Profesores represaliados no instituto de Pontevedra.

 

Na posguerra, exerceron no instituto de Pontevedra varios profesores que deixaron unha fonda pegada nos alumnos que tivemos a sorte de ser alumnos seus. Tiñan en común o feito de que foran depurados pola súa ideoloxía ou militancia política cando exercían noutros institutos e que, tras moitas vicisitudes, acabaran como docentes neste centro educativo. Nesta entrada faremos un breve repaso ás historias de vida de tres deles.

Xosé Carlos Villar García, profesor de lingua e literatura española, fora profesor en Noia. Membro do Seminario de Estudos Galegos e fundador naquela localidade de Izquierda Republicana (IR) así como concelleiro. Un dos seus delatores foi o director da Escola de Artes e Oficios de Compostela, que fixo o mesmo con moitos compañeiros, entre eles Carlos Maside. Sobre Carlos Villar asegura que:

fué a Madrid para asistir al Mitin que en aquella ciudad dió Azaña. Paseó por la Villa de Noya, donde era profesor, con la corbata roja, que en aquel tiempo era sonónimo (sic) de marxista. Fué Secretario y fundador enla (sic) Villa de Noya del Centro de Izquierda Republicana de Casares Quiroga. Fué concejal del frente popular (minúsculas no orixinal), como así lo manifestó en unas hojas que allí mismo publicó, proponiendo la supresión de las cruces en el cementerio. Como profesor separó a los derechas de los de izquierdas, diciéndoles a éstos, que estaban aprobados, mientras que a los de derechas que tenían que examinarse.

Carlos Villar tenta zafarse da persecución ingresando na Falanxe pero foi expulsado no 1943. Separado do posto, dá clase na academia Minerva de Pontevedra. Na publicidade deste colexio aparece como “ex-profesor de instituto”; reingresa no ensino oficial en 1955.

Mariano García Martínez, natural de Aguilera (Burgos), estudante destacado, licenciado en Farmacia e doutor en Ciencias Naturais, aproba oposicións a cátedras de bacharelato no 1930. Da clases en Alcira e no instituto de Oviedo. Profesor auxiliar encargado da cátedra de Ciencias Naturais, por ausencia do titular, na Universidade de Compostela. Foi vicesecretario de acción da Juventud de la Agrupación al Servicio de la República e afiliado a IR. Acúsano de defender ideas laicas e prestar adhesión aos “rojos”. Foi defendido polos testemuños de moitos profesores da Universidade, que afirman que os protexera cando os perseguiran. Expulsado da universidade e sancionado con traslado e inhabilitación para cargos no corpo de catedráticos de bacharelato, destínano a Pontevedra en 1942. Nesta cidade casa con Carmiña Bugallo, profesora de filosofía, antiga residente na Residencia de Señoritas da Institución Libre de Enseñanza; era, polo tanto, cuñado do militar leal Rogelio Bugallo. Foi investigador da Misión Biolóxica de Lourizán. As súas clases, con infinidade de actividades prácticas e de uso do laboratorio, foron un sopro de aire fresco no centro.

Celestino Noya Rodríguez naceu en Barro. Publicou a novela “Morta!”. No 1933 fora profesor interino de Xeografía e Historia no instituto de Pontevedra. Máis tarde exerceu como profesor no instituto de Lugo. Foi membro destacado do Partido Republicano Gallego e logo de IR. Nomeárono presidente da xestora da Deputación de Lugo na etapa da Fronte Popular, dende o 31 de marzo de 1936 ata o golpe militar; ademais era concelleiro na capital nomeado polo gobernador civil. Sorpréndeo o golpe en Madrid pois fora presentar o proxecto de estatuto galego (era presidente da comisión en Lugo) e para participar nas oposicións a cátedras. Tiña superado os cursiños de 1933 para acceder á praza de encargado de curso e foi incorporado polo goberno republicano, como o resto dos que se atopaban na zona leal, ao escalafón de catedráticos de instituto (Gazeta de Madrid,4-10-36). Mobilizárono como oficinista en sanidade no XIX corpo do Exército en Valencia; máis tarde estaría en Murcia prestando servizos no Hospital. Ao remate da guerra, estivo preso nun campo de concentración dende o 10 de abril de 1939 ata agosto de 1940. Por unha orde do 27 de febreiro de 1937, foi separado definitivamente como profesor encargado de curso do instituto de Lugo. Sometido a un proceso de responsabilidades políticas (Expte 76/940), acúsano de pertencer ao Partido Galeguista e a IR e facer propaganda do estatuto “siendo su obsesión la enseñanza laica”. Outra das acusacións era a de que pertencera á Brigada do Campesino. Tamén o inculpan por desempeñar cargos de confianza por nomeamento da FP “significándose en alguno de ellos publicamente por la intensidad y eficacia de su actuación en favor de aquel conglomerado”.

A estratexia de defensa de Celestino Noya, que non pode negar os cargos que ocupara pola relevancia que tiveran, é a de matizar súa ideoloxía e actuacións reunindo cantidade de testemuñas ao seu favor, especialmente de relixiosos e falanxistas. Foi condenado a 5 anos de inhabilitación para cargos públicos e multa de 300 pesetas (as pescudas sobre as súas posesións indicaban que o capital do matrimonio ascendía a 600 pesetas, que era o valor dos seus libros, os únicos bens que tiñan). Separado definitivamente como profesor, traballa no colexio León XIII de Vilagarcía. Reingresaría no corpo posteriormente e foi secretario e xefe de estudos moitos anos no instituto pontevedrés.

Fotografía: D. Mariano García. Fonte: www.atopo.depo.gal 

Un militar leal: Rogelio Bugallo Orozco.

Esquécese a miúdo – moitas veces de xeito interesado – que a postura do exército non foi unánime contra o goberno republicano, senón que moitos mandos permaneceron fieis ao seu xuramento de lealdade á República; algúns a pesar de non coincidir coa súa ideoloxía. En Galicia, os tres altos mandos da Mariña e do Exército ( contralmirante Antonio Azarola, xenerais Enrique Salcedo e Rogelio Caridad ) foron fusilados por non apoiar o golpe; en Pontevedra, o xeneral José Iglesias e o coronel Mario Sánchez, que se sumaron a última hora forzados pola oficialidade, pronto foron destituídos aínda que salvaron a vida.

Fronte ao esquecemento, rescatamos hoxe a historia dun deses militares que tiveron unha actitude de enteireza, valentía e respecto á legalidade non sumándose á rebelión militar, coas consecuencias que esta actitude lles ía supoñer.

Rogelio Antonio Bugallo Orozco pertencía a unha coñecida familia de Lérez; a súa irmá Carmen foi unha das mulleres pioneiras no acceso a estudos universitarios e residiu, dende 1932 a 1935, na madrileña Residencia de Estudiantes herdeira da Institución Libre de Enseñanza; foi profesora de Filosofía no instituto masculino de Pontevedra e casou co benquerido e inesquecible catedrático de Ciencias Naturais Mariano García Martínez (“Don Mariano”). Outro irmán, Emilio, estudou arquitectura e ocupou o cargo de arquitecto municipal de Vigo, cidade na que deseñou o auditorio de Castrelos ou, cousas da vida, o conxunto da cruz do Castro, símbolo franquista que aínda pervive naquela cidade.

Rogelio Bugallo foi un alumno brillante, a principios de século sempre aparecía nos listados da academia Balmes encabezando os cadros de honra con matrículas de honor e sobresalientes. Optou pola carreira militar e ingresou no corpo de Enxeñeiros; en 1936 estaba destinado como capitán no rexemento de Transmisións do Pardo.

O 18 de xullo chegou a Lérez de permiso antes de desfrutar dunhas vacacións no balneario de Guitiriz. Ante as noticias do levantamento militar, tenta comunicarse cos seus superiores a través do goberno civil, pero non o consigue. Triunfante o golpe en Pontevedra, non se presenta ás novas autoridades militares: máis tarde aduciría que non o fixera porque se enterara pola prensa, que o goberno desautorizara a proclamación do estado de guerra e, ademais, en Lérez, parroquia na que residía, a orde pública estaba en completa normalidade.

Recibida a orde, dada pola autoridade militar, de presentarse, négase a facelo e contesta co seguinte escrito:

En contestación a su atento escrito fecha 27 de julio pongo en su conocimiento que no perteneciendo a tropas insurectas (sic) no me presentaré en esa Comandancia mas que en calidad de arrestado o para restablecer el orden público. Lérez 27 de julio de 1936. El capitán. Rogelio Bugallo.

O comandante militar ordena a súa detención e instrúeselle causa militar na que actúa como fiscal o capitán de Artillería Guillermo Jack Caruncho, que considera a existencia dos delitos de inxurias ao exército e institucións armadas e desobediencia. No interrogatorio a que foi sometido, Rogelio Bugallo non se priva en especificar o que considera como tropas insurrectas: “todas aquellas que estén en contra del Gobierno formado legalmente con el apoyo de las Cámaras y por las Leyes vigentes en el País.”

Non sabemos se porque a mentalidade dos golpistas non concibía esta actitude de acatamento á legalidade por parte dun militar, ou se foi debido a un intento familiar para libralo dunha condena, ordénase a dous capitáns médicos que recoñeceran ao detido xa que, dende que estaba preso, padecía insomnio, excitación nerviosa que alternaba con estados depresivos e outras alteracións de carácter psíquico. Os médicos aprecian normalidade física e, no aspecto psicolóxico, fan ver a dificultade que sempre existe para afirmar o estado normal ou patolóxico da mentalidade, pero si poden afirmar que Rogelio Bugallo “razona con lógica, tiene concepto exacto de la honorabilidad y de la justicia, conserva en su totalidad la memoria actual y retrógrada y a todas cuantas preguntas se le hacen contesta tal y como podría hacerlo la persona más sentada y normal.”

Non negan a posibilidade da existencia dun “fondo neurósico” exacerbado pola reclusión, polo que consideran conveniente que se lle permita saír ao aire unha hora polas mañás e outra pola tarde; rematan o informe reafirmándose na constatación dun “fisiologismo completo” na exploración do seu sistema nervioso e mental.

O consello de guerra de oficiais xerais celebrouse en Pontevedra o 30 de outubro de 1936 e foi condenado a un ano de prisión por inxurias e a tres anos e un día de prisión militar por desobediencia; engádense as accesorias de separación do servizo e suspensión de todo cargo e dereito de sufraxio durante o tempo da condena.

O 13 de xuño de 1969 faleceu en Lérez (Pontevedra) destacando os xornais “lo mucho que se le quería por su caballerosidad, afable trato y carácter servicial.” (El Pueblo Gallego, 14-6-69)

No BOE do 12 de maio de 1949 declárase a caducidade dun rexistro mineiro de volframio en Camariñas, por renuncia do seu titular Rogelio Bugallo Orozco. Coincidencia ou non, este rexistro levaba o nome de “Lealtad”.

Documentos reproducidos: El Pueblo Gallego, Archivo Intermedio Militar del Noroeste.