias de desaparicións debidas a fuxidas ao estranxeiro, entrada na guerrilla, etc. Un caso xa tratado nestas páxinas foi o de Jesús González González, o “Suma y sigue”, a quen non debemos confundir cun “paseado” que aparece no listado do mesmo nome pero que era coñecido por “Pernas”.
Notas sobre o listado publicado na entrada anterior:
Godoy Rago, José: o segundo apelido é Lago.
Otero Lago, José; Pando Rivero, Luis e Oubiña López, Manuel non foron “paseados” senón executados na Caeira, ás sete da mañá do 4 de decembro de 1936 por unha compañía de gardas de asalto, logo dun consello de guerra celebrado o 21 de novembro.
A continuación coloco unhas gráficas, elaboradas a partires dos datos do listado, sobre os “paseados” en Pontevedra:

viernes, 15 de julio de 2011

Paseados...

Este tipo de asasinatos, que algúns autores encadran dentro do concepto “represión paralegal”, son levados a cabo sobre todo nos primeiros meses tras o golpe militar. Estas accións, que poderían parecer incontroladas, estaban planificadas con anterioridade ao golpe militar e buscaban o sometemento do territorio no que este triunfa, mediante a eliminación dos cadros políticos, sindicais, agrarios, etc; os sublevados aseguraban así a quietude na retagarda coa paralización polo terror de calquera asomo de resistencia, ó tempo que impulsaban o achegamento ó novo réxime de importantes sectores da poboación, por medo ou pola defensa dos seus intereses e que colaboraban activamente coas novas autoridades integrándose en milicias paramilitares, denunciando e servindo de testemuñas contra os considerados inimigos ou, simplemente, mirando para outro lado.


Esta política represiva tivo como executores ás milicias falanxistas e determinados grupos da Guardia Cívica, seguindo as directrices ou a tolerancia das autoridades militares, delegados da orde pública e mandos da Guardia Civil.


A maioría das veces, as vítimas eran sacadas, de madrugada, dos cárceres ou da illa de S. Simón, aducindo traslados a outros cárceres ou a realización de interrogatorios; outras veces eran capturadas nos seus domicilios ou refuxios. En varias ocasións, utilizábase a “lei de fugas” testemuñando o intento de fuxida tras a consabida avaría do automóbil que transportaba aos detidos. Tamén era corrente utilizar como tapadeira do “paseo” a modalidade do fusilamento por “estar incursos en el bando” que posibilitaba a execución inmediata do detido.


As dificultades de elaborar un listado preciso de “paseados” é grande dada a natureza dos feitos.


A existencia do proxecto universitario Nomes e Voces supuxo un avance considerable, ao reunir información de diversas investigacións de tipo local e outras fontes, aínda que, como é lóxico, existen algunhas diverxencias nos datos.


O seguimento de diversas fontes: novas dos xornais da época, bibliografía, testemuños orais, referencias en causas militares, anotacións en rexistros civís... deron como resultado un listado de vítimas “paseadas” en Pontevedra capital e inmediacións. Consideramos o criterio, ao noso entender máis fiable, do lugar no que se comete o asasinato, aparece o cadáver ou está rexistrado, en lugar do domicilio ou lugar de nacemento da vítima. Facemos constar a data da morte.


Abilleira González, Luis 6-09-1936.


Acuña Agulla, Benito 19-09-1936. (1)

Agra Mondragón, Ángel 29-12-1936.

Alonso Pérez, Juan 8-11-1936.




Ares Villaverde, Avelino 26-09-1936.


Bao Rúa, Gerardo 30-01-1937.


Barreiro Prol, José 15-04-1937.

Blanco Abal, Saturnino 17-04-1937. (2)


Búa Laredo, José 4-12-1936.

Caamaño Tobío, Manuel 16-04-1937.


Calvar González, Manuel (¿Antonio? 19-12-1936.


Casal Dozo, Alberto 11-11-1936.


Castro Lobo, Ruperto 11-3-1937.


Cortizo González, José 11-08-1936.


Costas Bahamonde, Domingo 11-10-1936.


De la Torre López, José 25-09-1936.



Eymar Fernández, Ricardo 4-09-1936 (3)

Fares Fidalgo, José 5-09-1936. (4)


Fariña Duque, Antonio 11-11-1936.


Fernández Balboa, Benito 4-01-1937.


Fernández Blanco, Francisco 7-09-1936.


Fernández Núñez, Manuel 29-08-1936.


Fernández Turnes, Sebastián 24-08-1936. (5)


Franco Durán, Aniceto 24-11-1936.


Gallego Acuña, José 24-08-1936.


Gallego Moya, Antonio 19-10-1937. (6)




García Santos, Eduardo 11-11-1936.


Godoy Rago, [Lago] José 24-11-1936.


Gómez Bao, Santiago 5-12-1936.


Gómez Sampayo, José 8-11-1936.


González, Jesús " Pernas" 11-08-1936.


Judas Adato, José 17-08-1936.


Kanareuski Michael 17-08-1936.


Lorenzo Boullosa, Francisco 4-09-1936.


Magdalena García, Juan 10-09-1936.


Mallo Martínez, Estanislao 25-09-1936.

Meis, Ramón 1936


Miranda Cabral, Rufino 11-12-1936.


Muñiz Leiro, José 25-09-1936.


Nores Rodríguez, Emilio 25-09-1936.


Otero Lago, José 4-12-1936. Executado tras C. de Guerra.

Oubiña López, Manuel. 4-12-1936. " "

Pando Rivero, Luis 4-12-1936. " " (Ver nota 9 )

Pazos Barreiro, Julio 11-03-1937.

Pérez Losada, Benito 27-04-1937. (7)


Pintos Quinteiro, José 27-08-1936.

Piñeiro Barreiro, Francisco 26-09-1936.


Rey Iglesias, Alberto 2-01-1937.


Rey Rey, Andrés 5-9-1936. (Modificada a data, ver nota 10)


Rial Vidal, Ángel 13-11-1936.


Rodrigo Méndez, Alfonso 5-09-1936.

Rodríguez Alonso, Telmo 8-11-1936.


Romero Castiñeira, José 11-11-1936.


Sáez Ruíz, Vicente 5-12-1936.


Sobral González, Juan 12-10-1936. (8)


Taberneiro Fraiz, José María 11-08-1936.

Teixeira Alonso, Adonis 5-12-1936.

Torre López de, José 25-9-1936.




Torres Paz, José 11-08-1936.


Vázquez Vázquez, Francisco 24-11-1936.


Vilas Davila, Emilio 29-12-1936.

Villar Fortes, Albino 24-11-1936.




Notas:


1. Consta como “suicidio” no cuartelillo de seguridade do Goberno Civil; fora testemuña no xuízo contra Genaro Estévez e Salvador Pastoriza e detivérono por “escandalizar” á saída do mesmo. Era alcalde de barrio de Salcedo. Falece no Hospital por cortes de cristal nos brazos.


2. Resultou ferido nun confuso incidente en Cangas e faleceu no Hospital pontevedrés.


3. Era militar; segundo os xornais suicidouse no seu domicilio.

4. De Fontao; un informe da Guardia Civil di: “es el elemento más peligroso de la comarca, distinguido en la organización de huelgas en las minas de estaño”.
5. Detido en varias ocasións en tempos da República por roubo e outros delitos.
Aplícanlle a “lei de fugas” nun traslado.


6. Ex-garda de seguridade. Os xornais falan de suicidio.
7. De Estribela, coxo, xornaleiro, os xornais din que se suicidara na Caeira tirándose ao paso do tren.

8. Diverxencia nas fontes sobre se foi “paseado” ou executado logo do consello de guerra.



9. Novas investigacións confirman de xeito indubitable que ningún deles foi "paseado" como consta en varias publicacións. Foron executados na Caeira, tras consello de guerra. Ver próxima entrada.

10. Documentación atopada recentemente proba que foi paseado o 5 de setembro de 1936 aplicándolle a lei de fugas nun traslado. (26-1-2013)


Tamén aparecen citados en diferentes publicacións como “paseados” en Pontevedra, os seguintes:


Areán Moure, Emilio 24-07-1936.
Cacabelos, Manuel 12-03-1937.
Fariña Torres, Faustino 22-09-1936.
García Bustos, José 7-8-1936.
García Ferro, Manuela 13-09-1936.
García Martínez, R. 12-10-1936.
González González, Gumersindo 11-11-1936.
González Rodríguez, José 3-10-1936.
Janes Otero, Juan Antonio 24-11-1936 (1)
Moreira, Antonio 25-04-1938.
Nieto Landín, Constante 2-07-1938
Omil Pesqueira, José 24-08-1936
Padín Romero, Luis 21-02-1937.
Pereira Pintos, José 20-08-1936.
Pesado Oujo, Manuel ?
Portela Pérez, Domingo 27-12-1936
Rey Vidal, Manuel 4-02-1937.
Sánchez Brea, José Mª ?
Sanes Otero, Antonio 24-11-1936.
Sanes Otero, Juan 24-11-1936.
Silva Pereira, Avelino 10-08-1936.
Solla Alejandro, Jesús 11-09-1936.
Tillas Lorenzo, Francisco 25-10-1936.
Tomé Lobeiras, Gerardo 24-12-1936
Trabazo Serapio, Víctor ?
Vieites Castro, Manuel 25-12-1936.

(1) Coido que se corresponde cun dos irmáns Sanes-


Non consideramos como vítimas de “paseos” diversas mortes como as sucedidas en tiroteos o día da sublevación ou en incidentes que non se axustan estritamente a esta modalidade. Será benvida calquera información sobre o presente listado.