Instantáneas (2): Día da Raza. 12-10-1936

É o 12 de outubro de 1936, "Día da Raza", no campo da feira celébrase o acto da bendición e entrega da bandeira á Guardia Civil. No muro que da ao convento de Santa Clara, está levantado o altar no que hai unha imaxe da Virxe do Pilar e a bandeira. Oficia o deán da catedral de Santiago, Salustiano Portela Pazos, quen bendice a bandeira que a Garda Cívica entregaba á G. Civil e que portaba a señorita Elena Iglesias, filla do, xa cesado como máxima autoridade militar pontevedresa, xeneral Iglesias.
O encargado de recibir a bandeira é o comandante Velarde. Elena Iglesias pronuncia unhas palabras:

... Poco más de un año ha transcurrido desde que me honrasteis con igual distinción, que no creo merecer, pero, ¡ Que diferencia de entonces a hoy! Aquella bandera que os entregué, si aún no se había ensangrentado y enlodado con los miles de cruentos asesinatos y odiosas atrocidades marxistas, la más vil e insana de cuantas el mundo ha presenciado, ya estaba envilecida por haber representado a una patria aherrojada y subyugada por el judaísmo, la masonería y el laicismo, incompatibles con la religión y la independencia, que a tales extremos y abominación nos han traído, aunque , por fortuna, ya por corto plazo...

Tamén fala o comandante Velarde. Escóitase a misa e o avogado e garda cívico Manuel Artime loa a bandeira e o día da raza. O mercedario padre Gaite lembra que España estaba nunha noite terrible da que a arrincou o exército con estos caballeros del honor que son los guardias civiles, salvaguarda del Altar y de la Patria. O rvdo Portela Pazos afirma que

hincamos las rodillas pidiendo gracia para el Ejército y para que Dios conserve la vida al heroico caudillo a quien el Cielo de antemano concedió sus virtudes.

(Información recollida dos xornais pontevedreses).
Pola tarde efectúase unha procesión con sección de cabalería do Rxto de Artillería, sección ciclista da Garda Cívica, cruces das parroquias, imaxe ecuestre de Santiago conducida por gardas cívicos (lembremos que no escudo da G. Cívica aparecía a cruz de Santiago e noutras localidades recibían o nome de Caballeros de Santiago) e escoltada por mariñeiros do Polígono Janer, sección de boinas vermellas, imaxe da virxe do Pilar e as bandeiras da G. Cívica, Requetés e JAP...
No cine Principal, aparte a película “El monstruo al acecho” protagonizada por Jean Parker, tamén se exhibe o reportaxe de alto valor patriótico “En el frente de Asturias” no que, segundo a publicidade que o anuncia se observan los horrores del paso de los marxistas e se detalla a actuación das columnas galegas alí destacadas.
Continúan as peticións de libros para os feridos, estes libros debían entregarse na biblioteca pública, debido á necesidade de que se faga unha “selección escrupulosa” das lecturas por parte dos arquiveiros.
O Diario de Pontevedra na súa portada e na sección “Héroes de Falange” da conta das feridas en combate do camarada Emilio Boullosa. O verbo florido de Otero Pazos glosa a consecución dunha Aspa Vermella polo falanxista pontevedrés e envexa

la suerte por haber ganado para Falange otro honor más. Has derramado tu sangre por esa España que soñamos, y la carne joven, llena de virilidad, fué profanada por las balas enemigas y manchada por la traición de los renegados a sueldo de Moscú.

Continúan as obras do aeroporto de Peinador e os veciños de varias rúas viguesas son citados para traballar obrigatoriamente nas mesmas os días 15 e 16 lembrándolles que el mal tiempo aún en los casos más extremos, no exime de la puntual presentación...

Chama a atención un anuncio publicado no xornal El Progreso, dirixido ao público masculino, das gomas GRAIFIX, de patente alemana.

Bando sobre rumores en Marín.

Unha das facetas do control que os sublevados exercían sobre a poboación era a da información; a censura de prensa funcionaba ferreamente, os aparatos de radio só podían escoitar emisoras da “zona nacional” baixo severas sancións no caso contrario. Era un campo aboado para a difusión de todo tipo de rumores e de novas, fundamentalmente sobre a marcha da guerra. Este tipo de comportamentos preocupaba ao mando pois podía socavar a moral da poboación.
Como exemplo dos numerosos bandos das autoridades, copiamos o emitido polo alcalde e delegado de orden público de Marín, José Alcántara Fernández, contra a existencia de rumores e difusión de novas falsas sobre a marcha das operacións militares. (Reproduzo o texto íntegro e coas maiúsculas orixinais).

HAGO SABER: Que reiteradamente y por distintos conductos, llegan a mi conocimiento que en algunos lugares de este término municipal, determinadas personas, en corrillos y establecimientos, se reúnen y dedican a propalar noticias falsas y a hacer comentarios tendenciosos respecto a la marcha de las operaciones que, a diario y con heroísmo, precisión y técnica insuperables – que causan la admiración universal – están realizando el glorioso Ejército, Marina y Milicias Nacionales, libertadores de España.
Ante tales hechos, estimo necesario advertir a todos los ciudadanos, que continúa en vigor el ESTADO DE GUERRA declarado oportunamente por la dignísima AUTORIDAD MILITAR, por virtud del cual se castigan aquellos con penas severísimas.
Así pues, en el deseo de evitar DIAS DE LUTO a mis convecinos, les recuerdo que, efectivamente estamos en plena guerra. Guerra santa, civil y patriótica por nuestra parte, e incivil, bárbara y traidora, por la de nuestros enemigos que son los enemigos de nuestra España inmortal.
Y les recuerdo también, que durante toda guerra se ELIMINA IMPLACABLEMENTE, por instinto de defensa y por imperativos del deber, a TODOS LOS ESPÍAS, DERROTISTA Y AMPARADORES O CÓMPLICES de los adversarios. Los que no son nuestros quedarán, en breve, inexorablemente reducidos o exterminados. Que nadie ponga en duda esta verdad proclamada de consuno por la Razón, la Justicia y la Historia.
Esta nos enseña que el noble solar hispano jamás consintió ni consentirá la esclavitud impuesta por ningún país extranjero y menos por el más abyecto, soez e inculto de Europa.
Sepan, por lo tanto los que reniegan de su Patria – que es peor que renegar de su propia madre – y los que contribuyan a desacreditarla o a entorpecer vanamente, por los modos al principio aludidos, la próxima, indiscutible y rotunda victoria final, que no habrá piedad para ellos. La sangre de nuestros mártires lo impediría.
Lo que se hace público para que nadie alegue ignorancia ni pueda llamarse a engaño.
Marín, 9 de septiembre de 1936.

A pesar do ton ameazante do mesmo, non debeu surtir o efecto desexado xa que Pedro Fontenla, director das Escuelas de Tiro Naval Janer e primeira autoridade militar da vila, meses despois (16 de decembro de 1936), vese obrigado a recordar o artigo 6º do bando de guerra publicado en Pontevedra tras o golpe e no que se decía que serían xulgados por xuízo sumarísimo os que “ propalen noticias falsas o tendenciosas”. A advertencia de Fontenla é clara:

De la cordura del vecindario espero que no me veré precisado a aplicar ese artículo porque cesarán, por completo, de inventar y propalar noticias falsas, que solo benefician a los traidores que desearían ver hundida nuestra Patria.

José Cortés Fernández, mestre de Goián

 Este era un dos máis de noventa nomes de mestres, executados tras o golpe do 36, que o profesor Antón Costa citou nun sinxelo acto de homenaxe celebrado no MUPEGA por Nova Escola Galega. O tamén profesor da USC Anxo Porto Ucha, nun libro outras veces citado neste blogue e que é referencia indiscutible sobre a represión no maxisterio pontevedrés ( Mestras e mestres pontevedreses depurados polo franquismo. Alén Miño edicións. Pontevedra, 2008), adica varias páxinas a recoller as lembranzas dun dos ex-alumnos de Cortés; sen dúbida o paso do tempo fai fraquearlle os recordos cando afirma que “aparecera paseado pola parte de Mondariz”. O propio Porto lembra a documentación atopada por el no AGA na que se afirma que Cortés fora xulgado e executado.
Xoán Carlos Garrido en “A derradeira lección do mestre” (ASPG. A Coruña, 2008) da cumprida información do xuízo e condena deste mestre estradense, que exercía en Goián (Tomiño).
Efectivamente, José Cortés Fernández foi xulgado en Pontevedra na tarde do oito de outubro de 1936, xunto con José Gómez Rivas, Ramiro Buján Gómez e Manuel Bugallo Pereira. A causa era sumarísima e a acusación que fai o fiscal era por un delito de traizón, con agravante de perversidade para Gómez e Cortés. O defensor era o capitán de artillería señor Nandín.
A sentencia considera que participaron na requisa de armas e explosivos e que recrutaron xente na comarca do Ulla, sendo detidos á entrada da Estrada á fronte dunha expedición de automóbiles e xentes armadas. Foron condenados por rebelión militar e auxilio á rebelión: pena de morte para Cortés e Gómez, doce anos a Manuel Bugallo e absolución para Ramiro Buján.
A pena foi executada ás cinco e media da tarde do día 15 de outubro, na carreteira de Campañó (A Caeira). Os xornais afirman que José Gómez

confesó y comulgó fervorosamente, atendido por un fraile franciscano, pero Seoane [confusión repetida no segundo apelido de Cortés] no aceptó los auxilios de la Religión. (Diario de Pontevedra, 16-10-36).

Meses despois da súa morte, a comisión depuradora do maxisterio de Pontevedra, cualifícao de antirrelixioso, perseguidor da relixión así como de propagandista do comunismo libertario. Tamén afirma que era membro da Asociación de Trabajadores de la Enseñanza.
José Cortés colabora en diversos xornais, entre eles no xornal El País, órgano de Izquierda Republicana en Pontevedra. Combina colaboracións de carácter estritamente educativo como “La Higiene. Barómetro de la Civilización”, ou algúns excesivamente retóricos, como o dirixido ao ministro de instrucción pública “Meditaciones en torno a la enseñanza primaria” no que se felicita da substitución das ordes relixiosas e da creación de escolas e remata pedindo que se tomen medidas contra o absentismo escolar, de xeito que aos nenos ricos que non asistan á escola se lles impoña multas e

La población pobre tendrá exactamente el mismo deber que cumplir que la rica; pero como es lo que es y el estómago tiene también sus indiscutibles derechos, debe encargarse el pueblo, el Municipio o el estado de su manutención y demás cuidados mediante el establecimiento en las escuelas de cantinas y roperos escolares.

Pero cando se aprecia máis o seu espírito belixerante é en artigos como “Los adoquines del Bloque Nacional se manifiestan” (El País, 27-1-36), nel a burla, ironía e sarcasmo predominan ao comentar un manifesto dos calvosotelistas. Poñemos algúns parágrafos:

Al conjuro del patriotismo (Santiago de Cuba, Cavite, El Barranco del Lobo, los latifundios, el clero, el señoritismo rampante, etc, etc) [...] La defensa a vida o muerte (¿tiene usted preparado ya el trabuco?) y exaltación frenética (bien se conoce que se trata de epilépticos) de la unidad española (¿No pensarían en Asturias cuando escribieron esto? [...] Reposición para siempre (¡ ja, ja, ja!) del crucifijo en las escuelas [...] Creación de un ejército capaz de conquistar la mismita luna y de infundir pavor al sol. Regulación de las relaciones entre el capital y el trabajo de forma que los señoritos no tengan en lo sucesivo más preocupaciones que las de hacer la digestión, divertirse y bailar la rumba[...] (Tomen nota las señoras beatas “analfavetas”[...]) Ahora bien: Conocidas las nauseabundas esencias del frasquito reaccionario ¿por qué no librarse de una vez para siempre de él, arrojándolo sin miedo ni remordimiento alguno a los profundos abismos del Océano, con lo que además quedará definitivamente despejado el camino del Progreso? La cosa es muy sencilla. Para realizarlo na hay sino cambiar parte del personal a las redacciones de algunos periódicos, purificar las iglesias y conventos y entregar los latifundios y ciertas despensas a los hambrientos de pan y tierra.

O Pataconeiro

A utilización dos alcumes nos informes policiais e mesmo nos editos de busca e captura, era moeda corrente nos anos do medo. Na maior parte das veces eran traducidos (mal traducidos) ao castelán. Nesta entrada falamos de quen eles chamaban “Pataconero”. ¿Quen era “ O Pataconeiro”?.

José Benito García Santiago era natural de Pontevedra, nacido o vintedous de novembro de 1893, con ocupacións diversas pero o seu oficio era o de baldeiro. Fora emigrante en Bos Aires sendo compañeiro de Ramiro Paz, con quen estivo asociado como donos da imprenta “La Popular”.

Aurora Marco (Marco, Aurora. Ramiro Paz Carbajal. 1891-1936. Ed. Toxosoutos. A Coruña, 2003.), cóntanos que o seu alcume de Pataconeiro ven dado por ter un establecemento no que se vendía a prazos e, logo, cobraba patacón a patacón. Tamén se coñecía por Pepe “O Guardés”, por ser esa a función que desenvolvía a súa nai en S. Roque.

Era un home de militancia socialista, co nº 25 no libro de socios da agrupación pontevedresa, chegando a ser membro do comité de dita agrupación. Foi procesado na causa 720/37 polo delito de rebelión militar.

Nas declaracións, diante do xuíz militar, do inspector de policía Antonio Iglesias Garcés, feitas o 26-11-36 e ratificadas na causa contra Bóveda, aparece a afirmación de que entre os que figuraban como elementos de acción, distinguíndose na requisa de armas e na organización de grupos de resistencia ao exército, figuraba José Benito García Santiago.

No informe da Guardia Civil aparecía como de dudosa conducta moral, afiliado al partido socialista, elemento destacado y propagandista.

As informacións que efectúa a comisaría pontevedresa (26-3-37) afirman que despregara bastante actividade a favor da Fronte Popular, actuando como interventor nas eleccións do 36. Non esquece a súa calidade de socio na imprenta “La Popular”

en la que se editaba el inmundo periódico socialista “La Hora” por medio del que tanto se envenenó a las masas, contrubuyendo (sic) en grado sumo, al estado caótico en que éstas se encontraban.

Lembra tamén o informe policial os destrozos da maquinaria do xornal (feitos dos que se apuntou naquelas datas como instigador a V. Lis, que vivía no mesmo edificio onde estaba a imprenta), explicando -mellor dito: xustificando- que o motivo dos ataques foi sentirse vilipendiados polas inxurias e calumnias do xornal.

En los sucesos revolucionarios de Julio último, tomo (sic) parte muy activa como hombre de confianza de Ramiro Paz y Pampín [A. Guiance Pampín, deputado socialista], estando al lado de estos armado de pistola, aprestándose a la defensa del Gobierno civil en contradde (sic) las Fuerzas Nacionales, siendo uno de los últimos que abandonaron el edificio...

García Santiago presta declaración ante o xuíz o 28-4-38 e, naturalmente, nega as acusacións: estivera traballando na mañá do 20 de xullo e pola tarde fora dar un paseo, regresando contra as sete e media da tarde; durante dito paseo foi rexistrado por unha patrulla da G. Civil que o deixou marchar. Na mesma liña e dando a entender unha pouco crible ignorancia do que estaba ocorrendo, afirma que

durante el tiempo que transitó por las calles de esta capital aquella tarde notó efervescencia y movimento (sic) de gente en la misma, no se enteró de lo que ocurría hasta después de haber pasado dicho día, pues durante el mismo no se ocurrió preguntar a nadie a que era debido aquel movimiento de gente.

De nada valeron as súas declaracións. Foi condenado a pena de morte conmutada por cadea perpetua e logo a 4 anos de prisión, coas accesorias de suspensión de emprego ou cargo durante o tempo da condena. Logo de pasar por varios cárceres e con moitos padecementos de saúde, concédeselle a prisión atenuada no seu domicilio en 1941 e morre no ano 1944.

No Archivo General de la Guerra Civil Española de Salamanca atopamos unha ficha, pertencente ao Tribunal Especial para la Represión de la Masonería y el Comunismo, que contén o seguinte:

JOSÉ GARCÍA SANTIAGO (a) PATACONERO.- [...] Pertenece al partido comunista y se cree es masón. Este individuo le tiene gran fobia a la Religión Católica y sys (sic) ministros y tiene todos sus hijos sin bautizar. Es primo del alcalde comunista que fué de esta capital García Filgueira suponiéndose, por haberse dicho publicamente, que el citado Filgueira estuvo oculto en su casa [...] Es individuo de cuidado que tomó parte en la quema de los centros de Acción Popular y Radical y saqueo del establecimiento del Sr Melero en Febrero de 1936. Amenazaba a las derechas para cuando entrasen los suyos.

Instantáneas (I): 11 de agosto de 1936.

Estas instantáneas pretenden ofrecer unha visión dos feitos máis significativos de Pontevedra, as novas dos xornais, os sucesos máis relevantes... en distintas datas daqueles anos do medo.

O martes, 11 de agosto de 1936, festas da Peregrina, Pontevedra vive momentos álxidos de fervor patriótico. Acábase de recuperar a bandeira bicolor (o golpe fíxose baixo a bandeira republicana) e nos xornais fálase do tema:

Tenemos, pues, la verdadera, la auténtica bandera de la Patria, ¡Bendita sea! El pueblo, el buen pueblo español, le ha devuelto los honores que le corresponden. [...] ¿Que historia, que representación tiene la tricolor? Ni tiene historia, ni representa nada, ni simboliza nada. Todo lo más una revolución salvaje y masónica, laica, atea, anticatólica, antiespañola. Por eso la parte sana del pueblo español la repudiaba.

O Centro de Movilización, encargado de recrutar aos mozos dos distintos chamamentos, ferve de actividade. O exército necesita homes para o frente. Seica moitos viñan con un gran espíritu patriótico y muchos de ellos lucen medallas y banderitas con los colores rojo y gualda.

Para que non haxa dúbidas sobre o ben alimentados que estarán na fronte, o rexemento de artillería dá conta do seu menú un día non festivo: almorzo, café con leite; 1ª comida, sopa de cus-cus, paella valenciana, ovos fritidos con salsa de tomate e viño; 2ª comida, garavanzos con mans de porco, vitela guisada con xudías verdes e viño.

Eran días de recollida de donativos, a lista de beneficiados é ampla: Falange Española, Guardia Cívica, Milicias, Batallón de Voluntarios, Guardia Civil... Os doadores repítense nas distintas listas, chaman a atención algúns deles: Una señora viúda, forastera, 100 pta; Viva España Gloriosa, 25; Una familia muy española, 10; Dos españoles de veras, 10... Non faltan doazóns en especie como a que realizaron tres españoles pobres pero muy amantes del orden que doan tres ducias de calcetíns ou a sociedade anónima La Toja que regala 500 pastillas de xabón.

As entregas de ouro están encabezadas polo gobernador Ricardo Macarrón que aporta 50 dólares, figurando tamén, entre outros, Filgueira Valverde cunha libra esterlina do ano 1891.

O avogado Isidoro Millán (que sería perseguido por sospeitoso de masón) pronuncia ás 9 e media da noite, un discurso patriótico na emisora local. Desta emisora estaba encargado, por orde da autoridade militar, o enxeñeiro industrial Luis Iparraguirre.

Siendo el señor Millán uno de los oradores más destacados de Galicia por su elocuencia, su discurso será sin duda brillantísimo.

O pasado 6 de agosto, día de S. Salvador, estivera de santo Salvador Moreno Fernández, comandante do cruceiro “Almirante Cervera” e a dotación do mesmo tribútalle unha homenaxe; compóñense improvisadas “poesías” ás que se lle pon música. Co ritmo da coñecida “La cucaracha” cantan:

Arriba España

Arriba España

Que el marxismo se acabó

porque el Ejército

y la Marina

serán nuestra salvación.

Outra canción que lle cantaron foi:

Frente al puerto del Musel

fondeó un barco de guerra

que con los cañones dice:

soy “Almirante Cervera”

O novo poder facíase visible ante a poboación con paseos militares como o que, na tarde deste día, fai polo Morrazo (Vilaboa, Moaña, Cangas, Bueu, Marín) unha columna motorizada integrada por membros dos corpos armados e das milicias, baixo o mando do capitán Carrillo, do Batallón de Voluntarios.

Eran días de chumbo e nos xornais aparecían relacións de "individuos pasados por las armas por incumplimiento de bandos..."

Serán pasados por las armas:

Primero.- Los miembros de las Juntas directivas de las Asociaciones o Sindicatos disueltos cuyos obreros no acudan al trabajo o lo abandonen por su orden o sugerencia.

Segundo.- Los que de obra o palabra ejerzan coacción para impedir el cumplimiento u obediencia a órdenes insertas en los bandos de guerra en relación con la libertad del trabajo.

Tercero.- Los que sean sorprendidos emborronando paredes, fachadas, etcétera, con alusiones subversivas o contrarias a la independencia de España por la que luchan el Ejército y el Pueblo español.

A pesares das intimidacións e dos cadáveres que aparecían nas cunetas, aínda había resistencia obreira. A oposición ao cumprimento dos decretos regresivos en relación cos dereitos laborais, era recoñecida pola Delegación de Orden Público pontevedresa ao informar que, na tarde do pasado sábado, traballárase de acordo coa xornada de 48 horas en todas as obras da capital, agás algunha excepción de obreiros que por negarse a trabajar como la Ley manda, fueron despedidos en el acto. Xa pasaran máis de 15 días do golpe militar.

Algún xornal informaba do fusilamento, na madrugada do día anterior, de Jacobo Zbarsky e ás catro desa mesma madrugada, o lume destruía o local da Sociedade de Agricultores de Mourente.

Petición de indulto

Moito se ten escrito das parodias de xuízos que foron os consellos de guerra que tiveron lugar tras o golpe de estado do 36. Unha das peculiaridades dos mesmos era que os defensores eran militares, sendo elixidos dunha lista que se lles presentaba aos encausados. Eran, polo tanto, persoas que, con maior ou menor entusiasmo, estaban comprometidas coa sublevación. Aínda así, en bastantes casos, poñían a mellor vontade na defensa dos seus patrocinados, a pesares da súa falta de formación xurídica ou do feito de que os compoñentes do tribunal eran superiores xerárquicos seus. De todos os xeitos, a calidade da defensa que se facía pouco influía nunhas sentencias que estaban determinadas por adiantado.

Un dos recursos utilizados a miúdo polos defensores, era o de admitir as acusacións, pero tentando rebaixalas en orde á suposta carencia de formación dos reos que posibilitaba que foran manipulados por dirixentes sen escrúpulos. Tamén era habitual a apelación ás condicións familiares ou ao compromiso dalgún parente cos golpistas. Un exemplo desta actitude -neste caso unha petición de indulto para uns condenados a morte- é a carta que transcribo a continuación.

Ilustrísimo señor:

Feliciano Gómez Pedreira, Alférez de Artillería con destino en el Regimiento Ligero, número quince, defensor en la causa sumarísima número ciento quince del año actual [1937], a V.I. respetuosamente expone:

Que el Consejo de Guerra en que se vió y falló dicho proceso condenó a sufrir la última pena a los procesados ALBINO SÁNCHEZ LEIRO y JOSÉ ACUÑA LAMAS, de los que ha sido Defensor el dicente, y a requerimiento de las familias de dichos condenados se permite interesar de V.I. se digne proponer, si lo estima oportuno, el indulto de los mismos, por concurrir las circunstancias siguientes:

ALBINO SÁNCHEZ LEIRO, analfabeto, inferior mental, arrastrado a la comisión del delito por quienes valiéndose de sus dotes superiores pretendían llevar a nuestra querida Patria al caos, deja en la mayor de las miserias a una madre anciana que cuenta con otro hijo incorporado a nuestro glorioso Movimiento y que pelea en las filas de la Legión.

Más desgraciada es, si cabe, la situación de la pobre esposa de JOSÉ ACUÑA LAMAS, madre de cinco criaturas y próxima a dar a luz su sexto hijo, que pierden en su padre el sustento y el honor, y viven estas horas angustiosas con la esperanza de que el Caudillo, dando prueba una vez más de esa piadosa benevolencia que es principio básico de la Nueva España, tenga bien inclinarse al perdón de estos dos desgraciados, culpables sí, pero inconscientes.

Por todo ello, a V.I. respetuosamente,

SUPLICA que, si creyere existen méritos para suscitar alguna iniciativa en pro de estos dos condenados, se digne proponer el indulto de los mismos, en la seguridad de que tendrá el eterno agradecimiento de ellos, y muy especialmente de sus numerosos y angustiados familiares.

¡VIVA ESPAÑA!

Nesta ocasión un dos reos, José Acuña, tivo a sorte de que a pena lle fora conmutada pola de reclusión perpetua. Albino Sánchez foi fusilado na avenida de Bos Aires o 17-4-37.

De Tui a Pontevedra con Prieto Coussent e Sócrates

 O pasado 26 de xuño tivo lugar en Tui, froito dunha animosa comisión cidadá, a reposición do busto de Sócrates. Foi un acto intenso en emocións. Facía unhas semanas que tivera lugar un acto público naquela cidade ao que tiven a honra de ser convidado e quero compartir aquí as miñas palabras:

"Hoxe estamos neste acto para recordar, dise que a palabra recordar ven de re- cordis, volver ao corazón, así hoxe, volvemos a pasar polo corazón a Sócrates, Valle-Inclán, Prieto Coussent e a todas as xentes anónimas que, como Sócrates, fixeron e fan as preguntas que nos achegan cara á razón, cara á verdade última das cousas.
En primeiro lugar permítanlle a alguén que non é filósofo o atrevemento de recordar a Sócrates.
Máis alá de datos biográficos, dos que por certo só sabemos o que nos contan os seus discípulos e, polo tanto, é un coñecemento parcial e problemático, interesa falar, aínda que moi brevemente, de tres temas: o método socrático, a ética e a relación entre Sócrates e a democracia.

A Sócrates debemos definilo como un buscador da verdade, non é, por tanto, un mestre que coñece a boa nova e lla transmite aos seus discípulos, non é o que posúe a verdade e lla comunica aos seus seguidores. Non, Sócrates fai súa a inscripción do templo de Delfos “coñecete a ti mesmo” e busca a verdade ao mesmo tempo que os que o seguen; non é polo tanto unha busca individual senón colectiva e en diálogo. A parte de verdade que cada home ten no seu interior debe descubrila coa axuda dos demais. El , que era fillo dunha parteira, fai honra ao oficio de súa nai ( axudar a dar a luz) e, a través do diálogo e facendo preguntas axeitadas, encamiña ás persoas para que tamén dean á luz o coñecemento que atesouran no seu interior. Sócrates emprega un método que consta de dúas partes: a ironía, a través da cal tomamos conciencia da nosa ignorancia ( só sei que non sei nada) e a mayéutica (dar á luz) que fai que descubramos por nós mesmos - pero sempre en relación cos demais- a verdade, a través de determinadas preguntas; é polo tanto un método dialéctico, de preguntas e respostas, de contraposición de razóns ata chegar ao coñecemento.

Por outra banda, podemos considerar a Sócrates como o fundador da ética, dunha moralidade autónoma que se fundamenta na razón e, polo tanto, independiente da tradición ou das relixións. Para él existen un ben e un mal absolutos, unha lei moral que está por enriba dos individuos e o home ten que obedecer esta lei moral sen preocuparse das consecuencias, sabendo que a mellor elección sempre é a que dita a razón. O verdadeiramente bo para a persoa non é o poder, a fama, as riquezas...senón que a virtude descansa no saber e a maldade na falta de intelixencia; quen ten unha recta intelixencia elixe necesariamente o ben que é o realmente útil para el, polo que a felicidade é a consecuencia dunha vida virtuosa, de acordo coa moral. A consecuencia é que a felicidade do home depende de si mesmo.

Sócrates foi condeado a morte, cando tiña máis de setenta anos, pola democracia ateniense e, podendo escapar non o fixo e bebeu a copa de cicuta que acabou coa súa vida. El sabía que a resolución era inxusta pero sométese á lei porque a consideraba a base da democracia e ningún cidadán debía ignorala.
Contan que o rei Ciro de Persia dixo nunha ocasión que nunca tomaría en serio a un pobo como Atenas, que tiña no centro da cidade un espacio vacío ao que os habitantes acudían a discutir e a tentar engañarse uns aos outros. Pero, sen sabelo, Ciro danos a mellor definición de democracia porque nese espacio vacío, a praza pública onde se celebraba o mercado e se reunía a asemblea, os habitantes, ao entrar nesa praza para asistir á asemblea, convírtense en iguais, en cidadáns, e discutindo, dialogando, mesmo tentando engañarse, chegan a consensos, a dictar leis que rixan a vida da polis, da cidade. Por iso é tan importante que ese espacio estea verdadeiramente vacío, non ocupado, por exemplo, por un trono, por un templo ou por un pazo.

Pero Sócrates somete todo á dúbida e tamén o fai coa democracia considerando a ateniense como insuficiente, unha apariencia de democracia e de cidadanía, ou sexa, que ao seu xuizo,o centro da cidade, de Atenas, non estaba realmente vacío. Non acepta a idea de que a maioría sempre é o todo, teña ou non razón, a idea de que a máis inxusta violencia deba ser considerada lexítima se é querida pola maioría. Para el, a maioría ten a obriga de someterse á lei, á xustiza, á verdade en suma, porque senón sería facilmente manipulable. Cando a lei é xusta, acorde coa razón, ata o pobo debe estar sometido a ela; se non nos sometemos á razón (expresada pola lei) a democracia convértese nun instrumento dos poderosos.
A aquela Atenas machista, xenófoba e esclavista, non lle gustaban as preguntas de Sócrates, non aceptaba que se puxeran en cuestión as bases da súa organización social e esa é a verdadeira razón da condena e non a introdución de novos deuses e a corrupción da xuventude, acusacións estas que utilizaron como pretexto.

Imos dar un salto á Compostela de 1936, o 5 de xaneiro morre en Santiago don Ramón del Valle Inclán, logo dunha vida na que se conxugan aventuras persoais e políticas, republicanismo e candidatura carlista, teatro, novela.... Deixa escritas as súas disposicións para o enterro: “No quiero a mi lado ni cura discreto, ni fraile humilde, ni jesuita sabiondo”.
Poden preguntarse ¿e que terán que ver o Sócrates de fai 2500 anos e o Valle do século pasado? Pois ben, Sócrates e Valle acaban xunguidos no século XX pola man dun home, profesor no instituto de Tui e que, xunto cos seus alumnos, modela cadanseu busto dos mesmos. Este profesor, nado en Ribadeo, foi Benito Prieto Coussent que chega a Tui no 1933 e intégrase nun claustro de profesores dos que El Pueblo Gallego publica unha fotografía e escribe:

“existencia de un selecto cuadro de profesores que vienen realizando una labor pedagógica de auténtica categoría. Publicar su fotografía es, por lo tanto, rendirles un justo tributo merecido”

e fala do seu labor infatigable na preparación desa

“pléyade de gallegos que con sólida preparación y encendido entusiasmo, ha de contribuir al engrandecimiento de una Galicia en posesión de si misma, señora de su presente y porvenir”.

Prieto Coussent adopta o método socrático no senso de que fai que os seus alumnos miren ao interior e revelen, manifesten as súas capacidades, a súa creatividade, desbotando a copia repetitiva de láminas e modelos. Tamén formaba fora das horas lectivas a obreiros e xentes da comarca.

Para comprender o significado da obra de Coussent e dos seus compañeiros, debemos enmarcalos no contexto dun movemento de renovación educativa impulsado pola chegada da Iiª República e a aposta decidida que esta tivo pola difusión da cultura a todos os sectores da sociedade. Detrás están moitos dos plantexamentos dos homes da Institución Libre de Enseñanza e das Misións Pedagóxicas, que levan o teatro, a pintura, a arte aos lugares máis esquecidos.

Encarcerado tras o golpe militar de xullo do 36, fai unha serie de retratos aos seus compañeiros de prisión, moitos dos cales serían fusilados como foi o caso do tudense Manuel Estévez, que lle adica a Coussent uns versos coa sinceridade de quen vai enfrontarse coa morte:

Bendito seas, pintor,
que tal retrato has pintado
en los últimos momentos, que a muerte me han condenado.
Tan bueno es su corazón
y es tanta su bondad, no permitió me mataran
sin tal obra terminar.

O busto de Valle, elaborado fora das horas de clase, coa axuda destacada de dous dos seus discípulos, Álvaro Álvarez Blázquez e Emilio Diz Rodríguez, foi colocado nas Palmeiras de Pontevedra o domingo 21 de xuño do 36 por iniciativa do Grupo Labor Gallega. O acto estivo concurridísimo, coa presencia de numerosas autoridades. Descubriron a bandeira galega que tapaba ao busto o alumno tudense Álvaro Álvarez e a pontevedresa Conchita Ferreirós. O catedrático de latín sr Echave, entusiasta de Valle, pronuncia un barroco discurso no que afirma que o profesor Prieto Coussent capta o espíritu de Valle “ encendiendo de vida el sueño de la piedra”. Léolles un párrafo do seu discurso:

”en la serenidad más que humana de estos jardines que hacia la ría se adelantan salmodiando alborozos de pájaros y flores, el espíritu de don Ramón del Valle-Inclán aletea como un águila presa en la cárcel de granito y aupándose de la tierra, como en las horas fecundas de creación de su turbada existencia, seguro más que nunca de si mismo, desafía a los siglos venideros”

Grandilocuencia non lle faltaba ao señor Echave pero non podemos decir o mesmo das súas dotes proféticas: a estatua de Valle non perdurou séculos, pois pouco tempo duraría neste lugar.
Porque os bustos de Sócrates e Valle tamén sofriron, ambolosdous, a sinrazón que os condenou ao ocultamento; logo do golpe militar de xullo veñen tempos nos que o centro da cidade xa non estaba valeiro, senón ocupado por templos e cuarteis e as dúas personaxes lembraban uns tempos e unhas ideas que non tiñan cabida neste réxime e debían ser substituídas por outros modelos.
O de Valle, regalado polo concello de Pontevedra, logo de varias peripecias, acabaría contemplando a ría de Arousa dende a Curota e convertido en reclamo dos folletos turísticos e o de Sócrates, que fora colocado o 3 de maio do 36 nos xardíns tudenses de Santo Domingo, sumerxido no fondo do Miño. Podemos imaxinalo como aquel padre Vieira que canso de que os humanos non lle prestaran atención, optou por predicar perto do río o seu coñecido sermón aos peixes.

Non sabemos se Sócrates estará interrogando a salmóns, troitas e escalos, pero pode que nos estea facendo a nós unha pregunta: ¿Que faría a nosa democrática sociedade cun novo Sócrates que andivese polas rúas indagando se a nosa democracia do século XXI ten realmente o centro valeiro, facendo as preguntas que non deben facerse, as que rebasan as delgadas liñas bermellas do sistema? Non sei que resposta lles darían vostedes pero permítanme aventurar que moitos xa andarían percurando a copa de cicuta.
Pero os que ocultaron a Valle e a Sócrates non sabían que o oculto sempre foi máis interesante que o que estaba á vista e que o feito de telos ocultado fai que esteamos hoxe aquí falando deles, recitando poemas, tocando músicas... que estean próximos a nós porque o recordo anula a lonxanía.
Decían os clásicos que a verdade corrómpese pola mentira pero tamén polo silencio, polo esquecemento, e actos como o de hoxe serven para que a verdade avance e estou seguro que pronto Sócrates será reposto e poderá interrogarnos dende o seu pedestal e non dende o fondo do río."
Como se aprecia na fotografía, Sócrates xa ocupa o seu lugar en Tui.