"Paseos" a destempo.

 

Non era habitual, máis ben excepcional, que as autoridades sublevadas sancionasen comportamentos delitivos cometidos por axentes ou por milicianos ás súas ordes. Cando se abría algún procedemento – xeralmente por denuncia de persoas próximas ao réxime ou por algún consulado ou embaixada no caso de ser a vítima doutra nacionalidade – acababa en sobresemento por considerar a situación especial dos primeiros meses e o ardor combativo en defensa do alzamento que tiñan os implicados; todo o máis contémplase algunha sanción irrelevante por parte dos mandos. O anterior afecta tanto a prácticas corruptas de rapina económica, abuso de poder e semellantes, como a agresións físicas ou morte.

En relación coas mortes, hai algún caso documentado no que a auditoría xurídica e as autoridades superiores ordenan que se abra unha investigación máis completa (por exemplo no ben estudado asasinato do concelleiro Alberto Martínez), ou que se devolvan dilixencias ao instrutor, que fixera unha meteórica pescuda sen resultados, no caso do “paseo” do militante socialista José Pintos. Pero o resultado sempre remata no sobresemento. Non podía ser doutro xeito pois os vitimarios limitábanse a executar as ordes planificadas e ditadas de antemán polos mandos por máis que, ás veces, non seguiran estritamente os protocolos.

Nalgunhas publicacións sostense que houbo unha secuenciación nas tarefas de eliminación de opositores tras o golpe, de xeito que, nun primeiro momento só se empregaban accións extraxudiciais (sacas, “paseos”, fusilamentos por incursos no bando) e, meses máis tarde levábase a cabo a través de consellos de guerra. Unha simple comprobación nas datas (os primeiros consellos de guerra inícianse a primeiros de agosto) permite concluír que foi unha represión paralela na que, ao mesmo tempo, utilizábanse os dous métodos, que non deixan de ser dúas caras da mesma inxustiza. O que si é certo é o predominio moi destacado das execucións extraxudiciais nos primeiros meses ata diminuír de xeito moi acusado ao longo da primeira metade do 37; máis tarde volverían a repuntar no contexto da loita contra a resistencia armada da guerrilla.

O decreto de unificación de milicias, a depuración de Falanxe e a disolución das Guardias Cívicas coinciden coa drástica redución das prácticas citadas. Pero a habitualidade destes métodos fixo que algúns executores continuasen con esa dinámica e, dende a superioridade, tiveran que enviarlle algún aviso de que os tempos eran outros e o réxime necesitaba dar unha imaxe de suxeición ás formalidades xudiciais.

Un caso no que aparece documentado este proceder é o do asasinato do sindicalista da CNT, veciño da Lagoa (Vilaxoán), Manuel Diz Fuentes. Os informes atribúenlle a condición de xefe de grupo que “capitaneaba elementos levantiscos” adicándose á requisa de armas a persoas de dereitas, entre elas a Wenceslao Garra e o cura José Gago Tarrío.

Uno de los elementos mas destacados de estos ideales, tanto marxista como comunista era Jefe Presidente del Sindicato de Transportes Marítimos afecto a la C.N.T., se distinguió en cuantas huelgas surgieron en esta población como directivo; hizo varios viajes a Madrid delegado por los compañeros por asuntos sociales y también acudió a dicha capital cuando habló el mal español Sr. Azaña. Estaba casado en Asturias, donde pasó algún tiempo y principalmente en la revolución del año 1934, que desplegó su actividad, siendo muy propagandista de ideas comunistas y marxistas.

Integrante dos grupos de fuxidos que actuaban na comarca de Vilagarcía, forzas da Guardia Civil e falanxistas, baixo o mando do sarxento Desiderio Camacho Pinilla, detéñeno na tarde do 28 de setembro de 1938. Logo dun interrogatorio artéllase a xustificación documental da súa morte: condución cara o monte Xiabre para localizar unha cova onde se refuxiaban fuxidos, intento de fuga que obriga a forza a realizar varios disparos que dan como resultado a morte.

Aprovechando la oscuridad de la noche y como las inmediaciones del mismo están rodeadas de pinares, intentó darse a la fuga, emprendiendo veloz carrera, por lo que la fuerza le hizo fuego, después de las repetidas voces correspondientes de alto, cayendo al parecer mortalmente herido en la cuneta del camino y al intentar saltar un muro que allí existía [...] había sido alcanzado por tres disparos, uno en la cabeza, otro en la espalda y el otro por la caja torácica.

A veracidade do afirmado no informe, asinado polo propio Camacho, non resulta moi convincente se consideramos que as dúas da madrugada non parece a mellor hora para buscar unha cova no monte; tampouco é comprensible que unha forza composta de só tres gardas e un falanxista se internase cun preso, de noite, nun monte no que actuaban partidas armadas boas coñecedoras do terreo. A todo isto habería que engadir os testemuños de veciños que apuntan á participación nos feitos do crego de Cea José Gago.

O relato non é nada singular e confórmase ao que temos documentado noutros casos: son xustificacións elaboradas a posteriori para legalizar un feito que, con alta probabilidade, ocorreu en circunstancias de lugar, tempo e participantes diferentes ás relatadas.

Pero, como apuntamos anteriormente, os tempos cambiaran e estas prácticas había que poñelas en corentena; así o fai o auditor xurídico da oitava rexión que, o 14 de novembro de 1938, sobresé provisionalmente o caso pero manda recado ás autoridades, en concreto á Guardia Civil da provincia pontevedresa:

debiendo al mismo tiempo disponerse que por el Jefe de la Comandancia de la Guardia Civil de Pontevedra, se den las oportunas órdenes a sus subordinados y muy especialmente al que ordenó el servicio de autos, a fin de que en lo sucesivo se adopten en la conducción de detenidos, las más eficaces medidas de seguridad en evitación de la repetición de hechos como el que ha sido objeto de esta causa, sobre el cual no se proponen otras medidas a pesar de que recientemente y con respecto a la misma Provincia se hizo un pronunciamiento análogo, porque el suceso que lo motivó es posterior al de autos.