domingo, 17 de enero de 2021

Un "cabaleiro español" en Tui.

 


O título do artigo tómollo prestado a Carlos Méixome, autor dun magnífico artigo en Nós Diario: “Tres cabaleiros españois e unha consideración previa” (30-12-2020); nel facía unha semblanza de tres militares participantes na represión en Tui, un deles o protagonista desta entrada. No blog do mesmo autor, Pé do Galinheiro un neto do militar fai uns comentarios nos que defende a postura humanitaria e oposta á entrega de presos para fusilalos, na súa etapa de responsable do campo de concentración do mosteiro de Oia, onde era coñecido como “o capitán castaña”. Apunta este familiar que a súa postura levou a que o denunciaran e fora xulgado nun consello de guerra no que o absolveran. Non dei localizado esa causa pero si outra anterior contra Maximino Méndez Varela, no ano 1936, por neglixencia (causa 916/36). Posiblemente fora esta á que se referira.

Quede constancia pois da miña débeda co admirado Méixome por provocar a curiosidade que posibilitou este traballo.

O estudo desta causa, que rematou coa absolución de Méndez, proporciona moitas luces sobre o desenvolvemento dos procesos celebrados en Tui, aspectos que neles influíron e a dinámica xeral dos procesos militares.

Aparece clara a existencia dun grupo moi caracterizado dentro dos militares con mando na zona, que preme fortemente para imprimir a máxima dureza nas actuacións, significadamente, contra personalidades políticas tudenses. Destacarían nel os capitáns José Peñarredonda, que ocupaba o cargo de alcalde, e Eduardo Rodríguez, que era o comandante militar da praza. Este grupo é o que está detrás das denuncias contra Méndez pola actuación, ao seu xuízo, branda e pode que desleal, como instrutor da causa 529/36.

Destaca tamén a comprobación do papel decisivo dos auditores e asesores xurídicos das comandancias militares. É un feito coñecido a importancia dos auditores como garantía do respecto ás formalidades xurídicas dos procesos e na valoración e revisión das sentencias emitidas polos tribunais en orde á ratificación ou disentimento pola máxima autoridade militar; tamén na análise da instrución do proceso feita polo xuíz instrutor para determinar a elevación a causa ou sobresemento. Neste caso, dun xeito claro e detallado, pode comprobarse ademais a intervención directa, non só dos auditores rexionais senón tamén dos auditores e asesores xurídicos dos gobernos militares, tutelando de inicio a fin os procedementos: suxiren actuacións, testemuñas, desgloses en pezas separadas, revisan procesamentos e cualificacións feitas polos instrutores.

O tenente retirado de infantería Maximino Méndez fora nomeado xuíz instrutor de causas militares na praza de Tui, actuou na 529/36 por rebelión e auxilio á rebelión contra destacados republicanos da cidade “Dirigentes y auxiliares del Movimiento de Rebelión contra las fuerzas del Ejército Nacional” así como contra os promotores da folga xeral entre os días 18 e 27 de xullo. As actuacións inícianse o 1 de agosto e están encartadas 30 persoas, delas algunhas declaradas en rebeldía e outras xa falecidas. Na peza principal houbo condenados a morte, que foron executados o 27 de agosto (José Alonso Martínez, Francisco Guinde Puente e Enrique Jaso Paz). Na peza separada 889/36 (un dos motivos da denuncia contra Méndez) estaban comprendidos Alejo Diz Jurado, Darío Álvarez Limeses, Serafín Fernández Costas, Manuel Domínguez León, José Felipe Muñoz, Julio Fernández Fernández e Francisco Alonso Menela. En consello de guerra celebrado o 13-10-36 todos foron condenados a morte, agás Francisco Alonso que foi condenado a cadea perpétua.

A finais de agosto, o comandante militar de Tui, capitán de artillería Eduardo Rodríguez, dá conta telefonicamente ao comandante militar de Vigo da existencia de denuncias sobre certas actuacións do instrutor; a continuación informa por escrito das “irregularidades observadas desde hace algún tiempo en la actuación del Teniente DON MAXIMINO MENDEZ, como Juez Instructor de esta Comandancia Militar”. Detalla polo miúdo a actuación denunciada consistente en que, como instrutor do sumario incoado contra os dirixentes do “movimiento comunista” en Tui, elevara a sumarísimo as actuacións contra persoas encartadas de segunda fila e continuara por trámite ordinario contra outras persoas de máis elevada responsabilidade 

dándose el caso insólito de que habían sido ya fusilados los del juicio sumarísimo y todavía no se había dictado auto de procesamiento contra los otros no obstante su mayor responsabilidad y categoría.

 Non atribúe ese comportamento a incompetencia de Méndez 

pero bien pudiera haber influído en el ánimo del Oficial en cuestión, las frecuentes visitas que le ha hecho el Médico Don Darío Álvarez Blázquez, hijo de uno de los encartados, a quien se ha visto en alguna ocasión paseando con el mencionado oficial, siendo ello motivo de escándalo para los espíritus perspicaces.

 Apunta tamén as visitas do director da sucursal do Banco Pastor, Arturo Zas que tiña vínculos de amizade con algún dos encartados.

Continúa o escrito afirmando ter novas de que algunhas comunicacións dirixidas a este xuíz non foran unidas ao sumario e que se dera 

el caso insólito de que este Oficial al proponerme la libertad provisional de cuatro encartados por no aparecer suficientemente probada, según él, su culpabilidad, se permitía hacer una verdadera defensa de los mismos, citando en su descargo todo cuanto podía favorecerles, y omitiendo en cambio aquellos informes que les eran adversos como los del señor Delegado de Orden Público, quien por los medios propios de que dispone se halla en condiciones de darlos verídicos sobre todas las personas encartadas.

Está fóra de dúbida a conivencia coa denuncia ( posiblemente fose súa a iniciativa) do alcalde, capitán de infantería retirado José Peñarredonda, que presta unha declaración coincidente con aquela. Tamén declara en contra de Méndez o secretario da causa, avogado e sarxento de complemento Teodosio Baquero, que sinala trato de favor do tenente a Serafín Fernández Costas.

O día dous de setembro relevan a Méndez no cargo de instrutor sendo substituído por Rafael Pineda.

Ábrense dilixencias e o 7 de setembro comparece Maximino diante do instrutor; manifesta que fora a Tui o auditor Álvarez de Toledo para fiscalizar e asesorar nos procesos incoados e que, ao examinar o dos dirixentes tudenses, dixéralle:

vamos a procesar a estos cinco individuos para juicio sumarísimo y los restantes los dejamos para ordinario, continuando la práctica de diligencias; dictando el mismo el auto de procesamiento y dando normas a seguir con las actuaciones; a los pocos días, recibimos orden los Jueces que teníamos causas que las lleváramos a Pontevedra, y una vez allí el Sr. Álvarez de Toledo en unión del Sr. Coronel Auditor, volvió a revisarla, manifestando dichos Señores que estaban bien y que aquel mismo día saliese para Coruña, lo que se efectuó [...] El día veinticinco o veintiseis, con ocasión de celebrarse un Consejo de Guerra en Tuy, me visitó el Auditor de aquel, diciéndome, que mientras no recibía la causa devuelta fuese tomando declaraciones sobre los encartados [...] así como pidiendo informes y demás testimonios.

 Méndez afirma que así o fixera con testemuños e informes de numerosas persoas de autoridade e solvencia moral para esclarecer os feitos “buscando la más clara luz de la justicia” e que non puidera levar a cabo o procesamento pois fora relevado, por orde do comandante militar, o mesmo día en que terminara e ía facelo.

Explica que propuxera a liberdade duns encartados porque, ao seu xuízo, non había cargos tan graves contra eles que non permitisen atenuar a prisión e, en segundo lugar, porque nunhas instrucións entregadas aos xuíces, o artigo 3º dicía que se non se produciran danos graves a persoas ou cousas, os comandantes militares podían sancionar vía gobernativa.

Nega ter amizade con Darío Álvarez Blázquez nin co señor Zas.

O 3 de outubro declara José Álvarez de Toledo, agregado á asesoría xurídica do goberno militar de Pontevedra. Manifesta que, no estudo da causa, deduciu que os encartados ou a maior parte deles “no estaban detenidos en flagrante delito, pues cuando en Tuy entró el Ejército quienes le habían hecho resistencia, paisanos y carabineros, se hallaban refugiados en sus casas o huídos”, polo que había que examinar indicios racionais sobre quen fora membro do comité de folga. 

Que con estos antecedentes indicó al Sr. Méndez la conveniencia de procesar a determinados individuos [...] dictando un auto de procesamiento en el que disponía la formación de pieza separada para persiguir (sic) a los otros responsables de Tuy.

Afirma que, ao examinar a causa en Pontevedra, parecéralle que o auto de procesamento era o que el ditara e que tamén lle dera a conformidade o xefe da a sesoría xurídica, auditor de División retirado Gonzalo Fernández de la Mora.

Apunta tamén que, na Coruña, indicara aos auditores Salvador Merino e Fernández de la Mora (Ramiro) o criterio seguido en Tui e que ao chegar alí a causa fora aprobada “y que cree que si estuviera equivocado se hubiera dispuesto que la causa se tramitara sumarisimamente contra todos los encartados”.

Pero as acusacións contra Méndez teñen outro cargo máis referido á proposta que fixera o 26 de agosto ao comandante militar para poñer en liberdade a Francisco Alonso Medela, Consuelo Crespo García, Manuel Estévez Cosme e Eugenio Davila Vela, por considerar os cargos contra eles “no son suficientes concretos ni justificativos de una culpabilidad tal que les permita retener más en prisión”. A esta acusación sumábaselle a aparición de dous oficios de F.E. de Santiago contra Eugenio Davila nos que o conceptuaba como “elemento destacadísimo en las organizaciones de Juventudes marxistas de Santiago” e que actuara á fronte de “elementos extremistas en diversos desmanes y desórdenes”. Estes escritos, ao parecer, estaban no local do xulgado militar pero non se uniran á causa anterior.

Conseguido o obxectivo de relevar a Méndez como instrutor e visto que as súas actuacións, en liñas xerais, concordaban co disposto polos auditores, conclúese que:

De lo actuado no ha llegado a dibujarse en modo alguno en su proceder una figura delictiva o culposa de gravedad, tan solo si un descuido o falta de celo en ocasión de una propuesta de libertad que, si se estima merecedora de una sanción disciplinaria, ha de reputarse ya suficientemente corregida en la incoación de este proceso a cuyas resultas además se ha mantenido gubernativamente arrestado al Teniente MENDEZ VARELA.

Sobresemento definitivo o 21 de outubro de 1936.

No hay comentarios: