Familias represaliadas: os Gama (e 3)

A biografía de Manuel Gama Casalderrey, excede con moito o espazo que podemos adicarlle neste blogue. A pesares do seu papel político relevante e o protagonismo que tivo no mundo asociativo, sobre todo no relacionado coas organizacións agrarias, non hai nada escrito sobre a súa figura, agás o magnífico artigo de Xosé Henrique Acuña, publicado no número cinco da revista CEDOFEITA e que trata da concepción marxista do seu pensamento político.
Manolo Gama nace en Lérez o vintecatro de xullo de 1896 e falece no Grove o 11 de maio de 1950. Dende moi novo aparece ligado á sociedade de agricultores de Lérez, pioneira en Galicia neste tipo de organizacións, tamén aparece como un dos fundadores de Juventud Lerezana, entidade de carácter cultural e recreativo; destacou como impulsor e “alma mater” da Caja Rural de Lérez.
Esta última entidade non só foi a depositaria doa aforros dos agricultores da bisbarra e da federación obreira pontevedresa, senón que actuou tamén como cooperativa chegando a editar unha revista de técnica e economía agrícola co título de Vida Agraria. Dificultades económicas ligadas á crise dos anos trinta, a hipoteca contraida para levantar o magnífico edificio que lle servía de sede e o levantamento militar, deron ao traste coa iniciativa e coas súas propiedades.
Participou como impulsor, organizador e poñente en diversos congresos agrarios do momento, sendo un dos líderes máis significados da Federación Comarcal Agraria; dentro da loita polo control do movemento agrario pontevedrés, Gama non escapa ás críticas de socialistas, republicanos e comunistas, críticas as do PCE pola defensa dos campesiños propietarios e polo papel fundamental que Gama outorgaba ao cooperativismo.
Manolo Gama negou a súa pertenza ao Partido Comunista aínda que formou parte da candidatura comunista nas eleccións xerais de 1933 e resultou elixido concelleiro na candidatura obreiro-agraria, controlada polos comunistas. Non hai dúbida dos seus plantexamentos marxistas e sempre foi considerado comunista, independentemente da súa militancia formal no PCE.
Colaborou nos xornais Nueva Aurora, El Pueblo Gallego, Revolución, Vida Agraria e outras publicacións agrarias e de esquerdas. En diversas conferencias e artigos destacou como experto en economía e cooperativismo.
Ofrecemos tres pinceladas da súa actuación no ámbito político, como concelleiro e tenente de alcalde no concello de Pontevedra:
O 15 de agosto de 1932, xunto con concelleiros da candidatura obreiro-agraria (García Filgueira, Orozco, Gallego, Sanmartín e Loureiro), presenta unha proposta na que considera culpable ao goberno dos “últimos sucesos monárquicos acaecidos” [ golpe de Sanjurjo] pola complacencia coas forzas dereitistas reaccionarias

en contraste con la dura represión de que hacen objeto a las fuerzas de avance del proletariado al que se ametralla, encarcela y deporta

e piden que se cumpla de inmediato o programa republicano entregando aos campesiños as terras dos grandes terratenentes, conventos e igrexas e que se eliminen do exército a xefes e oficiais monárquicos, permitindo a libre asociación dos soldados coa facultade de elixir eles mesmos aos seus xefes. (Acta sesión supletoria 15-8-32).
A súa postura no debate sobre o estatuto galego, deixaría atrás a plantexamentos que hoxe se consideran moi avanzados

...dice que le parece poco el proyecto de estatuto que se ha confeccionado, que debe reclamarse para Galicia más que la autonomía integral, el reconocimiento de la nacionalidad gallega con independencia absoluta pues tiene los caracteres de una verdadera nacionalidad, entonces podría irse a la confederación de nacionalidades peninsulares junto a aquellas otras regiones que se constituyan en nacionalidades, llegando así a la unión internacional. (10-12-32)

Cando o 15 de abril de 1936 varios concelleiros propoñen a colocación, no salón de plenos, dos retratos de Marx, Lenin e Pablo Iglesias, Manolo Gama amplía verbalmente a proposta aclarando que non tiña carácter demagóxico, senón que trataba de trazar unha traxectoria á república democrático-burguesa que, como forma transitoria que era, unha vez cumprida a súa misión, debería dar paso a unha forma superior que debe ser a que postulaban Marx, Lenin e Iglesias. Polo tanto, a colocación dos retratos

no tiene otro significado que el de indicar que la república democrático-burguesa debe desembocar en el Socialismo y nunca en el fascismo.

Triunfante o golpe militar de xullo do 36, Manolo Gama foi detido, ingresando en prisión o 26 de dito mes, é posto en liberdade o 18 de xaneiro de 1938. Sofre un arresto de tres meses polo impago dunha multa de 3000 pesetas que se lle impuxo o 21 de outubro do 37. Volve a ser detido o 9 de marzo do 38 non sendo alleas ao feito as denuncias que se presentan contra el.
No escrito do gobernador militar dirixido ao auditor de guerra, que acompaña ao atestado da Garda Civil, consta:

el individuo llamado Manuel Gama Casalderrey, como presunto culpable de activa propaganda comunista antes y hasta la iniciación del Glorioso Movimiento Nacional, y del envenenamiento político-social de las masas. (Causa 317/38. AIRMN).

Varios coñecidos lerezáns, algúns antigos compañeiros seus, desexosos de subirse ao carro dos vencedores ou querendo lavar o seu pasado, préstanse a acusalo de instigador do comunismo en Lérez e de desfalco na Caja Rural:

...fué el principal inculcador en las masas obreras de Lérez, al menos, del ideal extremista, que sin poderlo definir el deponente, si las doctrinas no eran comunistas, quizá fuesen más abanzadas (sic).

Outra testemuña, afonda nas acusacións:

...el único y verdadero responsable de la semilla marxista que invadió el ánimo o lo predispuso, de los labradores, ha sido el citado Gama, a sabiendas de que producía un daño enorme en la educación espiritual que iba contra la civilización occidental; extrañándole enormemente que esté en libertad y sin haber sido sancionado; pues sigue gozando ante los obreros de axcendiente (sic) marcado...

Non faltaron homes e mulleres que, naqueles momentos en que moitos calaban pois a vida estaba en xogo, testemuñaron ao seu favor, entre eles un home, José Filgueira Solla, que acode como testemuña ao consello de guerra e defende apaixonadamente a Gama:

Que como dejé manifestado, Manuel Gama no hizo nunca labor de propaganda política dentro de la sociedad, en la que unicamente hablaba de cooperativismo y de asuntos relacionados con el funcionamiento de la sociedad que era su obsesión...

O instrutor da causa, capitán de artillería Marcial Cadilla, considera que pola súa actuación antes de xullo e a súa presencia no Grove para reclutar forzas que acudiran ao goberno civil no momento do golpe (actuación negada por Gama que atribúe esta acción ao seu irmán Faustino, facía meses pasado polas armas), é constitutiva do delito de rebelión militar. O fiscal Rivero de Aguilar considera especial agravante de perversidade do delincuente pola súa significada actuación e pola trascendencia que tiveron os sucesos revolucionarios, e pide a pena de reclusión perpetua a morte.
O consello de guerra celébrase o 13 de xullo de 1938, cun tribunal presidido polo tenente coronel de artillería D. Francisco Lorente Armesto, sendo o defensor o tenente D. Jaime Aranda Totsans.
A sentencia declara probado:

Que el procesado MANUEL GAMA CASALDERREY fué Concejal del Ayuntamiento de Pontevedra durante el primer biennio (sic) de la república y desde las últimas elecciones del Frente Popular hasta el comienzo del Glorioso Movimiento Nacional; de ideología comunista, organizador destacado de las masas obreras y propagandista contumaz; aprobó una moción del Ayuntamiento para que fueran puestos en el salón de Sesiones de la casa consistorial los retratos de Marx, Lenin y Pablo Iglesias.
Que una vez comenzada la revolución marchó al Grove y a la Toja con el único y exclusivo objeto de reclutar a la masa campesina, y trasladarla a Pontevedra para que luchasen en contra del Ejército Nacional.

A condena é a morte. Foi conmutada o 2-8-38 a reclusión perpetua e, máis tarde, a 12 anos de prisión maior. Cunha enfermidade crónica (tuberculose ósea), recorre varios cárceres entre eles o hospital penitenciario de Segovia ou a tristemente celebre prisión de Valdenoceda en Burgos. Pasa a prisión atenuada en 1943 residindo no Grove ata a súa morte.

Familias represaliadas: Os Gama (2)

Alejandro Gama Casalderrey e outros compañeiros permaneceron fuxidos polos montes de Lérez e proximidades, sendo axudados por veciños desa parroquia, que lles levaban comida e novas dos movementos da Guardia Cívica. Máis tarde, tanto el como Manolo Calvo, refúxianse noutros escondites habilitados na casa familiar nos que, en condicións precarias, resisten. No ano 1945, Alejandro preséntase ás autoridades e é condenado a 20 anos de prisión, condena conmutada a tres anos e máis tarde indultado.

A súa actividade política fora moi significada e así se encargou de lembralo Víctor Lis, no atestado instruído o 8 de setembro de 1936, a raíz da detención de Claudio Magdalena. Lis refírese a Gama deste xeito:

es un individuo peligroso, organizador y dirigente del grupo comunista de Lérez, donde se planeaba los asesinatos del declarante, del Doctor Marescot y otras personas de significación derechista [...] que también era elemento de acción y directivo organizador e impulsor del Socorro Rojo internacional, tomando parte activísima en todas las revueltas, huelgas y alteraciones de orden público; que tomó parte con el mismo carácter de dirigente en la resistencia armada contra el Ejército el día 20 de Julio y en los asaltos de acción ppular (sic), centro radical, falange y almacén del Señor Melero ocurridos en las últimas elecciones.

Como se ve, é un compendio das consabidas acusacións que se fan a todos os inculpados tras o golpe, neste caso aumentadas coas acusacións de Lis e os seus adláteres; estas imputacións serán completadas por Lis engadindo ao listado de supostos ameazados, a personaxes como Eduardo Rodríguez “Palomita”, Bernardo López e José Ramón Gómez, todos coñecidos integrantes da Guardia Cívica mandada por Lis.
O informe de conduta emitido pola Guardia Civil (4-1-37), tampouco se quedaba atrás:

De mala conducta y antecedentes, comunista significado y propagandista, matón.

Como xa dixemos, as condicións en que estiveron agochados Alejandro e Calvo foron malas e ocasionáronlles graves problemas de saúde; aínda así, Alejandro acepta o encargo do Partido Comunista para desprazarse a Coruña, no ano 46, e reorganizar a estrutura comunista na zona. Vai contar coa axuda , entre outros, de dous vellos coñecidos pontevedreses: Emilio Villar, mecánico, con militancia socialista en tempos da república, directivo das xuventudes unificadas, membro do comité do Socorro Rojo e compañeiro de Gama na directiva da Federación Cultural Deportiva Obrera de España; o outro era Rogelio González Suárez, de Salcedo, antigo dirixente do sindicato de carpinteiros e vicepresidente da Federación Obrera no 36.
En xaneiro de 1947, a policía detén a Alejandro Gama Casalderrey “El Viejo”, xunto con outros compañeiros, uns días antes dun partido de fútbol internacional en Riazor, para o que tiñan preparada unha acción de lanzamento de panfletos contra o réxime. Sucédese unha caída en cadea de militantes da organización.
Sofre torturas e cae polas escaleiras da comisaría na madrugada do 24, a versión oficial di que foi un intento de suicidio e outras fontes afirman que o tiraron. O parte da Casa de Socorro onde foi atendido, aprecia fortes contusións e derrames nos glúteos, muslos e pernas así como conmoción cerebral.
Xulgado na causa 36/47, o fiscal pide a pena de morte para Gama e outros acusados, sendo condenado a trinta anos de reclusión cumprindo máis de 13 anos na Prisión Central de Burgos. Cando acada a liberdade marcha para o estranxeiro.
Sobre a persecución e torturas padecidas por Alejandro e tamén sobre as circunstancias do asasinato de Faustino, podemos ler o lúcido testemuño, feito aos seus 102 anos (só un par de discordancias en datas), que Custodia Gama lle fixo a Aurora Marco, no libro: Ramiro Paz Carbajal. 1891-1936. Unha vida segada pola barbarie. Ed. Toxosoutos. Noia, 2003. pp 174-175. Luis Lamela, nun artigo titulado Aspectos desconocidos de la guerrila del Llano (Anuario Brigantino nº 26), ofrece información sobre as actividades coruñesas de Gama.
De acordo co decreto 108 da Junta de Defensa Nacional (BOE 16-9-36), son incautados os bens pertencentes a Faustino e Alejandro Gama e o dez de agosto de 1937, o xuíz de primeira instancia de Pontevedra, D. Serapio del Casero Menéndez, fai pública a execución de poxa durante oito días de

los efectos del comercio y demás enseres y existencias, del de ultramarinos que los ejecutados tenían establecido en la Plaza de San José 35 y Oliva 37, [...] La subasta se celebrará en la sala de audiencia de este Juzgado el día VEINTICUATRO DEL ACTUAL debiendo los que desen tomar parte en ella, depositar previamente sobre la mesa del Juzgado una cantidad igual por lo menos, al diez por ciento de la de DOCE MIL CIENTO SETENTA Y DOS PESETAS CON CINCUENTA Y OCHO CÉNTIMOS, a que asciende el total importe del valor de los bienes subastados...

A familia Gama quedaba sen o seu comercio de ultramarinos, un dos mellores de Pontevedra.

Familias represaliadas: Os Gama (1)

Na Pontevedra dos anos do medo atopamos familias que padeceron unha especial xenreira por parte dos sublevados; é o caso da familia Poza ou a dos Adrio, ambas con fusilados e presos entre os seus membros. José Adrio Barreiro, 26 anos, avogado, ex-gobernador civil de Ourense e ex-presidente da Deputación Provincial pontevedresa; Germán Adrio Mañá, 48 anos, mestre, propietario e director da Academia X e concelleiro socialista; Luis Poza Pastrana, 27 anos, xinecólogo, secretario do Partido Galeguista en Pontevedra; fusilados na Caeira o 12 de novembro do 36; todos eles, así como outros familiares tamén represaliados, eran persoas que ocupaban cargos políticos destacados e que tiñan unha posición social relevante.
Precisamente o ser persoas prestixiosas na súa profesión e apreciadas pola maioría dos pontevedreses, explica o maior coñecemento que se ten sobre a súa persecución e tamén o maior -aínda que insuficiente- recoñecemento público a través de publicacións, homenaxes e adicación de rúas.
Fai uns días, nunha entrevista, o historiador Dionisio Pereira recordábanos que a represión tiña unha compoñente fundamental de represión de clase e que a maioría das vítimas pertencían á clase obreira; sempre pensei que deberíamos facer un sobreesforzo na divulgación da figura destas vítimas pertencentes ao mundo obreiro, campesiño, mariñeiro... aos que se lles adica menos espazo ou son ignorados nalgunhas publicacións e semellan esquecidos nos recoñecementos.
Unha das familias que máis sufriu persecución nos seus membros, foi a dos Gama. A familia Gama vivía na parroquia de Lérez, na rúa J. Bautista Andrade.
Lérez foi unha parroquia cunha vida asociativa moi importante xa dende finais do século XIX, nela fundouse a primeira sociedade de agricultores de Galicia, foi pioneira nas loitas agrarias ata a chegada do franquismo e, no postfranquismo, seguiu protagonizando soados conflitos en defensa dos seus intereses . Lerezáns foron moitos dos dirixentes agrarios máis importantes: Valentín Peña, (máis información neste PDF) Ramón Abilleira, Víctor Moldes, Juan Magdalena, Manolo Gama...
Neste ambiente societario participan os irmáns Gama Casalderrey como fundadores de sociedades de tipo recreativo (Juventud Lerezana), cooperativo como a Caja Rural de Lérez e outras.
O golpe militar traería desgrazas para a familia: a morte de Faustino, o encarceramento de Alejandro e Manolo; outros irmáns como José ou Custodia tamén teñen que sufrir a represión con detencións, presión policial, etc; a todo isto debemos sumarlle a incautación de bens...
Alejandro Gama e Manuel Calvo Lores, tamén veciño de Lérez, foran detidos en varias ocasións con motivo de incidentes de carácter laboral, por exemplo en febreiro de 1933, con motivo da rotura dos cristais dos almacéns Olmedo.
Tanto Faustino como Alejandro eran militantes do Partido Comunista e directivos da Federación Cultural Deportiva Obrera de España (FCDOE) en Pontevedra; esta organización, controlada polo Partido Comunista, tiña a misión de influír ideoloxicamente na xuventude, dando ao deporte unha dimensión de clase. Foi importante o papel desenvolvido por esta na participación na Olimpíada Popular de Barcelona, á que asistiron deportistas pontevedreses.
No mitin do primeiro de maio de 1934, no cine Coliseum, participaron como oradores Alejandro Gama, en representación do Socorro Rojo e Manolo Calvo pola Federación Obrera. Os dous citados e Faustino tomaron parte activamente nas milicias formadas no goberno civil e no concello, ante o inminente levantamento militar.
Diversas declaracións en causas militares, sinálanos como compoñentes da chamada “tcheka” do goberno civil, que era o nome atribuído polos sublevados ás milicias que pretendían defender a legalidade republicana.
Un informe da Comisaría sobre Manuel Calvo, o 22 de marzo de 1937, afirma:

Este individuo es significado comunista, contando con gran ascendiente dentro de las milicias marxistas de las que fué el organizador. Era presidente del Gremio de Dependientes de Comercio, siendo el inspirador de cuantas huelgas y conflictos surgieron en este ramo. Asimismo era miembro del Comité Arbitral de la Delegación del Trabajo y patrocinador de las soluciones más absurdas en los conflictos sostenidos con los patronos. Durante los sucesos revolucionarios del pasado mes de Julio trabajó activamente en la recluta de armas y hombres para hostilizar a las fuerzas nacionales, estando entrando y saliendo constantemente en el Gobierno civil.

Faustino tamén tivo unha destacada actividade política; a Delegación de Orden Público emitiu un informe o 25 de xuño de 1938 (case dous anos despois do seu asasinato), nos seguintes termos:

participaba en alto grado de los ideales comunistas a cuya difusión contribuyó eficazmente; gran propulsor del Socorro Rojo y organizador de las Juventudes deportistas que eran sus milicias rojas a la que pertenecía como uno de sus Jefes, actuando activamente en prepararlas para la oposición al Movimiento Nacional habiendo el mismo ejercido resistencia armada.

Logo do golpe militar, Faustino permanece escapado, primeiro polos montes de Lérez e Verducido e despois en diferentes escondites. A presión policial sobre a familia da moza, que vivía en Salcedo, fixo que voltase cara Lérez decidindo presentarse ao médico D. Enrique Ballina e ao cura D. Leandro, para que o acompañasen a entregarse ás autoridades. Segundo os xornais dese día (28 de decembro de 1936), así o fixeron. Ao día seguinte, de xeito sorprendente, aparece a nova do seu fusilamento. No xornal El Progreso do 30-12-36, aparece na portada a seguinte nota:

Después de una detención. Estando ya en máquinas nuestro número anterior, fué pasado por las armas, sin formación de causa, por estar comprendido en uno de los bandos, Faustino Gama Casalderrey, que al sorprenderle la policía -no se había presentado como equivocadamente se nos informó- escondido en el patio de la casa del médico de Lérez Sr López de la Ballina, se le ocupó una pistola. [...] La Policía tenía ya conocimiento del arribo de aquel realizando activas gestiones que dieron el resultado apetecido.

O recurso á tipificación de “fusilado por incurso en los bandos vigentes”, non deixaba de ser unha aparencia de darlle cobertura legal ao que foi un asasinato.
Cando estivo en capela, acompañouno a súa moza que, como xa dixemos, era veciña de Salcedo. Figura inscrito no folio 320 volto, tomo 117 da sección de defuncións do rexistro civil, partida 637 e sen especificar a causa da morte. Porén, no certificado médico de defunción, asinado por Evaristo Vázquez Lescaille, di que

fué ejecutado a las ocho horas del día de hoy con sujección al Bando Declaratorio del Estado de Guerra del 20 de Julio último y falleció a consecuencia de las heridas recibidas en el tórax y cráneo.

Hoxe, 29 de decembro, cúmplense 74 anos do seu fusilamento. (En varias publicacións aparece erroneamente a data do 20 de decembro).

Imaxe: Foto de Faustino Gama Casalderrey.

Incidentes anticlericais.

No réxime instaurado a partires do golpe militar, a igrexa tivo un papel moi destacado e desempeñou unha función lexitimadora do mesmo. Esa identificación entre igrexa e réxime franquista xa se fixo visible dende os primeiros momentos,e non hai máis que lembrar o forte contido simbólico que se lle outorgou aos actos de reposición dos crucifixos en escolas e institutos.
Unha das razóns aducidas para xustificar esta estreita relación baseábase nos ataques e persecucións recibidos na etapa republicana. Evidentemente, o enfrontamento estivo presente ao longo desta etapa, con períodos de máis intensidade que outros, ata acadar graos tan elevados coma os que supuxeron a existencia de atentados e incendios contra edificios relixiosos ou asasinatos dos seus membros; actitudes que poden explicarse, pero non xustificarse, pola identificación da igrexa cos sectores máis conservadores e reaccionarios da sociedade e a súa postura belixerante de cara á república ou, xa empezada a guerra, polas reaccións descontroladas tras bombardeos ou outras accións contra a poboación por parte dos sublevados.
Precisamente os inxustificables asasinatos de relixiosos tiveron lugar na zona republicana despois do levantamento militar, agás os localizados en Asturias en outubro do 34. Este incremento de violencia anticlerical a partires do 17 de xullo está recoñecido na mesma “Causa General”:

A partir del 18 de julio de 1936 es cuando la persecución religiosa adquiere su máxima intensidad, pues los grupos marxistas bien armados se lanzan contra los templos y monasterios dispuestos a exterminar a sacerdotes y religiosos...

(La dominación roja en España. Causa general instruída por el ministerio fiscal. Páx. 176).

Menos coñecido é o feito de que, na zona sublevada, tamén houbo encarceramentos e asasinatos de sacerdotes no país vasco e nalgúns outros lugares así como a expulsión do bispo Mújica. Os militares sublevados castigaban así o compromiso cos máis pobres ou as simpatías nacionalistas destes cregos.
Dito o anterior, opinamos que é unha esaxeración evidente soster que o anticlericalismo xorde en España coa 2ª República, pois foi sempre unha corrente máis ou menos presente ao longo da historia, opinando algúns autores que o anticlericalismo é unha característica cultural estable de España, pois como dixo o escritor falanxista Agustín de Foxá, en España sempre andaron detrás dos curas, ou cunha vela ou cunha tranca.
Serva esta pequena digresión como introdución ao relato do acontecido en Pontevedra e zona de influencia en relación con incidentes relacionados coa igrexa durante o período republicano.
As primeiras referencias aparecen no 1931, con pequenas liortas provocadas por persoas que perturban o culto, como o acontecido en Silleda durante a predicación dunha misión, resultando detido un mozo de 19 anos (El Progreso 30-5-31) ou as multas impostas a varios curas por propaganda ilegal e ameazas a republicanos, no mes de xullo. (El Progreso 17-7-31)
O ambiente político non era moi favorable á igrexa e pode ser un exemplo o acordo adoptado polo concello de Poio, no mes de outubro, de dirixir un telegrama ao presidente das Cortes constituíntes, no que, entre outras cousas, pide:

1º.- Separación de la Iglesia del Estado sin jubilación para ninguno de sus miembros y nacionalización de sus bienes incorporándolos al Estado.
2º.- Disolución de todas las órdenes religiosas e incautación de sus bienes sin indemnización.

No ano 1933 teñen lugar varios incidentes en Salcedo, parroquia moi polarizada ideoloxicamente; o 16 de agosto el pueblo disolvió tumultuariamente la procesión de san Roque autorizada por el gobernador. (El País 17-8-33) e, en novembro, nun acto tan sinalado como a misa de ánimas, fan explotar nas portas da igrexa, unha bomba ou, como afirma o gobernador, un cartucho envolvido en papel. En ningún dos casos se produciron danos persoais ou materiais de importancia.
A chegada ao goberno da Fronte Popular tampouco significou un aumento na gravidade dos incidentes e, en maio do 36, organízanse con toda normalidade - anuncios nos xornais e recollida de donativos en diversos comercios - subscricións populares para a reconstrución da capela da Virxe do Camiño, moi deteriorada polo abandono e o paso do tempo.
Nas eleccións de febreiro, o cura de Cerponzóns, secundado pola súa ama de chaves e unhas mulleres, rompe a urna dun colexio electoral. Prodúcese a detención de varios sacerdotes por posturas belixerantes contra o goberno, é o caso do de Vilasobroso (Mondariz) ou o de Oroso (A Cañiza), este último por cuspir publicamente nun retrato de Azaña.
Os sectores máis radicais provocan incidentes nas procesións de Semana Santa na capital, con lanzamento de petardos e cánticos da Internacional ao paso das procesións.
O incidente máis soado de toda a etapa republicana foi o sucedido o 4 de maio de 1936 en Bértola (Vilaboa). Naquela data, o párroco José Estévez Boullosa, recibe a visita do alcalde de barrio, o secretario da sociedade de agricultores e varios veciños que lle piden a entrega das chaves da capela de santa Marta, para instalar nela o centro obreiro. O cura contesta negativamente en tanto non recibira orde das autoridades e, temendo algún acto violento, retirou as imaxes. A capela apareceu coa porta rota, o altar e o retablo destrozados e cos restos dos mesmos colocados á entrada. Os presuntos autores foron detidos pola Garda Civil e encarcerados.
A conclusión que se segue do relatado anteriormente é que a gravidade deste tipo de actos, nunca xustificables, non alcanza na zona pontevedresa o grao de intensidade doutros lugares do estado. Non houbo danos a persoas e os materiais foron de escasa contía pero a repercusión deste tipo de actos vai máis alá dos danos materiais, dada a forte carga emocional que tiña para os crentes.

Imaxe: portada do folleto " La quema de conventos". Publicaciones Españolas, 1959. Madrid.

Desertores

Unha das funcións que cumpriu Galicia dentro do bando sublevado é a de aportar homes para a fronte. Dende os días posteriores ao golpe, organízanse expedicións de voluntarios integradas por compoñentes de grupos políticos como Falanxe, Acción Popular ou Tradicionalistas. A eles debemos sumar os soldados de diferentes quintas e, conforme pasaban os días e a situación se contemplaba máis difícil, bastantes militantes das organizacións republicanas e de esquerdas, que vían esta saída como xeito de redimir o seu pasado diante das novas autoridades. Na cabeza de moitos destes soldados estaba a idea de, unha vez na fronte, pasarse ao bando leal.

As autoridades dos sublevados levaban a cabo campañas de propaganda de cara ao alistamento, nas que non faltaban referencias á posibilidade de “redención” que se ofrecía. En setembro de 1936, os xornais publicaban chamamentos como o seguinte (EPG 20-9-36):

¡Españoles y extranjeros! ¡Al Tercio! ...El recuerdo de la vida de legionario llenará de orgullo vuestro porvenir, borrará las amarguras del pasado, y sus heroicos lances serán vuestro limpio blasón de caballeros [...] Los que aspireis a la gloria; los que deseeis lugar de olvido, de redención, de lucha; los que busqueis aventuras y aspireis a ostentar galones, estrellas, cruces...¡La Legión os espera! ¡Alistaos a la Legión!

As primas de enganche eran de 400 pta. por tres anos, 500 por catro e 700 por cinco e o haber diario para os primeiros dous anos era de 6,10 pta., desglosado en 2 para comida, 1,10 para vestiario e 3 en metálico. En reenganches sucesivos, estas cantidades aumentaban. Máis soldo cobraban os leais ao goberno republicano que, o 16 de agosto de 1936, fixa o haber de 10 pta. para os voluntarios das milicias republicanas pertencentes a unidades militares que formen parte das columnas de operacións (Gaceta de Madrid nº 229).
A Falanxe tamén tenta aumentar os seus efectivos con comunicados nos que non faltan referencias machistas e veadas ameazas:

¡Gallegos! Falange os llama. ...Podeis vestir la ya gloriosa camisa azul, prestando con ella a la Patria amenazada el máximo servicio. En esta hora magnífica del amanecer de la España Imperial, todo hombre digno, todo hombre “hombre”, tiene la obligación, no el deber, de encuadrarse militarmente. Millán Astray lo dijo: “Ha llegado el momento de poner prendas femeninas a los que no se dieron cuenta o pretenden pasar desapercibidos”. ¡ Pretender pasar desapercibidos como si nada fuera con ellos! A favor o en contra. No hay en esta lucha términos medios. [...] A las víboras se las machaca y si todavía colean se las aplasta.

Remata invocando ao xefe do xeito seguinte: Franco, el único; Franco, el indiscutible; Franco, “nuestro”. (EPG 16-12-36).
Unha vía indirecta é a elixida polos requetés, que optan pola presión sobre os pais de familia, nesta ocasión sobre os vigueses; logo de recoñecer a intachable conduta moral e católica dos mesmos afirman: sin embargo, esa conducta patriótica en lo que respecta a vuestros hijos, deja mucho que desear. Si, pensadlo bien, sabed que estamos en momentos en que todo sacrificio es pequeño y vosotros con ese egoísmo que el amor a vuestros hijos os produce, muy noble y digno de elogio en otros momentos; pero no en estos cuando la Patria los necesita; y es antipatriótico en grado sumo que querais apagar el cariño que sienten por España, evitando su marcha al frente de combate [...] pensad que debéis ser vosotros los que infiltréis en vuestros hijos el patriotismo, no es momento de rehusar el combate cuando es por alcanzar un bien y ese bien es Dios y la Patria. [...] Considerad que debe ser una ignominia, el no participar en este glorioso movimiento por el simple motivo del temor a perder la vida [...] Dejad por eso de infiltrar la cobardía en su corazón y sed vosotros mismos los que le impulséis en la ruta del deber.
Como apuntamos antes, as desercións foron moitas, só basta con lembrar as numerosas causas por este motivo contra mariñeiros dos pobos da nosa costa, Poio, Marín, etc.
O feito de pasarse de bando revestía moito perigo pois podían ser branco de calquera dos dous bandos; deixemos que sexa un soldado pontevedrés (F. G. C. ) na fronte de Teruel, quen nolo conte :

Ao segundo día de chegar, xa fuxiron ás filas leais, nove soldados dun pelotón que gornecía unha loma en dirección a Utrillas, pola tarde, e enganando ao seu oficial, co pretexto de ir lavar a roupa a un regato. Raro era o día no que non se evadía algún. [...] Algúns foron vistos e segados polas ametralladoras antes de chegar ás liñas republicanas e outros cinco quedaban detidos por sospeitosos; seguramente foron fusilados.

No seu caso, logo de varias dificultades, logrou acadar as posicións republicanas:

Co fusil en alto e atado á súa baqueta un pano branco, seguín avanzando cara as que supoñía posicións gobernamentais, pisando xa territorio leal, cando aos poucos pasos oín o silbido dunha bala que pasou moi cerca. Despois de permanecer un momento no chan chamando aos camaradas soldados da república, que non me vían, volvín a levantarme e seguir avanzando...ata que unha segunda bala volveu a cruzar o ar, máis cerca, e tiven que volver a tenderme. Eran os leais, os soldados do Pobo que, sempre atentos, e desconfiados por se puidera ser un intento de avance ou recoñecemento inimigo, vixiaban as miñas andanzas por eses lugares solitarios.

Tamén relata a detención da súa nai e seu irmán como represalia pola súa deserción.
Os propios xornais dan conta deste tipo de represalias, como por exemplo fai El Pueblo Gallego (3-8-1937):

Han sido detenidos en Sangenjo los vecinos Agustín Acuña Blanco de 55 años; Victoria Lorenzo González de 51 y Victoria Acuña Lorenzo, padre,madre y hermana, respectivamente del soldado desertor frente al enemigo, Manuel Acuña Lorenzo.

Tampouco eran raras as fuxidas para evitar servir no exército, a finais de xuño de 1937, o alcalde de Marín participa ao gobernador que faltan daquel concello, Francisco Freire, Evaristo Carracelas e Emilio Carballo, sospeitando deberan fuxir nun bote roubado, dende o porto de Aguete, cara “la zona roja de Asturias” para evadirse dos seus deberes militares.
Pero as desercións non eran só no exército sublevado senón que tamén existían en sentido contrario, -nalgún caso de xeito espectacular como a do aviador Pazó- incrementándose a medida que a balanza da guerra inclinábase do lado franquista. Isto fixo que a postura do mando republicano se endurecera. Unha instrución co carimbo de “Reservada”, emitida polo Estado Mayor da Comandancia General de la zona del Interior, datada en Valencia o 10-6-1938, da conta dunha orde do ministro de Defensa, afirmando a falta de medidas contra a deserción dende as filas republicanas ás rebeldes. Apoiado na conduta que los mandos facciosos observan con los familiares de los militares evadidos a nuestras filas alcanza los extremos de fusilamiento y tortura, con cuyo régimen de terror evitan que la inmensa maioría de los soldados del Ejército rebelde abandonen las líneas enemigas.
Para evitar a impunidade e o “mal exemplo” para posibles imitadores, dispón medidas como levar en cada unidade unha relación de familiares en primeiro grao do persoal da mesma. No caso de deserción, o SIM (Servicio de Información Militar) disporía la detención de los familiares en primer grado del desertor procedendo a adoptar sancións como que un deses familiares, de sexo masculino, ocupe o posto do desertor e os demais varóns empregaríanse en traballos de fortificación ou de utilidade para o exército. Os de sexo feminino estarían detidos ata que se compruebe de una manera fehaciente y con testimonio de personas pertenecientes a organizaciones políticas o sindicales adscritas al régimen, que han hecho todo lo humanamente posible para disuadir al desertor de la comisión de su delito.

Instantáneas (2): Día da Raza. 12-10-1936

É o 12 de outubro de 1936, "Día da Raza", no campo da feira celébrase o acto da bendición e entrega da bandeira á Guardia Civil. No muro que da ao convento de Santa Clara, está levantado o altar no que hai unha imaxe da Virxe do Pilar e a bandeira. Oficia o deán da catedral de Santiago, Salustiano Portela Pazos, quen bendice a bandeira que a Garda Cívica entregaba á G. Civil e que portaba a señorita Elena Iglesias, filla do, xa cesado como máxima autoridade militar pontevedresa, xeneral Iglesias.
O encargado de recibir a bandeira é o comandante Velarde. Elena Iglesias pronuncia unhas palabras:

... Poco más de un año ha transcurrido desde que me honrasteis con igual distinción, que no creo merecer, pero, ¡ Que diferencia de entonces a hoy! Aquella bandera que os entregué, si aún no se había ensangrentado y enlodado con los miles de cruentos asesinatos y odiosas atrocidades marxistas, la más vil e insana de cuantas el mundo ha presenciado, ya estaba envilecida por haber representado a una patria aherrojada y subyugada por el judaísmo, la masonería y el laicismo, incompatibles con la religión y la independencia, que a tales extremos y abominación nos han traído, aunque , por fortuna, ya por corto plazo...

Tamén fala o comandante Velarde. Escóitase a misa e o avogado e garda cívico Manuel Artime loa a bandeira e o día da raza. O mercedario padre Gaite lembra que España estaba nunha noite terrible da que a arrincou o exército con estos caballeros del honor que son los guardias civiles, salvaguarda del Altar y de la Patria. O rvdo Portela Pazos afirma que

hincamos las rodillas pidiendo gracia para el Ejército y para que Dios conserve la vida al heroico caudillo a quien el Cielo de antemano concedió sus virtudes.

(Información recollida dos xornais pontevedreses).
Pola tarde efectúase unha procesión con sección de cabalería do Rxto de Artillería, sección ciclista da Garda Cívica, cruces das parroquias, imaxe ecuestre de Santiago conducida por gardas cívicos (lembremos que no escudo da G. Cívica aparecía a cruz de Santiago e noutras localidades recibían o nome de Caballeros de Santiago) e escoltada por mariñeiros do Polígono Janer, sección de boinas vermellas, imaxe da virxe do Pilar e as bandeiras da G. Cívica, Requetés e JAP...
No cine Principal, aparte a película “El monstruo al acecho” protagonizada por Jean Parker, tamén se exhibe o reportaxe de alto valor patriótico “En el frente de Asturias” no que, segundo a publicidade que o anuncia se observan los horrores del paso de los marxistas e se detalla a actuación das columnas galegas alí destacadas.
Continúan as peticións de libros para os feridos, estes libros debían entregarse na biblioteca pública, debido á necesidade de que se faga unha “selección escrupulosa” das lecturas por parte dos arquiveiros.
O Diario de Pontevedra na súa portada e na sección “Héroes de Falange” da conta das feridas en combate do camarada Emilio Boullosa. O verbo florido de Otero Pazos glosa a consecución dunha Aspa Vermella polo falanxista pontevedrés e envexa

la suerte por haber ganado para Falange otro honor más. Has derramado tu sangre por esa España que soñamos, y la carne joven, llena de virilidad, fué profanada por las balas enemigas y manchada por la traición de los renegados a sueldo de Moscú.

Continúan as obras do aeroporto de Peinador e os veciños de varias rúas viguesas son citados para traballar obrigatoriamente nas mesmas os días 15 e 16 lembrándolles que el mal tiempo aún en los casos más extremos, no exime de la puntual presentación...

Chama a atención un anuncio publicado no xornal El Progreso, dirixido ao público masculino, das gomas GRAIFIX, de patente alemana.

Bando sobre rumores en Marín.

Unha das facetas do control que os sublevados exercían sobre a poboación era a da información; a censura de prensa funcionaba ferreamente, os aparatos de radio só podían escoitar emisoras da “zona nacional” baixo severas sancións no caso contrario. Era un campo aboado para a difusión de todo tipo de rumores e de novas, fundamentalmente sobre a marcha da guerra. Este tipo de comportamentos preocupaba ao mando pois podía socavar a moral da poboación.
Como exemplo dos numerosos bandos das autoridades, copiamos o emitido polo alcalde e delegado de orden público de Marín, José Alcántara Fernández, contra a existencia de rumores e difusión de novas falsas sobre a marcha das operacións militares. (Reproduzo o texto íntegro e coas maiúsculas orixinais).

HAGO SABER: Que reiteradamente y por distintos conductos, llegan a mi conocimiento que en algunos lugares de este término municipal, determinadas personas, en corrillos y establecimientos, se reúnen y dedican a propalar noticias falsas y a hacer comentarios tendenciosos respecto a la marcha de las operaciones que, a diario y con heroísmo, precisión y técnica insuperables – que causan la admiración universal – están realizando el glorioso Ejército, Marina y Milicias Nacionales, libertadores de España.
Ante tales hechos, estimo necesario advertir a todos los ciudadanos, que continúa en vigor el ESTADO DE GUERRA declarado oportunamente por la dignísima AUTORIDAD MILITAR, por virtud del cual se castigan aquellos con penas severísimas.
Así pues, en el deseo de evitar DIAS DE LUTO a mis convecinos, les recuerdo que, efectivamente estamos en plena guerra. Guerra santa, civil y patriótica por nuestra parte, e incivil, bárbara y traidora, por la de nuestros enemigos que son los enemigos de nuestra España inmortal.
Y les recuerdo también, que durante toda guerra se ELIMINA IMPLACABLEMENTE, por instinto de defensa y por imperativos del deber, a TODOS LOS ESPÍAS, DERROTISTA Y AMPARADORES O CÓMPLICES de los adversarios. Los que no son nuestros quedarán, en breve, inexorablemente reducidos o exterminados. Que nadie ponga en duda esta verdad proclamada de consuno por la Razón, la Justicia y la Historia.
Esta nos enseña que el noble solar hispano jamás consintió ni consentirá la esclavitud impuesta por ningún país extranjero y menos por el más abyecto, soez e inculto de Europa.
Sepan, por lo tanto los que reniegan de su Patria – que es peor que renegar de su propia madre – y los que contribuyan a desacreditarla o a entorpecer vanamente, por los modos al principio aludidos, la próxima, indiscutible y rotunda victoria final, que no habrá piedad para ellos. La sangre de nuestros mártires lo impediría.
Lo que se hace público para que nadie alegue ignorancia ni pueda llamarse a engaño.
Marín, 9 de septiembre de 1936.

A pesar do ton ameazante do mesmo, non debeu surtir o efecto desexado xa que Pedro Fontenla, director das Escuelas de Tiro Naval Janer e primeira autoridade militar da vila, meses despois (16 de decembro de 1936), vese obrigado a recordar o artigo 6º do bando de guerra publicado en Pontevedra tras o golpe e no que se decía que serían xulgados por xuízo sumarísimo os que “ propalen noticias falsas o tendenciosas”. A advertencia de Fontenla é clara:

De la cordura del vecindario espero que no me veré precisado a aplicar ese artículo porque cesarán, por completo, de inventar y propalar noticias falsas, que solo benefician a los traidores que desearían ver hundida nuestra Patria.