Incautación de sociedades pontevedresas (3): Sociedade de agricultores de Salcedo.

A tradición combativa, singularmente no campo sindical e agrario, da parroquia de Salcedo é ben coñecida. Nos seguintes enlaces damos información sobre ela: A loita veciñal en Salcedo  e Represión en Salcedo 

A sociedade de agricultores existía dende anos antes da súa inscrición no rexistro de asociacións, feito que se realizou en marzo de 1897. Como podemos ver nun dos artigos enlazados anteriormente, xa estaba detrás dos sucesos do Campo da Porta en 1894. Non foi a única entidade deste tipo que actuou en Salcedo; sen ánimo exhaustivo, coñecemos a existencia das seguintes sociedades agrícolas ou gandeiras, de distintas tendencias, que existiron oficialmente na parroquia ata 1936 (a data de inscrición vai entre os parénteses): Sociedad san Isidro Labrador (16-1-1903), Socorros Mutuos Siniestro del Ganado (5-8-1911), La Mutual. Socorros Mutuos en siniestros de ganado vacuno (30-8-1912), Sociedad de defensa y protección de los propietarios agrícolas (17-5-1931), Agricultores propietarios de Salcedo (10-2-1935) e Seguros de Ganado “La Unión” (6-4-1936).

Hai constancia que as de propietarios eran de carácter antimarxista e estaban impulsadas polos homes de Víctor Lis na parroquia. Silva Ferreiro afirmaba que contaban con douscentos afiliados. A sí se refería a ela o xornal El País (7-2-1936):

existe una sedicente Sociedad Agraria inspirada en el credo fascistoide que fué engendrada por unos individuos insolventes, con el único objeto de reducir por hambre y conquistar a la antigua sociedad de agricultores, de significación proletaria que hace muchos años está constituída.

Non temos documentada a data de construción do local social pero unha placa no edificio sinala o ano 1912. Nos anos 1931 e 1932, a sociedade solicita ao concello a cesión do terreo que o circundaba.

O domingo, 13 de decembro de 1914, como consecuencia dunha tronada moi forte que afectou a localidade, un raio causou danos no local da sociedade. Puido ser unha traxedia xa que houbera unha reunión ata unha hora antes.

O carácter combativo da sociedade de agricultores de Salcedo dou lugar a multas, encarceramento de directivos e clausuras da entidade en diferentes ocasións. No 1914 foi clausurada e procesados os dirixentes por coaccións a un estanqueiro. En novembro do ano 1922, a directiva tivo que prestar declaración diante do xulgado; estaban procesados e baixo fianza de mil pesetas debido á folga agraria. Como consecuencia desta folga, procesaran tamén a varios xornalistas e impresores por publicación de follas clandestinas e prenderan varias persoas, entre elas o presidente da Federación Agrícola.

No mes de setembro de 1934 tivo lugar unha serie de tallas de cepas de viña nas parroquias de Salcedo (tallaron 60) e de Mourente (200). Este tipo de accións que, xunto á queima de palleiros, eran bastante habituais nos conflitos sociais, dou lugar á clausura da sociedade de agricultores e a imposición de multas, por un importe de 50 e 100 pesetas, a destacados militantes obreiros e agrarios de ambas parroquias. En Salcedo, o enfrontamento, ás veces grave, entre esquerdistas e dereitistas estaba á orde do día; noutras ocasións utilizábase a música e representacións festivas de ton satírico, como o facían “Os Cuchipandistas”.

O 24 de abril de 1932 a sociedade de agricultores estreou unha bandeira que, segundo fontes orais, estaba deseñada por Castelao e fora bordada por mulleres da parroquia. Afortunadamente, logrou sobrevivir á barbarie e foi doada ao concello por Arturo Estévez.

Como noutras parroquias, o local social foi un centro de iniciativas de diverso tipo: cultural, recreativo, xuvenil... Diversas asociacións desenvolveron nel os seus actos. A propia sociedade de agricultores desenvolveu ciclos de conferencias sobre temas agrícolas; entre os participantes estivo Cruz Gallástegui, que falou en 1931.

Dirixentes agrarios de Salcedo como Francisco Fernández Blanco "Sacheiro" ou José Gallego Acuña foron "paseados" no 36.

Co golpe militar do 36 o local foi incautado; a incautación de feito levada a cabo nos primeiros días adoptou forma legal o 26 de agosto de 1937 e inscribiuse a favor do Estado o 21 de setembro de 1938. Constaba como un edificio de 145 metros cadrados nun solar de 456.

Na relación de expedientes que se remite á delegación de Facenda para a súa tramitación, de acordo coa orde ministerial do 9 de xuño de 1943, figura co número 30. Curiosamente consta como situada nun inexistente concello de Salcedo.

A descrición que fai Facenda é:

Casa de planta baja en el lugar de Crucero, parroquia de Salcedo. Superficie 80 metros cuadrados. Linderos: derecha, izquierda y fondo terreno propio. Valor 1040 ptas. Imponible 24 ptas. Folio 5724 del Registro fiscal.

No ano 1944 figura como posesión (que non propiedade) da Delegación Nacional de Sindicatos.

O administrador provincial da Organización Sindical, Ramón Lago Olano, certifica (23-10-1963) que o local era propiedade da Delegación Nacional de Sindicatos e estaba inscrito no Rexistro da Propiedade no tomo 396, libro 132, folio 184, finca 9840 en 2ª inscrición; afirma que era utilizado pola Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos de Pontevedra.

O 29 de outubro de 1963, a delegación de Facenda informa do estado da propiedade e afirma que 

se encuentra en buen estado y ocupada por una familia, al parecer en precario, para que cuide del inmueble que posee un local donde celebra reuniones la Hermandad de Labradores.

 Non será ata o ano 1967 cando esta Delegación a venda á Hermandad Sindical Provincial de Labradores y Ganaderos por un prezo de 20.000 pesetas, a pagar en prazos de 2.000. Esta venda non se inscribe no Rexistro da Propiedade ata o ano 1991. Este tipo de sospeitosas vendas realizáronse tamén noutras parroquias; totalmente sospeitosa xa que as Hermandades Provinciales non existían nesa data pois integráranse nas Cámaras Oficiales Sindicales Agrarias (COSA) no ano 1947, só as de carácter local (Decreto do 18 de abril de 1947). Foi un mecanismo cheo de irregularidades nun contexto de impunidade xurídica.

Incautación de sociedades pontevedresas (2) Agricultores de Marcón.

A sociedade de agricultores de Marcón foi, xunto coa de Lérez, unha das pioneiras do asociacionismo agrario galego. Comezou a funcionar legalmente en decembro de 1896, data na que foi presentado o seu regulamento no rexistro de asociacións. Aínda así, temos que significar que moitas destas asociacións xa estaban en actividade dende bastante tempo antes; algunhas, como a de Salcedo, estiveran detrás das revoltas que tiveron lugar na década final do século XIX e así o temos documentado noutras publicacións. No caso da de Marcón, o ano da súa fundación real aparece nunha lápida de pedra nos restos do seu local: “Sociedad de Agricultores S. Miguel de Marcón 1894”. Por desgraza, non se conserva documentación pois, o 7 de abril de 1933, incendiaron o seu local social; romperon unha ventá, botaron gasolina e queimaron os mobles e os documentos. Foi un incendio intencionado que, ao parecer, estivo motivado porque a directiva concedera autorización á patronal pontevedresa para celebrar unha conferencia sobre conflitos laborais.

A influencia sobre o agrarismo pontevedrés disputábana tres grupos principais: comunistas, socialistas e forzas da dereita. Os primeiros contaban con importantes dirixentes no sector, eran maioritarios e controlaban as federacións agrícolas municipal e comarcal; nas eleccións municipais de 1931, a candidatura afín, denominada obreiro-agraria, obtivo un soado éxito sendo a que logrou maior número de concelleiros. Os socialistas, que tiñan influencia nalgunhas sociedades do contorno pontevedrés, como as de Xeve, tentaban afiliar as sociedades nas súas filas e lograr que ingresasen na Federación Nacional de Trabajadores de la Tierra, adscrita á UGT.

Non podemos subestimar o papel da dereita nalgunhas sociedades. No caso de Marcón, conta na súa directiva con significados dereitistas, entre outros o contratista Porfirio Diz, que sería militante do Partido Agrario Español e figurará nas listaxes da Falanxe e da Garda Cívica. En 1931, a directiva estaba composta por: Presidente, Inocente Tourón; vicepresidente, Ernesto Baltasar Blanco; secretario, Porfirio Diz; vicesecretario, Clemente Baltasar; tesoureiro, José Pintos; contador, Vicente Villaverde Baltasar e vogais, Manuel Estévez Paz e Antonio Acuña Peón.

De todos xeitos, o descontento coas tácticas dos dirixentes agrarios na órbita comunista é aproveitado polos socialistas para atraer estas sociedades. Baixo a súa influencia créase a Federación Municipal de Agricultores.

Marcón formará no grupo de sociedades escindidas da Federación Agrícola Comarcal causando baixa o 6 de maio de 1933, por non estar de acordo coa orientación política que se pretendía darlle. O presidente e o secretario da nova federación municipal, Benito Lorenzo González e Gerardo Lorenzo Sobrino, son de Marcón.

No mes de xullo, a sociedade retira a confianza nos concelleiros agrarios de esquerda, García Filgueira, Sanmartín e Loureiro, por

 pretender imponer en aquella parroquia un ideal con el cual siempre se mostró disconforme, imponiendo por la fuerza en aquella sociedad una directiva comunista; por haberse declarado en rebeldía con aquella parroquia, votando en contra, en todos los asuntos que la misma propone al Ayuntamiento, y por no cumplir el mandato de aquellos vecinos que fueron los que en principio propusieron su candidatura (El País, 31-7-1933).

Estas actuacións da sociedade de agricultores obtiveron a resposta da outra sociedade, de orientación contraria, que, ao igual que noutras parroquias disidentes, se formara en Marcón. Nunha nota asinada polo seu presidente, José Muiños, e o secretario, Manuel Asorey, a Sociedad de Agricultores y Obreros de Marcón, responde: 

tal sociedad, compuesta en su mayoría por elementos caciquiles, podrá acordar lo que quiera pero nunca en nombre de la parroquia de Marcón. Los dirigentes en las elecciones municipales votaron y acaudillaron la candidatura monárquica acaudillada por don Alberto Martínez, don José Costas y el señor Otero Piay, por lo tanto son los menos llamados a desautorizar a nuestros compañeros. Esta sociedad, compuesta por más de un ciento de asociados, se considera muy honrada con tener por representantes suyos en el municipio a los aludidos compañeros y les animan a seguir su labor en bien de los intereses de los obreros y campesinos de todo el término municipal. (Progreso, 12-8-1933).

Tampouco en Tomeza están de acordo coa crítica aos concelleiros e unha comisión de agricultores da parroquia visita ao alcalde para protestar polo acordo adoptado pola sociedade de Marcón.

En setembro de 1933, as sociedades de orientación esquerdista, “Sociedad de Agricultores y Obreros” de Marcón e a do mesmo nome de Tomeza, ingresan na Federación Comarcal.

A sociedade de agricultores de Marcón convoca as sociedades escindidas da comarcal para protestar contra o acordo comercial con Uruguai e diríxese ás autoridades para que “dejando a un lado todo lo que signifique política” apoien as protestas.

Anos despois, todas as sociedades volverán á Federación e no local de Marcón celébranse actos como unha conferencia do comunista Francisco Galán (xaneiro de 1936) ou un acto público con Ramón de Valenzuela.

Co golpe militar do 36, os seus bens foron incautados. Na relación de expedientes de incautación e inscrición a favor do Estado de entidades incautadas, feita pola Jefatura Superior Administrativa do Tribunal Nacional de Responsabilidades Políticas, aparece co número 44 o “Expediente seguido a la SOCIEDAD DE AGRICULTORES Y OBREROS DE MARCÓN Y AGRICULTORES Y OBREROS DE SAN MIGUEL DE MARCÓN.

Os seus bens consistían nunha casa de planta baixa, no lugar de Pazos, con fachada á estrada e lindante polo norte co camiño que vai cara a igrexa. Na relación de bens que figuraban nos rexistros fiscais, que Facenda remite á Comisión Central administradora de Bienes Incautados o 15 de marzo de 1937, está valorada en 900 pesetas.

Cando, en agosto de 1963, se inspeccionan estes tipo de edificios, a persoa encargada por Facenda de efectuar o recoñecemento anota: 

Se encuentra con algunas tejas, practicamente está sin techo, en el interior crecen zarzas, no tiene puertas ni ventanas, las paredes tienen huecos para 4 puertas y 6 ventanas.

Incautación de sociedades pontevedresas (1): Agricultores de Mourente.

 

O primeiro de maio de 1914, un pouco antes de comezar a tradicional romaría que os obreiros pontevedreses celebraban xunto ao carballo de Santa Margarida (Mourente), colocábase a primeira pedra do local da Sociedade de Agricultores de Mourente. No acto tomou a palabra o dirixente agrario e, daquela, membro do partido socialista Manuel García Filgueira. As dificultades económicas impediron o avance dos traballos e non sería ata o 13 de novembro de 1927 (trece anos despois!) a celebración do remate das obras e a inauguración do edificio. Foi grazas ás achegas económicas dos sindicatos de canteiros e de albaneis pontevedreses e de particulares, como se puido rematar a obra; aínda así, a sociedade quedou empeñada e tivo que formarse unha comisión, presidida polo mestre Isolino Martínez, para recadar fondos. No ano seguinte xa se pagaran as débedas.

No acto inaugural estiveron presentes representacións das federacións obreira e agraria; falaron representantes das mesmas. A xunta directiva da sociedade estaba formada por Benito Couto, presidente; secretario, Víctor Baltasar; vicesecretario, Eduardo Rodríguez; contador, José Reboredo; depositario, Manuel de la Torre e como vogais Cándido González e Benito Abreu.

O local consistía nunha casa de planta baixa, no lugar das Laxiñas (cruce da estrada de Ourense coa que vai cara A Seca), de 120 metros cadrados.

Tras o golpe militar do ano 1936 foi incautado; na madrugada do dez de agosto dese ano, os falanxistas e “cívicos” prenderon lume ao local, que quedou só coas paredes. A Comisión Calificadora de Bienes Sindicales Marxistas determina que pase a ser propiedade da Delegación Nacional de Sindicatos.

Un informe da comisaría pontevedresa do 30 de agosto de 1937, dicía que todas as sociedades agrarias do concello de Pontevedra

estaban federadas en la Federación Comarcal Agraria, que a su vez coincidía ideologicamente con la Federación Obrera local, de significación comunista; en realidad el carácter de estas sociedades era absolutamente marxista

En setembro de 1937 faise unha valoración do solar e paredes, pois así quedara tras o incendio, e estímase en 4.058 pesetas. En outubro do ano 1963, con motivo dunha inspección efectuada pola delegación de Facenda sobre o estado dos “Bienes procedentes de Entidades Marxistas”, cóntase a situación da propiedade naquel momento:

han demolido las paredes que habían quedado del inmueble, por haberlo incendiado en 1937 (sic) y en el solar están construyendo un edificio destinado a la Sociedad Recreativa Mourente (De Labradores). 

Con data do 26 de outubro, a Organización Sindical comunica que “posee el edificio que utiliza la Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos de Pontevedra".

A intervención do concelleiro e home do réxime, José de la Torre, á fronte dun grupo de veciños, posibilitou que na propiedade (e con outros terreos comprados) se construíse o local da Sociedade Cultural e Deportiva de Mourente, aínda activa na actualidade.

 Foto: ATOPO. Deputación de Pontevedra.

A sociedade de agricultores "El Adelanto" de Dorrón (Sanxenxo).

A noticia máis antiga da existencia dunha sociedade agraria na parroquia de Dorrón (Sanxenxo) é do ano 1916; un xornal pontevedrés danos conta das tarefas para constituír na parroquia unha sección dese tipo a cargo da sociedade “Progreso”. Era moi habitual que outras sociedades tentaran espallar estas agrupacións fóra dos límites das súas parroquias, como parece ser o caso xa que “El Progreso” era o nome que recibía unha sociedade agraria de Sanxenxo presidida, en 1915, por Juan López. No ano 1921, a sociedade de Dorrón participa no Congreso Agrario de Pontevedra, como integrante da federación provincial.

O 22 de decembro de 1935, organiza un gran acto de afirmación republicana no que anuncian a participación de Elpidio Villaverde, en representación de Izquierda Republicana, Laureano Poza Juncal e José Echeverría. Ao final, os oradores foron outros: Víctor Casas, en representación do Partido Galeguista e José Echeverría, por Izquierda Republicana. O local estaba completamente abarrotado e os oradores referíronse ao fracaso da política de dereitas, defenderon a autonomía galega e pediron a unión de todos.

Temos noticia tamén das xestións efectuadas diante do subsecretario de Obras Públicas por parte dunha comisión de sociedades agrarias (Bordóns, Dorrón e Sanxenxo) así como do Centro Republicano Agrícola Comarcal de Samieira, para, en unión das autoridades da zona, pedir que se construíse unha estrada que, partindo de Sanxenxo e atravesando estas parroquias, mellorara as comunicacións.

No expediente de depuración do mestre de Dorrón José Cancela Guzmán, que fora secretario da sociedade de agricultores “El Adelanto” desa parroquia, atopamos bastante información sobre ela así como un exemplar dos seus estatutos. “El Adelanto” parece ser unha continuadora da sociedade citada pois era habitual que se constituíran sociedades, ás veces con nomes distintos, para sortear a clausura por parte das autoridades ou por desavinzas ideolóxicas.

Un dos cargos que lle efectúan a José Cancela é o de que fora secretario da sociedade “El Adelanto” de “carácter izquierdista”. O cargo non era menor pois o réxime castigaba os mestres que colaboraban con este tipo de sociedades; de feito unha das preguntas do informe-tipo na depuración versaba sobre este tipo de relacións.

O delegado civil de Sanxenxo considerábaa como de “significación marcadamente izquierdista”, cousa que, comprensiblemente, nega Cancela na súa defensa afirmando que era unha “entidad dedicada a la defensa de los intereses de los labradores del pueblo y ajena en absoluto a todo partido o ideología política”.

A comisión organizadora da sociedade aproba os estatutos nunha data tan emblemática como o 14 de abril, no ano 1933, e preséntaos no goberno civil, a efectos da lei de asociacións de 1932, o tres de maio dese ano. A comisión organizadora estaba formada por: Prudencio García Beloso, Mariano Viéitez, José Sanmartín, Joaquín García e Pedro Otero. O domicilio estaba no lugar da Granxa, na casa de José Vilariño.

O lema da sociedade era “Unión y lealtad” e os fins declarados: o desenvolvemento e a defensa dos intereses agrícolas, o melloramento de toda clase de bens materiais, a mutua protección e o perfeccionamento moral dos asociados e as súas familias. Non se limitaba a temas estritamente agrarios pois tamén procuraría o fomento do ensino coas escolas, conferencias, bibliotecas e outros medios. Para a consecución dos fins materiais ocuparíase con todo interese do relacionado coa agricultura, institucións económicas de previsión como socorros mutuos para casos de enfermidade ou inhabilitación, seguros do gando, censos, foros, construción de fontes e camiños...

Fai constar que non pertence a ningún partido político nin admitirá discusións sobre cuestións relixiosas; non obstante, como era acostumado nestas sociedades, os asociados estarían na obriga de votar os candidatos que decidise a maioría.

Tamén prestaba axuda a asociados en paro determinando a preferencia destes nas obras acometidas polos demais asociados e sinalando que a directiva debería facer xestións para facilitarlle traballo aos afiliados que estivesen no paro. O seu artigo 13 sinalaba o deber de “protegerse, auxiliarse y respetarse mutuamente, considerándose como hermanos; ser correctos, corteses y prudentes, haciéndose acreedores al general aprecio”.

En canto ao papel das mulleres debemos ter en conta as concepcións da época: podían ser socias, en todo acto da sociedade ocuparían reunidas sitio de preferencia e votarían antes que os varóns. Non podían ocupar cargos pois estes serían para socios varóns, maiores de idade e que soubesen ler e escribir.

Tiña moita importancia nestas sociedades a tarefa de arbitrar nas disputas entre asociados; a tal fin, na sociedade “El Adelanto” existía o cargo de consiliario, que tiña como función vixiar a conduta dos socios fomentando entre eles a paz e boa harmonía, emitir informes nos asuntos sometidos a procedemento conciliatorio e denunciar os abusos contra os socios e defendelos nos seus dereitos.

É de interese relatar brevemente o procedemento conciliatorio regulamentado. As diferencias e discordias entre socios que non requirisen a intervención xudicial estarían suxeitas a este procedemento. O lesionado nos seus dereitos comunicaríallo ao presidente; este reuniría a directiva para oír os interesados e, co informe do consiliario, tentarán imparcialmente un acordo razoable e levantarán acta. De non chegar a acordo, obterase un ditame por escrito de tres avogados, elixidos un por cada parte e o terceiro pola directiva. Decidirá a cuestión a conformidade en dous dos ditames. Os avogados serán pagados pola parte que non teña razón e, se as dúas partes non se conformasen, serán pagados a medias. Se non houbese acordo e demandasen ao socio que non tiña razón, a sociedade axudaría nos gastos ao socio que litigase con razón, sempre que o permitise os estado dos fondos.

Co golpe militar de 1936, esta sociedade foi disolta.

 

O médico Loureiro Crespo acusado de masón.

 

Unha das rúas máis coñecidas de Pontevedra leva o nome do doutor Loureiro Crespo; foi un médico moi coñecido na capital pontevedresa pero, seguramente, moi poucas persoas saben da súa actividade política ou da inculpación que sufriu acusado de pertenza á masonería. José Loureiro Crespo naceu o 2 de marzo de 1880 e faleceu o 15 de febreiro de 1961. Desempeñou o cargo de médico titular do distrito de Mourente, médico de Asistencia Pública Domiciliaria e foi presidente do Colexio Provincial de Médicos na década dos vinte e primeira metade dos trinta. Tivo unha activa participación política na etapa da monarquía ocupando o posto de concelleiro republicano na segunda década do século pasado. En tempos da 2ª República estivo afiliado a Izquierda Republicana.

O motivo da apertura de procedemento contra el, no ano 1944, por pertenza á masonería foi a existencia dunha ficha a nome de José Crespo Loureiro (cos apelidos invertidos) que enviou o goberno militar o 8 de maio de 1937 ao comandante instrutor Sisenando Martínez. Esta ficha dicía o seguinte:

Médico del Ayuntamiento de Pontevedra, éste individuo era muy izquierdista estaba afiliado a la Izquierda Republicana, concurría con frecuencia a la redacción de “El País” en compañía del Sr Prego, que era el Director (Fallecido). Se asegura que ambos fueron masones y que el Sr Crespo sigue siéndolo.

Efectivamente, Maximiliano Pérez Prego, propietario do xornal El País, era masón, grao 3 e con nome simbólico Claudio.

O nove de agosto de 1944, por orde do Comisario Xeral Político-Social, dous axentes da comisaría deteñen a José Loureiro, de 64 anos, para instruír dilixencias por estar incurso como masón na causa 155/37 sobre a masonería en Galicia. Tómanlle declaración e recoñece que “le habían inscrito” en IR pero que non tivera ningunha actuación. Cando o golpe militar estivera no asilo das Hermanas dos Anciáns Desamparados para protexelas contra calquera “atropello que pudiera cometerse por las izquierdas”; manifesta ademais que tiña un fillo Caballero Mutilado, outro fora voluntario na Mariña e as súas fillas eran cargos de Falanxe. Afirma tamén que nunca fora masón e que fora absolvido no expediente de responsabilidades políticas.

Loureiro Crespo, temendo polas posibles accións contra el por parte dos sublevados, xa fixera numerosas doazóns patrióticas desde o primeiro momento; por exemplo unha de 25 pesetas “Para el avión Pontevedra” (18-11-1936), outra de 20 para o exército (2-9-36) e pagaba unha cota mensual para o Auxilio de Invierno de 3 pesetas.

O 7 de setembro dítase providencia na que “en vista de la escasa entidad de los cargos que en principio aparecen formulados” determínase a liberdade provisional e así se lle comunica ao director da prisión pontevedresa.

O 24 de novembro de 1944 dirixe un escrito ao presidente do Tribunal Especial para la Represión de la Masonería y el Comunismo no que afirma:

No soy masón, no lo he sido, ni jamás se me ocurrió solicitar el ingreso. No fuí muñidor, ni apoderado, ni candidato en las elecciones para Diputados a Cortes. La Guardia Civil y todas las autoridades antes y después del Movimiento podrán informar a V.E. de mi actuación. Por lo tanto Exmo Sr tengo el atrevimiento de suplicar a V.E. con todos los respetos, me indique el origen o la persona a quien debo este favor, que tantos disgustos, molestias y perjuicios me lleva ocasionado.

O 14 de xaneiro de 1945 acórdase sobreser a causa 11.019, derivada do sumario 978/44 contra Loureiro alzándose todas as restricións.

A loxa Helenes nº 7.

Fai 16 anos publicamos aquí unha serie de entradas sobre aspectos da masonería na provincia de Pontevedra; nesta ocasión retomamos o tema e daremos unha visión xeral sobre a loxa Helenes nº 7, última das que tiveron actividade na capital.

Esta loxa foi creada oficialmente a principios de 1929 aínda que probablemente comezara a súa actividade a finais do ano anterior. Unha comunicación dirixida ao triángulo Adelante nº 7 de Ourense, así o confirma:

Unos cuantos amigos de la Libertad y afiliados a nuestra muy amada Or:. nos hemos decidido a levantar en estos Wall:. las columnas de un templo en honor del Gr:. A:. D:. U:. queriendo de este modo entrar en actividad mas:. Admiradores de vuestros entusiasmos y virtudes os ofrecemos nuestra insignificante cooperación tanto en el mundo mas:. como en el prof:. supliendo con nuestra buena voluntad las naturales deficiencias de nuestra corta experiencia y de la modestia de nuestras personas. Cordialmente os enviamos el 3X3 abrazo fraternal con el ósculo de paz en nombre de todos. (Lembrade que :. é a indicación dunha abreviatura na linguaxe masónica, por exemplo “prof:.” é “profano”).

Asinan o escrito o Venerable Mestre Amancio Caamaño Cimadevila “Servet” e o secretario José Echeverría Nóvoa “Roura”.

Na fundación da loxa deberon influír as indicacións de Gerardo Abad Conde, que desenvolveu naqueles anos un intenso labor de proselitismo. O primeiro Venerable Mestre que temos documentado foi Caamaño e o secretario Echeverría; estes cargos tamén serían desempeñados por Joaquín Maquieira Fernández “Ives-Delage” e por Gonzalo Martín March “Igualdad”. Nalgún documento aparece como secretario “Hermes” de quen descoñecemos o nome profano.

Entre os primeiros compoñentes, ademais da maioría dos citados, atopamos a Avelino Silva Güimil “Abel”, Juan Cueto Ibáñez “Indarra”, Isidoro Millán Mariño “Urco”, Andrés Corbal Martínez “Tenero”, Arturo Rey Juncal “Víctor”, Joaquín Poza Juncal “Vergniaud”, Benigno Barros Martínez “Gutemberg” ou Basilio Pintos Fonseca “Fraterno”.

Moitos deles foron detidos en 1930 nunha actuación policial no local en que se reunían no barrio do Burgo. Este local, propiedade de Avelino Silva, foi, con posterioridade, cuartel da Policía Armada e derrubado fai uns anos con motivo das obras do campo de fútbol de Pasarón.

Esta actuación policial puidera achegarnos moita información de primeira man sobre a loxa Helenes, pois, segundo escrito da Gran Logia Regional del Noroeste dirixido ao Gran Consejo Federal Simbólico de Sevilla, os axentes actuaron 

incautándose del libro de actas, sellos, etc, por donde se han enterado, como es consiguiente, de los nombres prof:., simb:., acuerdos, trab:. realizados, etc, levantándose una extensa acta de todo ello [...] como en los libros figuran datos de otros tall:. de Galicia, suponen se meterán con ellos.

Por desgraza, toda esta documentación desapareceu dos arquivos da Audiencia Provincial sospeitándose que foi eliminada a propósito para borrar implicacións de persoas afectas á nova situación tras o golpe militar. Certamente, a actuación demorada das autoridades golpistas, que posibilitou que non se atopase ningunha documentación significativa nos rexistros efectuados e o permitir e facilitar a saída cara o estranxeiro de máximos responsables da loxa como Maquieira e Selgas, deron lugar a sospeitas e acusacións veadas contra o gobernador civil, Macarrón, e militar, xeneral Iglesias, aos que círculos falanxistas consideraban ligados á masonería.

A maioría de afiliados eran membros dos partidos republicanos burgueses (FRG, ORGA, UR, IR) pero tamén houbo de dereitas e socialistas. Algúns afiliados estiveron pouco tempo e case sen participación; foi o caso de Isidoro Millán ou Andrés Corbal que, probablemente, se afiliaran por motivacións políticas de oposición á Ditadura de Primo de Rivera.

A falta de documentación fixo que se atribuíra a condición masónica a varios pontevedreses sen ningunha proba e baseándose en suposicións e rumores. Por parte dos falanxistas, a mera militancia en partidos republicanos xa levantaba sospeitas. En determinados informes acúsase de sospeitosos de masóns a Javier Andrade Cimadevila, Agustín Portela, Adolfo Álvarez Gómez, José García Santiago e Enrique Barreiro Vázquez, entre outros. Este último, en realidade, pertencía a unha sociedade espiritista e teosófica.

Nunha carta do mestre Manuel Guillán Abalo “Fermín Galán”, grao 3, ao Venerable Mestre Maquieira, hai referencias veadas (di que por precaución) a varias persoas, algunhas con afiliación masónica comprobada: Pintos (Basilio ou Carlos Pintos Fonseca), “del de Tuy” (Manuel Vicente Álvarez), e outras que, moi probablemente, tamén a tiñan ou estaban en camiño de tela; por exemplo Jar (Antonio Jar Dobarro, de IR), Sarmiento (o capitán retirado Delmiro Sarmiento, socialista) e “el del Barco de Valdeorras” (Ramón Fernández Cortés, pontevedrés que vivía naquela localidade ourensá).

En documentación incautada en Xixón, no local da Gran Logia Regional del Noroeste, de quen dependía a loxa pontevedresa, apareceron listados con datos de ingreso ou de exaltación aos distintos graos; así sabemos que Vicente García Temes “Viriato” ingresou o 17 de outubro de 1929, Joaquín Maquieira “Ives- Delage” e Maximiliano Pérez Prego “Claudio” son exaltados ao grao 2 o 1 de xaneiro de 1930 e ao grao 3 o 22 de maio dese ano (Maquieira) e o 31 de decembro de 1931 (Maximiliano). Manuel Vicente e Domingo Rodríguez Formoso solicitaron o ingreso en xuño de 1933. Joaquín Poza Juncal acada o grao 3 en 1929. O 1 de febreiro de 1930, varios membros reciben prancha de quite por pasar a formar o triángulo Solón nº 8. Tamén causan baixa por expediente debido a falta de asistencia e incumprimento de deberes, Andrés Corbal, Isidoro Millán e Jesús Fonseca Buceta.

Nos anos de vida da loxa, o número de membros debeu oscilar entre 15 e 25. Na VIII Asamblea Nacional Simbólica, celebrada no mes de xullo de 1929 en Barcelona, Helenes só tiña 10 afiliados. No Boletín Oficial nº 42 xa aparece con 18, número que aumenta ao reintegrarse algúns dos procedentes da disolución de Solón. Houbo algunhas baixas por motivos políticos.

Ademais da loxa do Burgo, tiveron outros lugares de reunión como a farmacia de Maquieira ou o primeiro piso do edificio no que estaba a imprenta de Joaquín Poza, na rúa Don Filiberto.

Ofrecemos a continuación un listado, co nome profano e o simbólico (agás algúns que descoñecemos), de integrantes documentados da loxa Helenes nº 7 ao longo da súa historia:

Álvarez Rey, Gabriel “Helios”

Barros Martínez, Benigno “Gutemberg”

Bermejo Sánchez, José “Zozaya”

Bretón Abelló, Tomas

Cob de la Guardia, Roberto “Raúl”

Conte Camps, José “Caminante”

Corbal Hernández, Andrés “Tenero”

Cueto Ibáñez, Juan “Indarra”

Eceiza Farré, José “Juan de Padilla”

Echeverría Nóvoa, José “Roura”

Escarabajal Peralta, Pedro “Asdrúbal”

Fernández Blanco, Ricardo

Fernández Cortés, Ramón

Fonseca Buceta, Jesús “Nazareth”

García Temes, Vicente “Viriato”

Guillán Abalo, Manuel “Fermín Galán”

Iglesias Durán, José

Iglesias Estévez, Pedro

Maquieira Fernández, Joaquín “Ives-Delage”

Martín March, Gonzalo “Igualdad”

Mas Sastre, Salvador “Lanuza”

Meis [ Martínez?], José

Millán Mariño, Isidoro “Urco”

Paz Martínez, J. Antonio “Marconi”

Pedreira Pazos, Manuel “Rousseau”

Pérez Guedella, Ramón

Pérez Prego, Maximiliano “Claudio”

Pintos Fonseca, Basilio “Fraterno”

Pintos Fonseca, Carlos

Poza Juncal, Joaquín “Vergniaud”

Reigosa Sieiro, Manuel “Assogiere”

Rey Castro, Jacinto “Nakens”

Rey Juncal, Arturo “Víctor”

Rodríguez Formoso, Domingo

Selgas Guillén, Federico

Silva Güimil, Avelino “Abel”

Vicente Álvarez, Manuel.

Houbo tamén persoas nacidas ou veciñas de Pontevedra que estiveron afiliadas en loxas de localidades distintas da capital; foi o caso de Manuel Portela Valladares, Laureano Poza Juncal ou Secundino Couto, entre outros, e que quedan fóra do ámbito desta entrada.

Á masonería da provincia de Pontevedra e ás accións levadas a cabo contra ela a partir do golpe de xullo de 1936, adicámoslle un extenso capítulo, “O contubernio xudeo-masónico” no noso libro “Os anos do silencio”. Sobre a masonería galega son referencia autores como Alberto Valín, Lucio Martínez, Luis Lamela (escribiu sobre a represión da masonería en Vigo) e Carlos Pereira (A Galicia heterodoxa), entre outros.

 

Masonería en Marín. O Triángulo Solón nº 8.

 

O triángulo Solón nº 8 de Marín constitúese a finais de 1929 e os seus primeiros membros proceden da loxa Helenes nº 7 de Pontevedra. O día 1 de febreiro do ano seguinte, para constituílo, reciben prancha de quite na loxa citada os masóns José Antonio Paz Martínez “Marconi”, grao 3 (mestre masón) e que adoptaría un novo nome simbólico, “Licurgo”, José Bermejo Sánchez “Zozaya”, grao 2 (compañeiro masón), Roberto Cob de la Guardia “Raúl”, Pedro Escarabajal Peralta “Asdrúbal” e “Tolstoy” e Salvador Mas Sastre “Lanuza”, os tres últimos eran grao 1 (aprendiz masón).

A razón da fundación (levantamento de columnas na linguaxe masónica) deste triángulo está relacionada coa aprobación, na Asamblea Nacional Simbólica celebrada en Cartaxena a principios de 1930, da constitución dunha Loxa Naval, integrada exclusivamente por membros da Mariña, militar ou civil. Créase así a loxa Atlántida, dependente da Gran Logia Regional del Suroeste de España, pero os talleres podían establecerse nos distintos portos. Un dos triángulos constituídos foi o Solón nº8 de Marín, lugar de moito interese debido á existencia do Polígono de tiro naval Janer e a base naval e “ser al mismo tiempo uno de los lugares de Galicia más propicios a todas las propagandas anticatólicas” (causa 155/37). Como veremos, non todos os afiliados foron mariños; a razón de non poder constituírse como loxa era o feito de que se necesitaban sete membros como mínimo e tres deles tiñan que ter o grao tres. Os triángulos só precisaban un mínimo de tres membros e un mestre masón.

Nun principio tiña seis afiliados e no ano 1931 ou 1932 “abate columnas” ou sexa péchase, algúns dos seus membros intégranse na loxa orixinal, a Helenes, e outros deixan a masonería.

Ademais dos citados, integraron o triángulo ao longo do seu curto tempo de vida, Valentín Pazos Fernández “Marcelino Domingo”, Gonzalo Martín March “Igualdad”, Ángel Ramonde Gregorio “Sherman”, Enrique Sanmartín García “Ferrer”, Manuel Rivero Fuentes “Caronte”, Enrique Vidal Espiñeira “Esculapio” e Eduardo Sánchez Rodríguez.

Ramonde e Vidal reciben “prancha de quite” por traslado en marzo de 1931 ao igual que Sanmartín e Escarabajal.

Tras o golpe lévanse a cabo unha serie de actuacións contra membros, reais ou presuntos, da masonería marinense. O 1 de xuño de 1937, o xuíz Colmeiro, encargado da persecución da masonería a nivel Galicia, ordena a detención e ingreso en prisión no cárcere de Pontevedra do armador Luis Pérez Quevedo, de Agustín Rey Fonseca e Antonio Muíños Búa. O 7 dese mes quedan en liberdade xa que “han cesado las causas que han motivado su detención”. Estas detencións obedecen a unha serie de denuncias, probablemente de sectores falanxistas da localidade (grupo de Temes e Bruno Schweiger), que motivaron a remisión, por parte do goberno militar (8-5-37) dunha serie de fichas de posibles sospeitosos.

A Luis Pérez Quevedo acusábano de que se efectuara diante do seu domicilio unha queima de papeis e que nos restos apareceran membretes masónicos polo que “es lógico sospechar que ese señor pertenecía a esa infame secta y por eso se dió tanta prisa por destruir todos los documentos que le podían comprometer”. Valentín Pazos (o único dos acusados que efectivamente era masón) estaba acusado de repartir folletos nuns buques e dependencias da Mariña facendo apoloxía da masonería. A José Esperón declárano sospeitoso por ser cuñado de Pazos e dirixente das Xuventudes Socialistas. A Agustín Rey, Antonio Muíños, Antonio Pazos e José e Eusebio Santiago considéranos sospeitosos por ter amizade con masóns ou por rumores no pobo. Ao panadeiro Eladio Santos Fontenla, aparte do rumor público, afirman que no seu carro de reparto de pan tiña pintado o símbolo masónico da estrela de cinco puntas; ademais era “Socialista, asegurándose que es masón [...] Es individuo de cuidado”. Antonio Landín Graña estaba considerado como “Comunista, asegurándose que es masón [...] Es hombre peligroso”. Ata chegan acusar a Sebastián González, xefe local da Falanxe en Marín, porque consideran que é de carácter débil e estaba influenciado por familiares e amigos pertencentes ao Frente Popular e á Masonería, “de los que recibe constantemente indicaciones en el sentido de sus conveniencias particulares y nunca en bien de las cosas justas y de la Patria”.

Algún dos masóns do triángulo Solón, como foi o caso de Salvador Mas Sastre, afiliouse a Falanxe e participa activamente coas súas milicias noutra localidade; tamén o acusan de delator de antigos compañeiros, posiblemente isto lle vale para que a condena a 12 anos de cárcere por masonería quede reducida a un confinamento domiciliario de 3 anos e un día.