O caso Lago Búa.

Fai algún tempo, un dos amables comentaristas deste blogue suxería que se adicase unha entrada a tratar a figura de Fernando Lago Búa; atendemos a suxerencia e facemos un breve relato sobre este personaxe.

Fernando Lago Búa era membro dunha coñecida familia de carniceiros pontevedreses; en 1934 ingresou por oposición (co número 140) no corpo de seguridade interior de prisións. Amante do fútbol, ocupou o cargo de vicepresidente do colexio galego de árbitros en 1935. Estivo destinado no penal de El Dueso. En setembro de 1936 foi nomeado inspector das prisións provinciais de Pontevedra, ou sexa, a máxima autoridade penitenciaria da provincia. Daquela militaba no partido carlista.

Dende os primeiros días da súa toma de posesión organizou un sistema de donativos, con moita publicidade nos xornais, destinados a remediar as carencias do elevado número de presos; este labor humanitario foi moi gabado nos medios de comunicación.

Noutras entradas deste blogue demos conta do sinistro sistema de “sacas” dos cárceres (A Normal, san Simón...) que remataban co “paseo” dos presos en diversos lugares. O coñecemento deste feito provocaba o lóxico terror nos presos e a situación propiciaba que detidos e familiares tentasen, por todos os medios ao seu alcance, evitar ser obxecto destas “sacas”. Isto foi aproveitado por algúns cargos do réxime golpista que viron a posibilidade de aproveitarse economicamente ou doutras maneiras.

Foi o caso de Fernando Lago Búa e do médico de prisións Francisco Bustelo Bustelo (algunhas fontes apuntan tamén a outras autoridades máis relevantes), que extorsionaban a presos facéndolles crer que estaban nas listas para “pasear” e que con determinadas cantidades de diñeiro poderían influír para evitalo. Tamén se testemuñan demandas de tipo sexual sobre as mulleres dalgúns presos. Posiblemente estas actuacións non transcendesen de non ser o caso que tivo como protagonista ao coñecido médico vigués José Ramón de Castro Rodríguez, antigo afiliado á loxa masónica Vicus nº 8 co nome simbólico de Bernard, afiliado á CEDA e detido no cárcere da rúa do Príncipe e logo en san Simón por atoparlle no seu domicilio unha escopeta sen licenza. Sabedores da boa posición económica do recluso, conseguiron que asinase un documento comprometéndose a pagar a cantidade de 200000 pesetas, como medio para ser tachado da lista. A familia do médico puxo o sucedido en coñecemento dun influínte amigo, Severiano Martínez Anido, ex-ministro de Gobernación na Ditadura de Primo de Rivera, presidente do Patronato Nacional Antituberculoso e futuro responsable de Orden Público do réxime; iniciáronse investigacións que deron como resultado a comprobación destas e doutras irregularidades e a detención de Lago, Bustelo e un presunto colaborador, Cándido Barros Martínez, ignorante dos feitos. Foron detidos o 14 de novembro de 1936 e abriuse a causa 1219/36 na que actuou como instrutor o comandante Luis de Vicente Sasiain. O consello de guerra, presidido polo tenente coronel Lino Cordal, celebrouse en Vigo o 21 de decembro. O fiscal sostivo que, ademais destas extorsións, beneficiábanse ilicitamente dalgúns servizos da prisión en prexuízo dos presos e dos intereses nacionais. Solicitou a pena de morte e dous millóns de indemnización. Os procesados renunciaron a asistir ao xuízo.

O comandante militar da praza de Vigo, Felipe Sánchez, asinou o 5 de xaneiro de 1937 a seguinte nota:

En el día de hoy han sido pasados por las armas después de recibir los Santos Sacramentos, los paisanos Francisco Bustelo Bustelo y Fernando Lago Búa, que hubieron de ser juzgados y condenados a la última pena en Consejo de Guerra sumarísimo celebrado el día 21 de Diciembre del año anterior.

O fusilamento tivo lugar no Castro, ás once da mañá, por un piquete mandado polo tenente da Guardia Civil Francisco González Rodríguez “O Rabioso” a quen algúns consideran como outro dos integrantes da trama extorsionadora ( outros nomes que se apuntan son os de Víctor Lis, Ricardo Macarrón, capitán Gándara...)

Sobre a figura de Lago Búa e o funcionamento da colonia penitenciaria de san Simón existen interesantes publicacións como os clásicos: Caeiro, Antonio e outros. Aillados. A memoria dos presos de 1936 na illa de san Simón. Vigo: Ir Indo, 1995. Mosquera, Evaristo. Catro anos a bordo dunha illa. Vigo: A Nosa Terra, 2006. Amoedo, Gonzalo e Gil, Roberto. Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra. A illa de San Simón. Vigo: Edicións Xerais, 2006.

Primeiro de maio de 1936.

Para os compañeiros da tertulia dos mércores.
        Hoxe, primeiro de maio, non está de máis lembrar os actos celebrados neste día en Pontevedra no ano 1936. A expectación era moi alta pois na cabeza de todos estaba o sucedido o ano anterior: o goberno de dereitas prohibira a utilización de bandeiras pero, cando a manifestación discorría pola rúa do arcebispo Malvar, ondeou unha bandeira vermella; nas inmediacións da praza de touros, ante a intervención da forza pública, produciuse a desbandada dos manifestantes. Foron detidas varias persoas. O mitin, no que interveu  “Pasionaria”, foi moi soado e falaremos del noutra ocasión.
    En 1936 non había prohibicións, pero na cidade espalláranse rumores de que algo grave ía pasar e de que dereitistas marcharan cara Portugal. O xornal El País facía alusión a este feito na primeira páxina:

 No se atemoricen las cotorronas ni tiemblen las lechuzas que en sus penumbras auguran para el 1º de Mayo motines y fieros males porque en las tiendas se ha agotado la percalina roja. La percalina roja será en las calles, con sus vivos matices, el símbolo de la alegría popular y de la esperanza de las multitudes que trabajan y esperan, no de los parásitos que viven a su costa. Habrá, pues, alegría y júbilo, y alborozo en medio de la paz. Los que tienen mucho que temer nada teman. ¡ Bastante castigo tienen con su estado cotidiano de sobresalto y excitación!

    No transcurso do acto, varios oradores farán fincapé nas súas intervencións sobre estes rumores e destacarán a ausencia de incidentes nos actos. O mesmo xornal, ao día seguinte, aproveita para seguir sobre o tema:

 Los “patriotas canallas” demostrando una vez más su gran amor a la patria, huyeron cobardemente al extranjero temerosos de que “algo” ocurriese. Ahora se darán cuenta de que el pueblo si no se le provoca, no se sale nunca de los cauces de la legalidad.

    Pola mañanciña, as bombas de palenque e as dianas interpretadas pola banda municipal de música despertaban á poboación. Pouco a pouco chegaban á praza do Muelle grupos de persoas pertencentes a organizacións agrarias, obreiras, xuventudes... que se concentraban nas inmediacións do Centro Obrero.  A manifestación toma a saída ás 10 e media; durante todo o traxecto soa a música da Internacional, interpretada pola banda e coreada polo Orfeón Obrero e polos asistentes. Detrás da presidencia desfilaban as milicias antifascistas uniformadas, compostas por xente moza de ambos sexos. O percorrido discorreu polas rúas da Ponte, Pi e Margall (actual rúa Real), Curros Enríquez, Ferrería, Peregrina, Oliva, Riestra, Palmeiras, Montero Ríos, praza do concello, Echegaray (hoxe rúa Alameda) e praza de touros. Ao pasar diante do Goberno Civil (actual Deputación) detívose a marcha e cantouse “La Commune” diante do gobernador e do comandante xefe da Guardia Civil que estaban no balcón. Pasadas as once chegou á praza de touros e deu comezo o mitin ao que asistiron, segundo a policía, unhas seis mil persoas.
    Fixo a presentación o vicepresidente da Federación Obrera, Rogelio González Suárez, [  na prensa era habitual invertirlle a orde dos apelidos], que falou sobre a significación do acto e insistiu na sensatez e cordura dos asistentes. Luis de Sáa, presidente das Xuventudes Unificadas, explica a importancia que tivo a unificación das xuventudes e invita a que se unan tamén as xuventudes campesiñas. Chama a superar o equívoco de considerar aos campesiños galegos como burgueses polo feito de posuír minúsculas propiedades e di que son tan obreiros como os das fábricas e talleres polo que deben agruparse nas organizacións obreiras e cooperar na unificación da clase traballadora.
      En representación da Federación Obrera toma a palabra José Acuña Gallego, que se centra no problema  do elevado paro e critica aos gobernos anteriores por non ter feito nada para arranxalo. Tampouco esquece a problemática agraria e gandeira así como a da pesca. Pide á xuventude que loite para implantar unha sociedade máis xusta e equitativa.
    Francisco Fernández Blanco, “Sacheiro”, ten unha intervención  moi dura: critica os novos impostos que agravan, aínda máis, a situación dos agricultores, ataca ao capitalismo e considera que a situación non está para facer xogos florais senón que hai que organizarse para dar a batalla final

 con los emblemas del trabajo que figuran en la bandera proletaria aplastaremos -agrega- y segaremos la cabeza del odioso capitalismo e implantaremos nuestro Gobierno obrero y campesino. (El País, 2-5-36).

 O informe da policía achega máis información sobre a intervención deste dirixente agrario  indicando que se doera de que o sistema actual facía posible a existencia de terras sen campesiños e de campesiños sen terra, e que había que ir dereitos á implantación do réxime comunista, único que daría xustiza ao obreiro da terra e que “llegará un día en que los martillos de los obreros machaquen las cabezas de los burgueses al unísono de la hoz campesina que irá segando estas.” (Informe da comisaría, 1-5-36. AIMN)
    O partido comunista ten a súa voz en Manuel García Filgueira que insiste no bo comportamento que tiveran os asistentes á manifestación; tamén fai alusións a que a clase obreira non ía facer este primeiro de maio a revolución pero que se fará ao seu debido tempo, que xa está en marcha e que o triunfo será inevitable. Serán só os obreiros  os que dean a batalla para derrubar o fascismo porque non teñen o apoio de ninguén máis; denuncia o trato desigual que se daba nas comisarías a fascistas e antifascistas e que, en outubro do 34,  “ en unos calabozos de apenas dos metros de cubicación se encerró a catorce hombres que se morían de asfixia.”
    Miguel Villalta, deputado do PSOE por Alicante, fai un chamamento á unidade sindical para impedir a implantación do fascismo e chama a implantar a ditadura do proletariado como paso intermedio para o réxime socialista e espera que o vindeiro ano “sea ya un hecho la consecución del verdadero significado de esta fiesta.”
    O acto remata pasada a unha da tarde e sen incidente algún, pola tarde houbo xira pola avenida de Buenos Aires e verbena.
       En moitas publicacións faise referencia a uns incidentes con falanxistas en Pontevedra, en realidade estes sucederon en Tabeirós  (A Estrada) nunha pelexa entre falanxistas e esquerdistas e na que os irmáns Castro Pena (falanxistas) foron detidos por ferir a un esquerdista. Estes feitos levaron á declaración de folga xeral naquela localidade.
    As peticións que se elevaron ao goberno foron as seguintes:
1º Recoñecemento polo goberno español do goberno da URSS.
2º Inmediato cumprimento do Pacto do Bloque Popular, e no que se refire a responsabilidades, pedimos o rápido encarceramento de todo o goberno Lerroux-Gil Robles.
3º Xornada de 44 horas semanais.
4º O mesmo salario para homes e mulleres que realicen igual traballo.
5º Creación ininterrompida de escolas e acceso da xuventude obreira ás aulas universitarias.
6º Dereitos políticos para os mozos de 18 anos, incluso os soldados.
7º Abolición dos foros, que sexan reintegradas aos campesiños as cantidades achegadas para a súa redención e que se rebaixen todos os impostos que gravitan sobre os campesiños pobres e medios.
8º Extensión do crédito agrícola.
9º Socorro polo Estado aos obreiros sen traballo.
10º Expropiación dos bens do clero e da igrexa, en beneficio dos obreiros e campesiños pobres.
11º Expulsión do exército e corpos armados de todos os xefes e oficiais monárquicos e fascistas.
12º Suspensión de toda a prensa monárquica e fascista, incautación das súas imprentas e encarceramento dos seus dirixentes.
13º Recoñecemento polo Estado das milicias obreiras e campesiñas.
14º Humanización do réxime de prisións.
    A sorte dos oradores que interviñeron no mitin foi mala: Miguel Villalta, fusilado en 1942 en Alicante; José Acuña  e Francisco Fernández foron “paseados”, Rogelio González, Luis de Sáa e Manuel García estiveron fuxidos e sufriron cárcere.

A celebración da Victoria.

    Hoxe cúmprense 75 anos da vitoria das tropas franquistas  sobre as republicanas; nesta entrada falaremos  de como se viviu en Pontevedra este feito.
As tropas galegas mandadas polo xeneral Aranda entraran en Valencia e o presidente da Deputación pontevedresa, Jacobo Rey Daviña, envíalle un telegrama de felicitación do que  destacamos  este ardoroso parágrafo:

 “El honor español es ya religión de los combatientes. Banderas de victoria, uniformes disciplinados, himnos nacionales, patriotismo ganado a sangre, iluminado por la creencia y mantenido por la escuela guardan la realidad venturosa de la Imperial soberanía de España.”

 Os xornais do día 2 de abril de 1939 ilustraban a portada co parte de fin da guerra e, algúns, reproducían a charla que o xeneral Queipo de LLano, lembrando os tempos en que o facía a diario, efectúa en Radio Sevilla; nesta charla anunciábanse  os padecementos que se aveciñaban para os vencidos:

 “La justicia de Franco caerá sobre los animales que combatieron a su Patria, y la justicia de Dios caerá sobre los animales exóticos, pues no puede quedar sin castigo tanto estrago, tanta ruína, tanta desolación y tanto crimen como ha ocurrido en España.”

 Tamén se refería ao sucedido no santuario de santa María de la Cabeza e un grupo de “camisas viejas” pontevedreses queren ser os primeiros en contribuír para reconstruílo e achegan 150 pesetas, este grupo está formado por: Alfonso e Felipe Temes, Pedro Castiñeiras, Emilio Boullosa, José Viñas, Carlos Hermida, Juanito Vázquez, Eduardo e Andrés Rodríguez, José Estévez, Manuel Rodiño, Manuel Noval, Jaime Carral e Eduardo Silva.   
    Os “camisas viejas” da Falange pontevedresa e outros “elementos de probado patriotismo” organizan unha cea no café Méndez Núñez, ao remate sucédense os cantos dos himnos de Falange e dos países amigos, Italia, Alemania e Portugal, así como os vivas aos seus dirixentes; o coñecido poeta “El Abuelo” aproveita para recitar uns poemas que foron moi aplaudidos.

Sucédense os donativos, entre eles o de Alejandro Mon Landa que aporta mil pesetas “con motivo de la total liberación de España”, días despois sería detido, xunto con varios membros da vella dereita pontevedresa, por manter reunións non autorizadas.
O domingo 2 de abril, o xornal El Pueblo Gallego publica un soneto titulado “A Franco”:

Del Hacho al Pirineo has ascendido,
Vega de Espadas, con el pie ligero;
Y desde tu Galaico mar primero,
El de Ulises contemplas redimido.
Al oficio de Alcázar ascendido,
De campamento duro y sol guerrero,
Sueña otra vez el Orbe por sendero
Tu solar de Castilla defendido.
Padre de armas y paz; por tu promesa
Vuelve Occidente a revelar su empresa,
Y el Levante dilata su hermosura,
En proa al Sur y el Norte asegurado,
Y tú en cuartel, de pueblo acompañado,
Que exige en ti su joven aventura.

    A igrexa  tamén se suma: o arcebispo de Santiago dita unhas disposicións para a celebración de actos relixiosos con motivo do final da guerra e os párrocos pontevedreses dispoñen que o “sábado de gloria” se cante un Te Deum na igrexa de santa María, con asistencia das autoridades, e anunciado por retoque de campás en todos os templos; na capela da Peregrina reunirase “bajo precepto grave” todo o clero, regular e secular,  para cantar unha salve á Virxe e a antífona e oración  a Santiago, en acción de gracias polo fin da persecución relixiosa, así como o rezo dun padrenuestro polos relixiosos asasinados.
    Os presos do cárcere non podían quedar á marxe: logo dunha preparación chea de “celo y apostólico fervor” que efectúa o coñecido xesuíta  Petronilo Nieto ( de triste recordo pola súa actuación cos presos de san Simón), cumpren co precepto pascual nunha misa na que canta un coro de presos e toca a banda de música da Falange. Reciben a comuñón 269 presos. Obséquiase aos reclusos cun almorzo e xantar especiais ofrecidos polas autoridades.
    No terreo político sucede un feito importante: a substitución do gobernador civil, Mateos Torres Bestard, por un  comandante da Guardia Civil, o controvertido Manuel Gómez Cantos, recén ascendido por méritos de guerra pola súa actuación no exército do sur. Tamén se produce a baixa no exército, por desafecto, do  que fora coronel xefe do rexemento de artillería, Mario Sánchez.
    Pero os actos oficiais de celebración prográmanse, de xeito unificado para toda España,  para os días 18 e 19 de maio. Nestes días, Pontevedra aparece adornada con bandeiras, cerra o comercio e moitos escaparates exhiben o retrato de Franco; a chuvia non impide o desenvolvemento dos actos. O día 18 amañece co son das  bombas e das dianas interpretadas pola banda de música de Falange, ás once, misa de campaña na Alameda seguida de desfile militar e traslado do altar e imaxe da Peregrina a lombos de falanxistas, pola noite verbena popular; o 19, ás seis da tarde, na praza da Ferrería, faise unha lectura da proclama de Franco en xullo do 36 e do parte de fin da guerra, concerto da banda de Falange e, pola noite, gran retreta militar que recorre as rúas da capital.

Portugueses en Galicia

    Escribir sobre a traxectoria de Dionisio Pereira como investigador e acerca do seu compromiso para botar luz sobre as etapas máis escuras da nosa historia é innecesario neste blog, onde xa se falou doutras obras da súa autoría.
    Nesta ocasión, facémolo  sobre a  recente aparición da obra “Emigrados, exilados e perseguidos. A comunidade portuguesa na Galiza (1890-1940)”, editado por Através Editora.
    O papel da comunidade portuguesa no noso país foi, ata agora, unha desas áreas que permanecían na escuridade, ignorada pola inmensa maioría de galegos e portugueses. O libro de Dionisio Pereira racha con ese descoñecemento e achéganos información sobre diversos campos: o fenómeno migratorio portugués de finais do século XIX e primeiro terzo do XX cara ao noso país; o mundo dos exiliados políticos do país veciño con anterioridade a 1936; tamén destaca o seu tratamento da represión dos golpistas españois sobre traballadores portugueses que vivían en Galicia, moitos deles cunha actuación destacada no asociacionismo obreiro.
    Dende os últimos anos do XIX, os obreiros portugueses foron utilizados por determinados patróns como crebafolgas; así foi o caso, na nosa cidade, do coñecido contratista Benito Corbal, acusado de contratar “esquirois” portugueses para rebentar conflitos cos seus obreiros. As iniciativas de  solidariedade entre obreiros de ambos lados da Raia fixeron que, pouco a pouco, este tipo de prácticas foran desaparecendo.
    Exiliados políticos de diversas tendencias tamén tiveron Galicia como residencia ao longo deste período, e Dionisio Pereira préstalle demorada atención á época republicana.
    O capítulo máis extenso está adicado á represión franquista contra os portugueses, que afectou ao redor de trescentas persoas, das que preto de setenta foron asasinadas. Foron reprimidos polo seu compromiso político e social e non pola súa nacionalidade. Analiza os diferentes casos e tamén a actitude cómplice  das autoridades portuguesas; non falta tampouco a referencia ás actividades de fuxidos e guerrilleiros nos territorios da Raia. Destacamos o anexo formado por pequenas biografías das vítimas, no que podemos atopar veciños da comarca pontevedresa, como António Fernandes Guimarães, António Moreira, Manuel da Silva Barbosa, Francisco Alves Vidal, entre outros, así como os fusilados na capital procedentes doutras localidades: Manuel Graciano Araújo, Adonis Teixeira Alonso (“paseado”) e Augusto Afonso Gonçalves.
    En resume, un libro fundamental para coñecer este anaco da historia e que abre un camiño a novas vías de investigación nas relacións transnacionais entre Galicia e Portugal.

Himno para os artilleiros

    As tropas que saíron á rúa en Pontevedra o 20 de xullo de 1936 pertencían ao Rexemento de Artillería nº 15, de gornición na capital e mandado polo coronel Mario Sánchez. O día 28 de agosto daquel ano, o xornal El Diario de Pontevedra daba conta da recepción dunha carta enviada por unha “coruñesa amante de nuestra Bandera bicolor y del Ejército salvador” e que asina coas iniciais J.M.F. ; ao parecer observara o entusiasmo co que os artilleiros pontevedreses cantaban o himno da Lexión e pensou na necesidade de que tiveran un de seu, aínda que fose aproveitando a música do himno lexionario. Parece interesante que lembremos aquí a letra proposta, non precisamente polas súas virtudes poéticas, pero si como mostra do ambiente patriótico reinante.

Soy valiente y leal artillero;
soy soldado que voy a luchar
defendiendo mi Patria querida
contra el enemigo mortal.
Despreciando la vida cumplimos
la promesa que hicimos allí;
de salvar nuestra amada Bandera
de las hordas rojas que la quieren hundir.
Estribillo
Artillero, artillero,
que no temes al marchar;
solo pensando en España
te decides a luchar.
Artillero, artillero,
tu valentía sin par
viendo la Patria ultrajada,
será pronto coronada
Artillero
por la gloria de triunfar.
Está triste nuestra amada España
como madre que es de la nación
al ver que entre sus hijos queridos
los hay que reniegan del blasón.
Esos hijos son unos ingratos
esos hijos no tienen amor,
y por tanto hay que redimirlos
con nuestro entusiasmo y nuestro valor.

A morte do home que tocaba o bombardino

O meu agradecemento á persoa que me facilitou o acceso a este documento.

    O estudo de diversa documentación e os testemuños de varias persoas fixeron que sempre sostiveramos  a existencia  dunha actividade grande de grupos falanxistas nas primeiras semanas logo do golpe, e tamén a necesidade de contemplar, dentro das formacións que destacaron pola súa actividade represora -como é o caso da Guardia Cívica-  as diferenzas entre a xeneralidade de membros e un grupo, máis reducido e con participación de elementos externos, que foi quen efectuou os labores máis específicos de represión cruenta.
 A achega do documento que se reproduce a continuación é unha proba máis neste senso: dunha parte confirma o sinalado nunha entrada anterior sobre a participación falanxista na desaparición e morte de Raimundo Rodríguez Neira, músico que tocaba o bombardino na banda de música municipal de Pontevedra; por outra, relata a actitude de repulsa diante destes crimes por parte dunha persoa, Isidro Taboada Tabanera, alférez de Enxeñeiros, que desempeñaba o cargo de alférez da Guardia Cívica, e que tivo o valor de denunciar con todo detalle o sucedido. A declaración xurada entregoulla a seu irmán acompañada dunha nota na que se despide por marchar á fronte de batalla e indicando: “te mando eso por si me ocurriese una desgracia que tu hagas de el lo que creas conveniente en dicho caso”.
     A desaparición ou a imposibilidade de acceso a un hipotético arquivo da Guardia Cívica, impídenos coñecer que pasou co parte de servizo sobre este feito e a existencia doutros semellantes.
    O documento non precisa maiores comentarios, o deterioro do papel fai que haxa algunhas palabras desaparecidas pero que non impiden a comprensión do mesmo.

 (Sinálanse con corchetes as partes que faltan e respéctase a ortografía e redacción orixinal).

Pontevedra 19 de Octubre  de 1.936.
    Declaración jurada sobre el asesinato del bombardino de la Banda Municipal de Pontevedra D. Raimundo Rodríguez, hecha estando en perfecto estado de razon por el Alferez de Ingenieros Don Isidor [Isidro]Taboada Tabanera.
    El que suscribe antes de marchar al frente de guerra a incorporarse a su regimiento prestaba sus servicios como Alferez de la Guardia Civica de esta capital y una noche haciendo un servicio de tantos de ronda por el pueblo adelante en compañia del Sargento Rafael Vila, y de otros guardias civicos entre los que recuerdo a Luis Estevez Rocafort, Jose Landin, y otros que por estos citados llegarían a encontrarse, fui advertido por el sereno de comercio de la calle Michelena que unos falangistas de muy malas maneras le habian preguntado por la casa donde dormia el antes citado musico y como no supiese le amenazaron por encubridor siendo esto lo que lo movio a notificarmelo a mi por si algo le pasase. Continuando despues  mi  servicio de ronda hasta que a la vuelta a nuestro cuartel al llegar a la altura del Bar Calixto oimos unos disparos de pistola cercanos y dimos corriendo vuelta has la plaza de la Peregrina donde el sereno anteriormente citado y el de los Soportales conocido por el Marinerito nos indicaron que los diparos sonaran hacia donde estaba la Emisora de Radio y como hera mi obligacion fui corriendo con los de la ronda hacia el sitioo indicado donde nos salio un falangista al paso diciendonos que nos marchasemos y entonces mande parar la fuerza que venia a mis ordenes y me destaque yo solo para cerciorarme sobre lo ocurrido y poder dar las novedades consiguientes a mis Jefes  aunque sin que me perdiesen de vista mis soldados por si me pasaba algo y entonces reconoci al Falangista AlfonsoTemes Dieguez que ostentaba unos galones de Sargento del Ejercito, con una pistola larga y de calbre grande el cual medijo que el “desgraciadode Raimundo se le habia intentado es capar y que le habian disaparado un cargador entero creyendo que hiria herido y que habia que hacer lo mi [ ] el resto de los musicos”. Mi [  ] decia esto se acerco a nos [  ] gista en quien reconoci a un chofe [  ] Marin de estatura mediana y [  ] llael cual le dijo que se habia intentado escapar el preso y de  [  ] eras le contesto el citado Temés que no servian para nada pues de [  ] ado en el momento con lo cual ahorraban tiempo. Tambien me dijo T [  ]as habia realizado otro buen servicio y me enseño unos guantes largos [  ] en la cual habia una estrella roja de cinco puntas diciendome que heran de [  ]
    Con el fin de que este alevoso asesinato no que de impune hago esta declaracion para aclarar sobre la participacion de los citados Temes y Ribadulla en el y firmo la presenten Pontevedra a 19 de Octubre de 1.936
Isidro Taboada Tabanera

A morte de Alberto Martínez.

Nas eleccións do 12 de febreiro de 1931 presentárase como candidato monárquico polo distrito de Mourente aínda que cando tomou posesión fíxoo como agrario; ao longo do período republicano parece que foi evolucionando ata as filas do centrismo de Portela Valladares. Avogado, funcionario, secretario da Beneficiencia Provincial, casado coa mestra Vicenta Hevia Marinas, irmá do alcalde, nas ditaduras de Primo de Rivera e Franco, Remigio Hevia. Nos días posteriores ao golpe aparece como doador nunha das colectas patrióticas.

A súa desaparición, nos primeiros días de setembro do 36, conmocionou á sociedade pontevedresa, tanto pola personalidade do desaparecido como polos rumores sobre as circunstancias nas que se producira. As dilixencias xudiciais abertas, anos despois, polo xulgado militar da praza de Vigo, sobre esta morte son unha fonte de información moi importante acerca do mecanismo empregado nos “paseos” e tamén sobre quen os decidía e executaba.

Todo empeza cando o 12 de xullo de 1939, o seu irmán Félix, militante destacado de Acción Popular en Pontevedra, garda cívico nos primeiros momentos, “persona de intachable conducta moral, pública y privada; de filiación derechista, afecto a la Causa Nacional” e que desempeñaba o cargo de delegado da Caja Regional Gallega de Previsión Social y Subsidios familiares, presenta unha denuncia ante o gobernador civil. Nesta denuncia, moi emotiva, dá conta dos rumores estendidos pola cidade sobre a desaparición do seu irmán e apunta a determinadas persoas como indutoras do crime.

Se resistió en los primeros momentos a salir de casa, teniendo en cuenta lo avanzado de la hora, pues pasaba de las once de la noche, pero al darse cuenta que en el grupo que lo requería se encontraba la Guardia Civil, que era para él, como lo es para todos los españoles honrados, el máximo prestigio de seguridad personal, abandonó su domicilio para acompañarlos. [...] Y desde aquella noche de desgracia para mi y para los suyos, no volví a saber más de mi hermano.-Puse mi empeño en saber su paradero, y lo supe cuando personado en la Comandancia de la Guardia Civil, el Sr. Velarde y Velarde, Jefe de esta Comandancia, me manifestó que “no buscase a mi hermano, pués tal vez no dejase rastro”.- Pero se equivocó el Sr. Velarde.- Los ayes y gemidos de los que atados y sin estar totalmente muertos fueron arrojados al mar, entre los que se encontraba mi pobre hermano fueron los encargados de decir cual había sido su triste suerte.- Las playas de Bueu y sus vecinos con una minuciosa investigación pudieran acaso patentizar esta dolorosa manifestación.- Y ni siquiera se le permitió el cumplir como todo cristiano ansía, cuando la muerte le llama al mundo de la verdad.- Ni un confesor para absolverle sus faltas cometidas con Dios.- Y despueś de esta tragedia marchan voluntarios dos de sus hijos a luchar por Dios y su Patria.

Un deses fillos, Alberto Martínez Hevia morreu na fronte de combate.

Nun escrito datado o 27-9-39, o xeneral xefe da rexión militar ordena ao xuíz militar da praza de Vigo que instrúa unha “breve información” para esclarecer o feito denunciado.

Meses máis tarde, Félix Martínez ratifícase na denuncia e amplía datos sobre quen podería ter máis información: o cívico Manuel Mirón, Avelino Fraga e o tenente coronel Velarde entre outros.

O xuíz instrutor toma declaración a diversas persoas e damos conta das máis significativas: Manuel Mirón “O Cheira”, ferreiro, garda cívico domiciliado en Mourente, nunha primeira declaración manifesta descoñecer o asunto, agás o feito da desaparición. Un mes despois, o 24 de novembro de 1939, logo de recibir garantías de protección polo xuíz, xa que tiña medo que o matasen, rectifica e manifesta que atopándose no cuartel da Guardia Civil, foi requirido polo daquela comandante Velarde, que estaba acompañado polo gobernador civil tte coronel Ricardo Macarrón e o ex-deputado Víctor Lis, quedando fóra do despacho outros destacados cívicos.

 Que el comandante Velarde le dijo “oye Mirón hay que ir a buscar con una pareja a Alberto Martínez y de este que no quede ni rastro porque sinó ya sabes lo que te pasa, te fusilo. [...] Que cuando el dicente salía con la camioneta acompañado de dos guardias Civiles y Cívicos, D. Víctor Lis Quibén acercándose al dicente le dijo “ya has oído lo que ha dicho el comandante, que no quede rastro de Alberto Martínez y ten mucho cuidado con lo que dices y que nadie se entere de esto”. Que el coche-camión llegó por Marín a Bueu y que allí se presentaron en el cuartel de la Guardia Civil, incorporándose otros guardias y conduciendo a los detenidos a un monte, donde fueron fusilados, y después de haberlos ejecutado se volvieron a cargar la camioneta los cadáveres, siendo arrojados al mar muy retirados de la playa.

Preguntado polos motivos do asasinato afirma que Martínez Tiscar era un home coñecidísimo e que politicamente era acomodaticio, que derivara da monarquía ao socialismo pasando pola masonería da que debía ter secretos, toda vez que 

fué protegido del General de Artillería Sr. Iglesias, que era Masón al decir de las gentes y que debía saber que el Sr. Macarrón lo era también, según se decía y esto unido a que debía de tener conocimiento de muchas cosas serias relacionadas con los Masones estimando el dicente que esto, unido a rivalidades políticas fué determinante de la desaparición de Alberto Martínez.

 Preguntado se sabe que Víctor Lis cometera algunha outra clase de abuso de autoridade, di que o ignora, pero que as visitas frecuentes ao cuartel “las estima como determinantes de las determinaciones de los Sres. Macarrón y Velarde”.

A gravidade das acusacións e a importancia dos acusados, seguramente, influíron na decisión que toma o xuíz militar de oficiar á comandancia da Guardia Civil para que “protega (sic) y tenga bajo custodia de dependientes de su autoridad al testigo Manuel Mirón Vázquez, por si fuera objeto de algún atentado personal”.

O tenente coronel Velarde, nestes momentos xa estaba destinado en Tenerife, lembra a Martínez como “muñidor” de eleccións, pero non lembra os feitos polos que lle preguntan debido a que naqueles dias se efectuaran multitude detencións.

O capitań de complemento de sanidade Víctor Lis declara que “es voz popular y que está en la conciencia de todos” que fora detido por unha parella de gardas civís, xunto con outros individuos e que desapareceran sen ter novas deles. Non lembra a reunión citada por Mirón. Sobre Alberto Martínez, acúsao de irregularidades económicas na súa xestión, de manobrar nas eleccións para dar o trunfo á Fronte Popular e tamén de masón ao igual que se dicía de Macarrón, por último afirma que era de rumor público que estaba en intelixencia con Magdalena [Juan, dirixente agrario, paseado o 10-9-36)], de Cerponzóns, para facer voar unha ponte na carreteira de Santiago.

Manuel Bernal, capitán da Guardia Civil, logo de reiterar o carácter flutuante de Martínez Tiscar en asuntos políticos, afirma dunha 

manera rotunda y categórica que el triunfo de las izquierdas en esta provincia, se debe única y exclusivamente, a los manejos y falsedades cometidos por Alberto Martínez.

A comisaría remite un informe sobre Víctor Lis (15-1-1940) no que aparece un moi interesante parágrafo sobre as responsabilidades de Lis en relación coa actuación dos “cívicos”: 

En la intervención y detención de personas como asimismo en la desaparición de alguna de ellas, no consta en esta Comisaría sea el Sr. Lis responsable de las extralimitaciones que hayan podido cometer los Guardias Cívicos de esta Capital, ya que esta fuerza estaba controlada por la Guardia Civil, cuya jefatura ostentaba por aquel entonces el Sr. Velarde comandante de dicho Instituto.

No informe emitido polo xuíz instrutor atopamos un significativo parágrafo no que se recoñece a existencia de actuacións reprobables nos primeiros momentos tras o golpe: 

en sus albores la guerra, desatadas las pasiones y la necesidad de deslindar los campos, manteniendo segura la acción del Ejército, a no dudar se llegó al desafuero, que ahora, en los momentos actuales, victoriosas las banderas, hace salir los hechos de los límites de la figura que pudiéramos llamar racional, pero que, en aquellos momentos constituyó un medio de salir adelante, aún cuando el procedimiento haya sido poco edificante.

 Recoñece a imposibilidade de aclarar máis os feitos, dada a pasividade e silencio dos que puidera ter intervido, e cualifica a actuación de escabrosa.

Das distintas declaracións podemos deducir o sucedido: un grupo de cívicos e unha parella de gardas civís achéganse a casa de Alberto Martínez en Covelo (Poio), aseguran ter ordes de levalo diante do gobernador; a muller pide a un dos gardas cívicos que se identifique e este contéstalle que se chama “Perico de los Palotes”; con receo, pero confiando en que un garda civil lles manifestou que xuraba polo seu honor que non lle pasaría nada, no seu coche e acompañado pola súa muller e fillos diríxense a Pontevedra e, ao chegar á ponte da Barca, lévano detido non permitindo que o acompañe a súa dona. En compañía doutros detidos foi conducido cara Bueu, nun descampado son fusilados e embarcados nunha lancha para ser fondeados no mar; tempo despois aparece o cadáver nunha praia de Beluso (Bueu). Os participantes no “paseo” foron unha parella de gardas civís e un coñecido grupo de cívicos e falanxistas habituais neste tipo de sucesos: Mirón, José Estévez “O Raña”, Avelino Fraga “O Chalán” e falanxistas de Lalín e Vilaboa, entre outros.

Nun escrito datado a dez de xullo de 1940, o instrutor, logo de recoñecer que , sen xénero de dúbida, a desaparición obedeceu a “medio violento y a virtud de órdenes emanadas del Cuartel de la Guardia Civil”, afirma que 

tenidas en cuenta que las declaraciones prestadas por los supuestos inculpados responden a una negativa pertinaz en la que habilmente diluyen la responsabilidad que pudiera alcanzarles, el Juez Informante, aún estimados los hechos acusatorios no se siente en plena conciencia con elementos de juicio suficientes a definir tales responsabilidades.

 En consecuencia eleva o caso á superioridade. O auditor, logo de examinados os informes, emite un ditame cun interesantísimo considerando; debemos resaltar que hai unha primeira redacción mecanografada que transcribimos: 

CONSIDERANDO: Que no resulta debidamente justificada la perpetación (sic) de delito alguno no obstante haber apurado el Instructor la investigación sumarial para lograrlo.

 Unha serie de engadidos feitos á man e tachaduras, cámbianlle totalmente o sentido para quedar do seguinte xeito: 

CONSIDERANDO: Que aun cuando resulta debidamente justificada la perpetación (sic) del delito, no obstante haber apurado el Instructor la investigación sumarial para lograrlo, no puede concretarse responsabilidades a exijir (sic) contra persona determinada.

O capitán xeral ordena a elevación a causa e o sobresemento provisional.

A documentación citada procede do AIMN.