Sobre o tío Euloxio.

                         Adicado a José Antonio Mera, José Luis , Javier e  Maite Caramés e Merche

                         Espiño, un retallo da historia familiar compartida.

Moitas veces escoitamos falar do “tío Euloxio”, contaban que agochara unha pistola entre as pedras dunha parede, falaban  das visitas ao lazareto de san Simón onde estaba preso, do alporizamento do “cívico” que, nun rexistro na casa de Xeve, atopou unha almofada confeccionada con retallos dunha tela coas cores vermella, amarela e morada: “nada menos que durmiendo con la bandera tricolor” foi o berro que deu ao tempo que a rachaba cun coitelo. Sobre o motivo da persecución a Euloxio, aparte de vagas referencias a cousas da política, falábase das denuncias dun cura por asuntos de caza; certo era que estivera procesado por infrinxir a lei de caza e tivera que fuxir a América, de onde volvera logo da promulgación dun indulto. A súa xuventude debeu ser algo axitada: sabíase da participación en pelexas entre mozos nas festas e atopamos novas, nos xornais, de que a Guardia Civil lle recollera unha navalla barbeira que usaba cando tiña dezasete anos.

A consulta de documentación da causa militar 1171/36, contra Manuel Villamayor (tenencia ilícita de armas) e Eugenio Espiño e Víctor José Bugallo (intento de organización de sociedades ilegais), proporcionou máis información sobre a personalidade de Euloxio Espiño Amil. As actuacións iniciáronse o 5 de agosto de 1936.

A Villamayor atopáronlle un sobre con documentos do partido comunista e outros escritos que lle foran entregados por Euloxio. Nas declaracións dos inculpados recoñecen que José Espiño Moreira, primo de Euloxio e tenente de alcalde de Silleda, lles falara de organizar o partido comunista, cousa que aceptaron pero que non chegaron a realizar na práctica e sen que Euloxio chegara a actuar como presidente. Entre o incautado aparece unha relación cos compoñentes da célula nº 11 constituída por: Eulogio Espiño (nº 89), José González, Ramón Sobrado, Ramón Conde, Manuel Villamayor, Ismael Rey, Perfecto Sobrado, José Iglesias e Víctor Bugallo.

Víctor José Bugallo, zapateiro de 32 anos, casado, foi detido no Carballiño o 30 de agosto. Será fusilado en Pontevedra o 11 de maio de 1937. José Moreira Espiño permanecerá agochado varios anos e as autoridades coidaban que fuxira a América.

O alcalde de Silleda informa ao xuíz instrutor que Euloxio non se atopaba en Fiestras pois estaba no lugar de “Granja de Espiño” en Poio; esta confusión entre a granxa dos Espiño na Bouza (Xeve) e o lugar da Granxa (na realidade en Sanxenxo e non en Poio), proporcionou un tempo precioso para que a familia puidese poñer a salvo a Euloxio e, a través dos seus contactos no Goberno Civil pois lle vendían o leite ao gobernador, preparase a súa posterior presentación a primeiros do mes de outubro.

Nas declaracións e nun careo con Villamayor, nega ser o presidente da célula comunista de Fiestras, manifesta que nunca lle entregaran o carnet nin, por suposto, cotizara para o partido, pero recoñece que lle entregara a Villamayor o sobre. Na indagatoria descríbese a Euloxio, de 27 anos, solteiro, albanel, como

 de estatura regular, ojos pardos, pelo castaño, cara enjuta y como señas particulares tiene la dentadura del maxilar superior postiza toda ella menos un diente.

O 12 de outubro ingresa en prisión segundo consta nun escrito asinado polo inspector provincial de prisións Lago Búa.

O informe do comandante de posto da Guardia Civil sobre Villamayor e Espiño, afirma que son persoas de boa conduta persoal pero en canto á política 

siempre han pertenecido a partidos de extrema izquierda, propagandistas del comunismo y desempeñaban ultimamente los cargos de secretario y presidente respectivamente de la Sociedad comunista de Fiestras

  Noutro informe posterior, a comandancia de Pontevedra confirma o anterior e engade a condición de “simpatizante con los revolucionarios de Octubre de 1934.”

O sete de novembro, o auditor de guerra considera que non se atopan méritos suficientes para reputar xustificada a perpetración do delito e pide o sobresemento provisional aínda que, por acreditarse a militancia comunista, os imputados debían pasar á competencia gobernativa para que actuara ao respecto.

Peregrina Martínez Santos, unha mestra antifascista.

Dentro duns días verá a luz un libro comunal sobre a historia de Cotobade: comunal na autoría, compartida por cinco historiadores (M. Reboredo, A. Concheiro, S. Fontenla e Xermán Fortes, coordinados por Xosé Fortes) e comunal na financiación mediante unha tábula gratulatoria.
Esta entrada vai adicada a dúas persoas comprometidas na tarefa: Afonso Ribas Fraga, animador incansable do proxecto, con Cotobade sempre no corazón e Serafín Fontenla Fernández, profundo coñecedor da historia cotobadesa e un home bo no senso machadiano desa palabra. Parabéns!

Nunha entrada anterior escribimos sobre as irmás Martínez Fernández “As corseteiras”, familia moi comprometida politicamente co socialismo e que contou con varios membros represaliados. Un irmán, Arturo Martínez, fabricante de mobles, foi multado con dez mil pesetas (todo un capital naqueles tempos) por ser “contrario al Movimiento Nacional y desafecto a la causa de España”; para cobrar a multa instrúese expediente de apremio e sácanse a puxa pública, en agosto de 1937, varios mobles e efectos embargados. Arturo morreu no ano 1951.

Nesta entrada falaremos dunha sobriña das Corseteiras: Peregrina Martínez Santos, filla de Arturo Martínez e de Paulina Santos, con 21 anos no 36, mestra de Rouxique (Sanxenxo). Estaba afiliada ás Xuventudes Socialistas Mixtas co número 14 e participaba nos actos organizados polas esquerdas pontevedresas. Foi detida o 27 de outubro de 1936 e posta en liberdade o 25 do mesmo mes de 1937 recibindo unha multa de mil pesetas imposta polo delegado de orden público por “actividades de carácter marxista.” En 1938 instrúeselle un novo atestado e ordénase arresto domiciliario; xunto coas súas tías e Maruja Fandiño é procesada na causa 379/38 por un delito de rebelión. O testemuño do cura de Vilalonga foi moi duro: as ideas que tiña eran comunistas, recibía xornais extremistas como El Socialista e Mundo Obrero, non formaba os nenos na educación cristiá e consentía que blasfemasen, mandara colocar pasquíns en diferentes puntos da parroquia “con las consignas del odioso comunismo” e non frecuentaba a igrexa nin cumpría cos deberes de todo bo cristián. Non faltaron outras acusacións de veciños da zona. Como as acusacións non quedaron demostradas, a causa foi sobresida en xullo de 1938. En 1941 ábreselle expediente de responsabilidades políticas que tamén foi sobresido en 1943.

Pero a represión foi máis alá do encarceramento e das sancións económicas, dende o primeiro momento foi separada do seu destino como mestra. A Comisión de depuración de mestres determina os seguintes cargos:

1º Mala conducta profesional, religiosa, social y particular, haciendo públicas manifestaciones de sus ideas comunistas. 

2ºQue ordenó a los alumnos a colocar carteles con la hoz y el martillo, habiendo orientado la enseñanza de acuerdo con sus ideales comunistas, antipatrióticos y disolventes. 

3º Facilitaba a los padres de los niños periódicos disolventes. 

4º En lo religioso era atea. 

5º En las últimas elecciones hizo propaganda marxista.

 O inspector considéraa con moral relixiosa mala e profesional boa.

As alegacións que Peregrina presenta contra os cargos da comisión deixan ver o seu forte carácter, contrariamente ao que era habitual e menos no ano 1937, non da sinais de arrepentimento e deféndese atacando aos acusadores. Como mostra copio algúns dos parágrafos do seu escrito:

Parece como si los denunciantes disfrutasen repitiendo las mismas frases de difamación para hacerlas más mortificantes. La conducta. Nuestra conducta es mejor o peor, según la que tengan aquellos que se toman la molestia de analizarla. Así, las personas de instintos perversos, consideran de peor conducta a otras que encaminan todos sus actos a practicar el bien. Sin que esto signifique propósito de aludir ni molestar a nadie. [Sobre o reparto de xornais] Esta falsedad se descubre sola ¿Cuando y en que parte se vió a los maestros nacionales repartidores de periódicos y del correo? Además, los moradores de Rousique (sic) no son tan infelices que necesiten andadores, pues, saben moverse perfectamente solos, igual que los de todas partes. [ Ateísmo] Como desconozco a los denunciantes, no puedo negar ni afirmar en absoluto; pues, si el de ellos fuese el dios de maldad, el de los fariseos, el de los que comercian con él, el de los que en su nombre cometen crímenes y villanías, tienen razón que lo repudio; porque mi Dios es el Magnánimo, el de Misericordia y Bondad; el de Amor al prójimo y libre de todo mal. 

Remata a alegación afirmando: Y, consecuente, compadezco y perdono a los que difaman tan despiadadamente; aunque jamás creí que un corazón humano pudiese abrigar tanta ruindad. Acompaña un escrito de cerca de cincuenta pais e nais que afirman a conduta intachable da mestra, a satisfacción polo seu labor educativo e desminten as acusacións contra ela. A sanción foi de separación definitiva do servicio. Na década dos cincuenta solicita a revisión do expediente e afirma que “ha purgado su pecado con exceso; 18 años apartada de la carrera que tantos sacrificios le costó y que fue la vocación de su vida.” Nesta ocasión os informes, tanto da Guardia Civil como do alcalde de Sanxenxo e do cura de S. Bartolomé, son favorables; non así os do cura de Noalla, encargado de Vilalonga, que afirma “ni siquiera por curiosidad entró en la iglesia además hacía propaganda de ideas ateas y comunistas.” O 28 de abril de 1958 proponse o reintegro no corpo e sanción de traslado fóra da provincia durante cinco anos.

Nota: Os textos reproducidos pertencen a documentación do Archivo Militar Noroeste e Archivo General Administración.

Con nome de muller.

É unha nómina de mulleres represaliadas, un listado incompleto, parcial, porque o conxunto de mulleres represaliadas directamente aumenta a medida que imos coñecendo máis polo miúdo a práctica represora dos golpistas. Sobre mulleres represaliadas en xeral xa teño escrito neste blogue fai varios anos, sobre algunhas, de forma máis detallada, noutras entradas e outras están no listado de tarefas pendentes.

Nesta entrada pretendemos ofrecer unha serie de nomes de mulleres veciñas de Pontevedra, acompañadas de moi breves referencias que permitan coñecer o contexto no que sufriron persecución. Sirva de pequena achega neste ano de homenaxes a estas mulleres na nosa cidade e tamén como unha chamada demandando máis información que permita completala.

Elvira Lodeiro González, muller do chofer da liña de autobuses a Cangas Juan Manuel Gómez Corbacho, fusilada aos 28 anos estando embarazada. Xunto con Consuelo Acuña Iglesias, de 60 anos, veciña de Salcedo e tamén executada, foi protagonista dos sucesos de Salcedo a finais do ano 1936.

Elvira Fernández Gracia era unha moza de 21 anos que militaba no partido socialista; o 20 de xullo resultou ferida por disparos das tropas rebeldes. Estivo procesada e presa varios meses. O seu irmán Germán foi fusilado; tiña motivos para que lle atribuísen ser “de genio levantisco”.

As Corseteiras era o alcume que tiñan as irmás Martínez Fernández por adicarse a esta profesión. Residían na rúa Michelena e tres delas, Aurora, Nicereta e María foron xulgadas por rebelión militar. Militantes socialistas e destacadas na axuda aos presos como presuntas integrantes do Socorro Rojo. A súa sobriña Peregrina Martínez Santos, mestra, sufriu procesamento por rebelión e foi depurada con suspensión de emprego e soldo.

Acusadas tamén de traballar para o Socorro Rojo, foron interrogadas, en xuño de 1938, as irmás Esclavitud (Tucha) e Serafina (Fina) Dios Vázquez, irmás de Edelmiro, “paseado” en setembro de 1936; pertencían á familia propietaria da ferrería do Pino. No mes de agosto do 36, a súa casa foi vixiada día e noite esperando deter a Edelmiro, mataron a culatazos un can da familia e os rexistros nocturnos foron continuos. Antes de que mataran a seu irmán, Serafina foi levarlle comida ao cuartel da Feira e comprobou que Edelmiro xa non podía falar a consecuencia das malleiras recibidas, ao día seguinte aparece o seu cadáver en Bora. En outubro, pai e fillas son detidos pola noite, conducidos ao cuartel da Feira e posteriormente ao cárcere; o pai estivo detido sete meses e tivo que pagar unha elevada sanción económica. Esclavitud e Serafina estiveron un mes presas no cárcere de mulleres. As condicións do cárcere eran deplorables: piollos, chinches... había que matalos fervendo a roupa nunha ola. As presas non podían ir ao retrete polo día e habilitaron unha especie de reservado con sabas na sala, alí tiñan unha tina, o “zambullo”, no que facían as súas necesidades. Cando quedaron libres ían levarlle a comida a seu pai ao cárcere; prohibíronlles poñer loito polo irmán e aproveitaron a morte da avoa para vestir de negro.

No cárcere coincidiron con Emma Mourón Álvarez, natural de Tui, de 37 anos, que criaba o seu fillo Carlos, recén nacido e que compartía prisión coa nai. Emma era considerada nalgúns informes, de xeito pexorativo, como a “querida” ou a “amante” do alcalde Manuel García Filgueira, que estaba fuxido. Fora inculpada xunto a outras mulleres nun proceso que ao final foi sobresido.

Unha característica común á práctica totalidade das mulleres represaliadas directamente era a de ser compañeiras ou familiares de militantes republicanos, algunhas sen militancia política coñecida; este foi o caso de Josefa Arruty, muller do dirixente de Izquierda Republicana Tafall ou Custodia Gama, pertencente a unha familia, os Gama, duramente castigada. Ambas estiveron presas e sufriron outro tipo de castigos.

Foi instruída causa contra un grupo de mulleres, familiares de fuxidos, presos ou fusilados, acusadas de pretender utilizar como reféns a mulleres de oficiais do Exército para evitar que triunfase o golpe. Foron: Hermosinda Blanco, muller de Ricardo Villamil; Luisa Rodríguez Pereira “A Chinita”, xastra de Lérez; Victoria Méndez Laredo, María Fandiño Estévez “ A Fandiña”, integrante dunha coñecida familia de churreiros dos que un dos seus membros, Antonio, comunista, estivera implicado no asasinato de Secundino Esperón; Carmen Abuín Díaz, muller do fusilado Germán Fernández Gracia; Dolores Lois Soto, muller do executado Ramiro Paz e as citadas Emma Mourón e Elvira Lodeiro. A causa rematou con sobresemento o que non evitou a algunhas o cárcere por disposición gobernativa.

Otilia Meis Pintos, filla do “paseado” Ramón Meis, sufriu detención, procesamento e cárcere. Flora Rey Iglesias, enfermeira, foi xulgada por rebelión militar e condenada a seis meses e un día de cárcere.

A veciña de Lourizán Asunción Vilas López foi condenada por auxilio á rebelión a 12 anos de prisión sendo unha das pontevedresas presas no cárcere de Saturrarán. Dolores López Prieto, viúva, de Salcedo, tamén procesada por auxilio á rebelión, foi condenada a doce anos e un día que conmutaron por un ano de cárcere.

Josefa Olmedo Martínez “La Caramelera”, nativa de Pamplona e cuñada de Maruja Fandiño, foi detida por orde gobernativa e pasou máis de sete meses no cárcere, sen que tan sequera lle tomasen declaración. Por ocultar o fuxido Gerardo Bao (fusilado sen formación de causa) foron detidas en xaneiro de 1937 as veciñas de Salcedo Pilar, María e Josefa Padín.

Mercedes Torres Sánchez exercía a prostitución na Moureira, xunto con Benito Lago foi acusada de ocultar o fuxido José Pintos (“paseado”), procesada por auxilio á rebelión e estivo presa a disposición gobernativa.

Deixamos fóra desta relación, na espera de novas entradas, ás funcionarias depuradas e ás mulleres detidas nas décadas do 40 e 50 por actividades de apoio á guerrilla ou por actuacións relacionadas co abastecemento e o estraperlo a pequena escala.