O golpe de Primo de Rivera (2)

Logo das sucesivas intervencións no goberno do estado durante gran parte do século XIX, a perda das últimas colonias ultramarinas, a oposición da poboación a ser enviada a morrer no norte de África, a crecente organización da clase obreira, as reivindicacións das nacións históricas, entre outros motivos, propician que o exército aumentara a presión sobre os gobernos e cobrara máis forza a doutrina da autonomía militar fronte a uns políticos que consideraban causantes de todos eses males.

Os militares sorteaban a autoridade do goberno e consideraban como único mando e interlocutor o rei, que aceptaba gustoso ese papel.

Para os protagonistas do pronunciamento militar de Primo de Rivera, a preocupación polo “problema separatista” era moi importante. A ideoloxía que sustentaba este movemento, baseada nas ideas de personaxes como José María Pemán (que tería tamén un destacado papel no franquismo), consideraba que os nacionalismos das rexións periféricas partían dunha falsificación da historia por parte dos seus impulsores, que se aproveitaban da febleza dos gobernos para socavar a patria común. Máis alá do recoñecemento de singularidades de carácter folclórico, consideraban o asunto como un problema de orde pública ligado ao desorde social e utilízano para reforzar o seu proxecto de patriotismo centralista. Así o comprobamos nas declaracións e nas disposicións legais que promulgaron, como o bando que analizamos a continuación. (BOE, 19-9-1923.)

A exposición de motivos confirma o que acabamos de expoñer: 

De los males patrios que más demandan urgente y severo remedio es el sentimiento, propaganda y actuación separatista que viene haciéndose por audaces minorías, que no por serlo quitan gravedad al daño.

No artigo primeiro atribúe aos tribunais militares a potestade para xulgar os delitos contra a seguridade e unidade da Patria e canto “tienda a disgregarla, restarle fortaleza y relajar su concepto” calquera que fose o medio empregado para facelo. En relación coa bandeira determina que non se poderá usar outra distinta da nacional en buques e edificios públicos, sen máis excepción que nas embaixadas, consulados e outros edificios pertencentes a nacións estranxeiras. As bandeiras que “guardan con amoroso orgullo” os somaténs, concellos e outras corporacións, sempre que non tivesen “significación antipatriótica”, podían expoñerse sen incorrer en delito.

O artigo 2 especifica as penas a impoñer: a ostentación de bandeiras castigarase con arresto de seis meses a un ano e multas de 500 a 5.000 pesetas, que pagaría o portador da mesma ou o dono do local onde se izase. A difusión de ideas separatistas por medio do ensino ou a predicación de doutrinas comprendidas no artigo primeiro castigaríanse con penas de un a dous anos de prisión. Nun decreto posterior, en febreiro de 1924, determinábase a destitución dos mestres que ensinaran doutrinas opostas á unidade da patria.

Delitos máis graves, como levantar partidas en armas contra a Patria, conlevarían penas de seis a doce anos de prisión para os xefes e de tres a seis para os compoñentes. No caso de facer fronte á forza pública, os xefes serían condenados a morte e os demais entre seis e doce anos de prisión maior. Tamén se xulgarían do mesmo xeito os delitos frustrados e a conspiración. O “pandillaje, manifestaciones públicas y privadas” castigaríanse con tres anos de cárcere e multas de 1.000 a 10.000 pesetas.

A lingua tamén era obxecto de atención: 

El expresarse o escribir en idiomas o dialectos, las canciones, bailes, costumbres y trajes regionales no son objeto de prohibición alguna; pero en los actos oficiales de carácter nacional o internacional no podrá usarse por las personas investidas de autoridad otro idioma que el castellano, que es el oficial del Estado español, sin que esta prohibición alcance a la vida interna de las Corporaciones de carácter local o regional, obligadas, no obstante, a llevar en castellano

 libros oficiais e actas de rexistro.

O golpe de Primo de Rivera (1)

 

O 12 de agosto de 1923 celebrárase en Pontevedra, organizado polas Federacións Obreira e Agraria e as agrupacións socialista e comunista, un mitin contra a continuación da guerra de Marrocos; presidírao o comunista Portas e tomaran a palabra Amando Guiance, José Viñas, Gómez Osorio, García Filgueira e outros.

Ao día seguinte todo eran rumores; dende o mediodía as vidreiras do café Méndez Núñez enchíanse dos despachos que chegaban de Madrid e numeroso público achegábase a lelos. A gornición militar pontevedresa estaba indecisa á espera dunha reunión que os mandos terían a última hora da tarde.

O capitán xeral de Cataluña, Miguel Primo de Rivera, proclamara o estado de guerra e convidara aos outros capitáns xerais a secundalo; no seu manifesto pedía ao rei, “para salvar la Patria”, a separación dos actuais gobernantes e o apartamento dos “políticos” da gobernación do estado. Non deixaba de recalcar que “Este movimiento es de hombres. El que no sienta la masculinidad completamente caracterizada, que espere en un rincón, sin perturbar, los días buenos que para la patria preparamos”. Abondan no escrito apelacións ao rexeneracionismo como medio para gañarse o apoio dunha poboación desencantada co réxime vixente. Contaba tamén co apoio da alta burguesía catalana, a través da Lliga, atemorizada polos conflitos sociais e necesitada de medidas proteccionistas en certas materias.

Segundo estes militares, as ideas sobre a existencia dun inimigo interior como cancro que ataca a nación, o perigo dunha ameaza comunista, o separatismo que destrúe a unidade da patria, o problema de Marrocos, poñían de relevo a incapacidade do sistema parlamentario para facer fronte ao caos social. No fondo está a idea da autonomía militar fronte os gobernos e a prevalencia e control do exército sobre a sociedade civil.

Alfonso XIII, que estaba veraneando en San Sebastián, sae para Madrid e convoca a Primo na capital. A postura favorable do monarca ao pronunciamento parecía clara pois, cando o goberno propón os decretos de destitución dos rebeldes, alega que carece de elementos de xuízo e que, por tratarse dunha situación moi delicada, quería reflexionar antes. O presidente do goberno, García Prieto, presenta a dimisión. Segundo os xornais, o capitán xeral de Madrid, en principio leal ao goberno, estivera en palacio e Alfonso XIII tivérao toda a entrevista (unha hora) sen sentar e cadrado militarmente diante del; ao saír e preguntarlle pola situación os xornalistas, contestou: “ Pero que va a saber un generalillo como yo”.

O rei, saltándose a constitución vixente, asina o decreto de disolución das Cortes, nomea a Primo xefe do goberno e do directorio militar, confirma a declaración do estado de alarma coa suspensión de garantías constitucionais e decreta varios ceses.

En Pontevedra, ás dez da mañá do día seguinte, 14 de setembro, sae do cuartel de San Fernando unha compañía con banda de cornetas e tambores, mandada polo capitán López de Roda, coa misión de declarar a lei marcial. Diante das tropas marchan dúas parellas da Guardia Civil a cabalo. O bando ditado polo gobernador militar, xeneral de brigada Ángel Rodríguez del Barrio, constaba de catro artigos nos que deixaba baixo a xurisdición militar unha serie de actuacións, prohibía a formación de grupos e as reunións e manifestacións.

Noméase gobernador civil o coronel de artillería Junquera Guerra e, o 1 de outubro, toma posesión como alcalde Bernardo Aboal Aboal, tras a destitución da corporación municipal.

O novo gobernador pide á prensa, que está sometida a censura, colaboración para que, coa súa prudencia e discreción, non verse na obriga de aplicarlle o código penal militar. Manifesta que, se o novo réxime fracasa, “solo puede conducirnos al caos y a la revolución social, que nos llevaría al hambre y demás privaciones y epidemias que en Rusia han padecido”.

A reacción da poboación foi de pasividade e expectación; as organizacións políticas alleas ao turnismo parecen favorables, agás comunistas e anarquistas. No mundo agrario tampouco falta o apoio, seducidas as sociedades pola retórica anticaciquil e rexeneracionista dos rebeldes. A patronal e a cámara de comercio súmanse con entusiasmo ao apoio do novo réxime. A Igrexa tamén bota unha man e, no Boletín Oficial do arcebispado escribe:

Exhortamos asimismo y rogamos a todos los fieles diocesanos a que, por medio de la oración y la penitencia, la sagrada comunión y la valiosa intercesión del Angel Custodio del reino y del apóstol Santiago [...] pidan al Señor,
durante esos días, que asista e ilumine con sus celestiales luces al augusto Monarca y al Directorio Militar, que tanto las necesitan en estos momentos solemnes en que, con admiración y asombro de las naciones estranjeras, están llevando a cabo el grandioso programa, anunciado en el Manifiesto del Exmo Sr. Primo de Rivera.

Foto: Centro Gallego. (Uruguai) 31-10-1923. Galiciana.