domingo, 7 de febrero de 2021

Aníbal Otero, o espía que nunca existiu.

 


Tui foi a última cidade galega en ser sometida polas tropas golpistas, estivo gobernada por un comité republicano que mantivo a orde e evitou que se cometeran abusos contra simpatizantes dos sublevados; o 26 de xullo as tropas insurxentes vencen a resistencia tudense e toman o control da cidade. Os mandos militares inician a represión: “paseos”, detencións e apertura de causas militares. En Valença, a partir do triunfo da Fronte Popular, destacados membros da dereita e as súas familias residen nos hoteis agardando o cambio da situación política. Iniciado o golpe, o goberno portugués mantén unha política de colaboración cos sublevados e a policía entrega persoas fuxidas ás autoridades españolas.

Aníbal Otero entrara en Portugal o 20 de maio coa finalidade de realizar traballos de campo para o Atlas Lingüístico da Península Ibérica; os traballos fainos na compaña de Aurelio M. Espinosa e do portugués Armando Nobre de Gusmao. Contan cun coche oficial da Junta de Ampliación de Estudios, todo tipo de documentos oficiais, entre eles unha credencial expedida polo ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes indicando a finalidade da viaxe. A Junta de Educaçao Nacional facilítalles, o 9 de xuño de 1936, un escrito dirixido a todos os concellos explicando a súa misión e pedindo que as autoridades administrativas “dêem o seu apoio a esta obra de investigaçao científica, cujo interêsse nacional é evidente”. Espinosa volve a España e Gusmao regresara á súa casa cando Aníbal chega a Valença na tarde do 21 de xullo. Hospédase no Hotel Minho, no que residen varias persoas españolas simpatizantes dos sublevados, entre eles algúns curas. O carácter reservado de Aníbal, as súas viaxes a pobos dos arredores para realizar as enquisas e a utilización dun vehículo oficial da República española, resultan feitos sospeitosos para os outros hóspedes.

Parece inxenuo pensar que, durante dúas semanas, a policía portuguesa non tivera tempo de certificar a personalidade de Aníbal e a misión que o traía a Valença, máxime nunha situación de alta tensión na que os controis de viandantes e hoteis eran moi fortes na cidade fronteiriza. Ademais, como vimos, levaba dous meses realizando estes traballos e contaba con todos os prácemes oficiais. Non dubidamos do atractivo que ten a nova dun esforzado científico mártir diante da ignorancia da policía, que confunde notación fonética con linguaxe secreta, pero todo indica que as motivacións foron outras e a policía lusa actuou a resultas das informacións facilitadas polas autoridades españolas e en conivencia con elas.

O 5 de agosto, a policía internacional portuguesa detén a Aníbal e entrégao á española, ingresa en prisión “por suponérsele confidente en aquélla República del Frente Popular”.

Son significativas as personalidades que declaran no caso: o capitán Peñarredonda, delegado de orde pública en Tui, Álvaro Losada, comisario de guerra carlista e Pablo Bugarín,refuxiado varios meses en Portugal. As súas declaracións marcan a pauta das acusacións que, posteriormente, asumirá o fiscal e que recollerá a sentencia do tribunal; non hai nelas ningunha referencia ás tan publicitadas anotacións fonéticas. Podemos sintetizalas en tres apartados: a) Acusacións de espionaxe baseadas en que viñera “al estallar la revolución nacionalista en España”, mantiña correspondencia coa embaixada en Lisboa e vixiaba a colonia española, a fronteira e as estacións de tren. b) O desexo de Aníbal de ser expulsado pola fronteira de Badaxoz para loitar coas armas pola causa marxista: “pues allí podría luchar al lado del llamado Gobierno de Madrid y contra el Ejército”; esta información aseguran que lla facilitara a policía lusa. c) As manifestacións públicas do filólogo nas que se declaraba “convencido comunista” e contrario ao exército. Así o afirmaba Peñarredonda:

manifestó su complacencia por el asesinato de Calvo Sotelo, incendios de templos y todas cuantas atrocidades cometían en España los comunistas, asegurando que el Gobierno de Madrid triunfaría plenamente y haría la justicia adecuada.

O 2 de setembro, dende o cárcere, escribe unha carta a Francisco P. Leite Pinto, do Instituto para a Alta Cultura, dándolle conta da situación na que se atopaba e pedindo que testemuñara no senso de acreditar o seu traballo; na posdata indica: “Aún no sé por qué me expulsó la policía portuguesa”. Na resposta, Leite de Vasconcelos informa que a policía portuguesa informara á de Tui que Otero formaba parte dunha comisión peninsular encargada do Atlas Lingüístico, “Donde se conclui que Ud. nâo tem culpabilidade política”. O 3 de setembro procésano.

As declaracións dos hóspedes do hotel coinciden en consideralo, con maior ou menor énfase, de esquerdas e partidario da República. Sen dúbida a máis virulenta é a dun matrimonio de Valladolid: Saturnino Escudero, industrial panadeiro, afirma que 

tuvo una violenta discusión en el Hotel Miño[...] con el declarante primeramente y seguidamente con los demás huéspedes entre los que se encontraban varios Sacerdotes de Coruña y Vigo [...] expresaba su entusiasmo por los Comunistas y Socialistas [...] haciendo contínuas manifestaciones en contra del Movimiento Nacional [...] llegando a expresar en una ocasión que él si tuviera que escoger entre Comunistas y Anarquistas y por otro lado, Católicos y personas de Derechas, dijo que él incondicionalmente se iría con los primeros, y que sospecha lo mismo que los demás huéspedes, que fuese un agente de enlace entre el Gobierno de Madrid y elementos indeseables de las provincias inmediatas gallegas. [...] Comunista peligrosísimo.

A maiores, atópanlle unha carta dirixida á nai co seguinte parágrafo:

he decidido permanecer en Portugal en tanto no se decide el triunfo del Gobierno, que aunque es seguro, puede tardar todavía muchos días [...] no querer yo, de ninguna manera, combatir contra el Gobierno legítimo de Madrid, cuyo triunfo es cada día más seguro.

Mobilízanse apoios a Aníbal, declaracións favorables de antecedentes asinadas por diferentes institucións, cartas que amosan o seu traballo filolóxico, etc. Tampouco foi moi duro o xuíz instrutor, que se estende en documentar a actividade filolóxica de Aníbal e afirma, sen ningún xénero de dúbidas, “que no trajo a esa plaza ninguna misión reservada confidencial o de espionaje”.

A designación de fiscal e de vogal poñente non auguraba nada bo, tanto o alférez honorífico Manuel María de Puga y Ramón como o capitán, tamén honorífico, Ramón Rivero de Aguilar, tiñan unha ben gañada fama de duros e así o amosaron no consello de guerra; pouco lles custou desmontar a ben intencionada declaración favorable do cura Jesús Carro. A unha pregunta de Rivero só pode responder “que la actuación de Aníbal Otero la conoce exclusivamente en el terreno científico, ignorándola, en cambio, en el político y que desconoce en absoluto su ideología política y si ha ocultado esta bajo su actuación científica”. Os esforzos do defensor céntranse en sinalar contradicións nas acusacións; por exemplo cando afirman que fixera publicamente manifestacións comunistas, “eso es un tanto extraño ya que un espía no puede delatar su condición de tal abiertamente sin recato de ningún género y en público”. Tamén acepta como o único acto punible a súa non incorporación a filas. Condénano a reclusión perpetua por rebelión militar.


No hay comentarios: