Golpistas e verdugos de 1936.

Nos últimos tempos diversas publicacións (en Galicia foi importante o éxito en vendas de “Os nomes do terror”, editado por Sermos Galiza) testemuñan un feito relevante nos estudos sobre a represión: o obxectivo diríxese aos verdugos fronte á dinámica imperante de centralo nas vítimas. O papel central das vítimas estivo xustificado polo seu esquecemento fronte ás dos golpistas e a necesidade de poñerlle nome e biografía tras o silencio; tamén o seu estudo presentaba unha menor complexidade fronte aos problemas, mesmo de definición, dos verdugos. Isto non quere dicir que non se nomearan os verdugos, moitas publicacións fixérono dende fai anos e algúns autores tiveron que enfrontarse a diferentes accións, mesmo de carácter xudicial, por lembrar os perpetradores dos crimes.

Pero é agora cando o papel dos verdugos comeza a ser tratado en toda a súa complexidade, máis alá da mera relación de nomes e indo ao fondo do problema: as motivacións, os procedementos, os antecedentes e consecuencias, o entramado do poder que posibilitou e executou a violencia. En resume, realizar novas preguntas sobre o pasado antepoñendo a complexidade aos discursos simplistas; complexidade que comeza, como xa apuntabamos, pola propia definición de verdugo.

A finais do ano 2018 publicouse o libro “Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo” (Editorial Galaxia) do que son editores os profesores Lourenzo Fernández Prieto e Antonio Míguez Macho e que se inserta na liña de traballo apuntada anteriormente.

Este libro marca un fito no estudo deste “pasado incómodo”, incómodo tanto para os herdeiros – familiares ou ideolóxicos- dos verdugos como tamén para os autores. Tenta superar a consideración, común a franquistas e opositores ao réxime, da memoria (memoria pervertida) da 2ª República como propiciadora da guerra civil e inevitablemente ligada a aquela, para poñer o foco no golpe de Estado e, fundamentalmente, nos verdugos. Rompe así co relato que se mantivo durante a transición e ligado á doutrina da reconciliación nacional: a equiparación da violencia, a loita entre irmáns, o “todos fomos culpables”.

Contextualiza a violencia desatada tras o golpe de xullo de 1936 no marco dos fenómenos de violencia masiva que se manifestaron a nivel global, coa particularidade, no noso caso, da impunidade total dos verdugos. É de agradecer que, nun tempo de eufemismos, chame as cousas polo seu nome: golpe de Estado (e non Alzamiento Nacional nin guerra civil, que en Galicia non houbo), e verdugos, responsables da eliminación planificada e sistemática de miles de vítimas nun contexto, como dixemos, de ausencia de fronte de guerra.

Destacariamos, en canto á autoría, a presenza de novas e novos autores, cuns traballos de investigación que prometen moi bos froitos xunto a autores de traxectoria ben recoñecida, e tamén a paritaria presencia de investigadoras. Isto último, por desgraza, é un feito non habitual. A pesar de que se percibe un alto nivel de comunicación entre os autores, de traballo en grupo, como é lóxico nun libro colectivo, o interese dos apartados é desigual, dentro do alto nivel xeral.

As fontes utilizadas son, en primeirísimo lugar as causas militares e, en menor grao, as orais, hemerográficas e outras; confírmase así a relevancia da documentación depositada nos arquivos militares, pois as causas son documentos que nos contan o que fixeron os sublevados narrado por eles mesmos, o “testemuño dos verdugos”; a inxente documentación xudicial militar, a pesar de ser bastante utilizada nos últimos anos, aínda nos garda moito que descubrir.

Abre o libro un estudo dos profesores Fernández Prieto e Míguez Macho que ten como eixe central o proceso instruído contra o contralmirante Azarola e que se presenta como o paradigma dos procesos por rebelión militar. Como apuntan os autores (páxina 60), o punto de referencia non se pon nos feitos sucedidos en Ferrol neses días de xullo senón no que se escribe na causa, “na construción do relato fundacional do golpe de Estado de 1936, da violencia subseguinte e por extensión da propia ditadura franquista”.

Ao longo do capítulo podemos apreciar como os golpistas se atribúen a condición de autoridades lexítimas mediante un discurso que falsifica a lexitimidade, a “xustiza ao revés” que dixera Serrano Suñer; neste proceso de apropiación da autoridade lexítima, o asasinato das persoas que a exercían sería un paso necesario.

Outro apartado que resulta relevante para Pontevedra e comarca, é da autoría de Aldara Cidrás que analiza o papel dos procesos militares como estratexia de lexitimación do novo réxime, a normalización da violencia e a integración de novos grupos sociais facéndoos participar nos mecanismos do terror, ou sexa, a función da violencia como cohesionadora e xeradora de adhesións. Aldara Cidrás parte do estudo das causas militares instruídas a pontevedreses pero co obxectivo posto nos verdugos. O triángulo da violencia presenta tres vértices: a) Os compoñentes do entramado do terror (xuíces instrutores das causas, fiscais, auditores, membros dos tribunais...) b) Os acusados e acusadas e c) Os declarantes nas causas (delatores, testemuñas...). Quen presentan maior interese para o estudo son os integrantes do apartado c) pois os outros son máis previsibles nos comportamentos, automático e burocratizado no primeiro e exercicio da defensa no segundo. A investigación que está a levar a autora será, sen dúbida, referencia imprescindible para completar o que coñecemos sobre os mecanismos da violencia na nosa capital e comarca.

Iria Morgade, autora fai un tempo dun moi interesante traballo sobre o tratamento didáctico da memoria e da represión nos centros de ensino, achéganos, nesta ocasión, a un aspecto pouco estudado: as accións colectivas de memoria na transición. Tras a parálise imposta polo medo nos anos do franquismo, durante a transición empezan os actos de recoñecemento e atopámonos que os verdugos estaban esquecidos, ocultos, nestes actos. Sobre as razóns que poden explicar o anterior trata o seu artigo. Por certo, probablemente a primeira homenaxe ás vítimas (que trouxo de cabeza á “brigadilla” da Guardia Civil) debeu ter lugar en Pontevedra (Monte Porreiro e volta do Couto, lugares de execución ben coñecidos) cando no ano 1944, no día de defuntos, apareceron sendas cruces de madeira, coroas de flores e unha cinta coa lenda “Honor a nuestros mártires”.

Aparte de Pontevedra, hai outros estudos de zona: Compostela (Rafael García Ferreira) e Ribadeo (Xabier Buxeiro); este último amosa como os “paseos” son parte dunha actuación consentida e controlada polas autoridades militares e que os perpetradores foron máis que os que apertaron o gatillo: os que facilitaron as “sacas” dos cárceres, os comandantes militares, etc. Judit Carbajo analiza as fontes orais en relación cos represores e Conchi López escribe sobre os diferentes perfís de comportamentos en relación coa participación social na violencia; apunta tamén unha interesante proposta de clasificación tendo en conta a actuación que tiveran nas causas militares.

En suma, un libro imprescindible, que revisa interpretacións ata agora aceptadas e que, en moitos dos apartados, apunta camiños a seguir en futuros traballos. Entre as moitas conclusións destacaría o que moitas veces expresa un dos coordinadores, Lourenzo Fernández Prieto: os verdugos foron menos do que se pensaba aínda que causaron moitas mortes e que, nos sublevados, houbo persoas que en momentos decisivos elixiron camiños alleos á violencia.