Incidentes anticlericais.

No réxime instaurado a partires do golpe militar, a igrexa tivo un papel moi destacado e desempeñou unha función lexitimadora do mesmo. Esa identificación entre igrexa e réxime franquista xa se fixo visible dende os primeiros momentos,e non hai máis que lembrar o forte contido simbólico que se lle outorgou aos actos de reposición dos crucifixos en escolas e institutos.
Unha das razóns aducidas para xustificar esta estreita relación baseábase nos ataques e persecucións recibidos na etapa republicana. Evidentemente, o enfrontamento estivo presente ao longo desta etapa, con períodos de máis intensidade que outros, ata acadar graos tan elevados coma os que supuxeron a existencia de atentados e incendios contra edificios relixiosos ou asasinatos dos seus membros; actitudes que poden explicarse, pero non xustificarse, pola identificación da igrexa cos sectores máis conservadores e reaccionarios da sociedade e a súa postura belixerante de cara á república ou, xa empezada a guerra, polas reaccións descontroladas tras bombardeos ou outras accións contra a poboación por parte dos sublevados.
Precisamente os inxustificables asasinatos de relixiosos tiveron lugar na zona republicana despois do levantamento militar, agás os localizados en Asturias en outubro do 34. Este incremento de violencia anticlerical a partires do 17 de xullo está recoñecido na mesma “Causa General”:

A partir del 18 de julio de 1936 es cuando la persecución religiosa adquiere su máxima intensidad, pues los grupos marxistas bien armados se lanzan contra los templos y monasterios dispuestos a exterminar a sacerdotes y religiosos...

(La dominación roja en España. Causa general instruída por el ministerio fiscal. Páx. 176).

Menos coñecido é o feito de que, na zona sublevada, tamén houbo encarceramentos e asasinatos de sacerdotes no país vasco e nalgúns outros lugares así como a expulsión do bispo Mújica. Os militares sublevados castigaban así o compromiso cos máis pobres ou as simpatías nacionalistas destes cregos.
Dito o anterior, opinamos que é unha esaxeración evidente soster que o anticlericalismo xorde en España coa 2ª República, pois foi sempre unha corrente máis ou menos presente ao longo da historia, opinando algúns autores que o anticlericalismo é unha característica cultural estable de España, pois como dixo o escritor falanxista Agustín de Foxá, en España sempre andaron detrás dos curas, ou cunha vela ou cunha tranca.
Serva esta pequena digresión como introdución ao relato do acontecido en Pontevedra e zona de influencia en relación con incidentes relacionados coa igrexa durante o período republicano.
As primeiras referencias aparecen no 1931, con pequenas liortas provocadas por persoas que perturban o culto, como o acontecido en Silleda durante a predicación dunha misión, resultando detido un mozo de 19 anos (El Progreso 30-5-31) ou as multas impostas a varios curas por propaganda ilegal e ameazas a republicanos, no mes de xullo. (El Progreso 17-7-31)
O ambiente político non era moi favorable á igrexa e pode ser un exemplo o acordo adoptado polo concello de Poio, no mes de outubro, de dirixir un telegrama ao presidente das Cortes constituíntes, no que, entre outras cousas, pide:

1º.- Separación de la Iglesia del Estado sin jubilación para ninguno de sus miembros y nacionalización de sus bienes incorporándolos al Estado.
2º.- Disolución de todas las órdenes religiosas e incautación de sus bienes sin indemnización.

No ano 1933 teñen lugar varios incidentes en Salcedo, parroquia moi polarizada ideoloxicamente; o 16 de agosto el pueblo disolvió tumultuariamente la procesión de san Roque autorizada por el gobernador. (El País 17-8-33) e, en novembro, nun acto tan sinalado como a misa de ánimas, fan explotar nas portas da igrexa, unha bomba ou, como afirma o gobernador, un cartucho envolvido en papel. En ningún dos casos se produciron danos persoais ou materiais de importancia.
A chegada ao goberno da Fronte Popular tampouco significou un aumento na gravidade dos incidentes e, en maio do 36, organízanse con toda normalidade - anuncios nos xornais e recollida de donativos en diversos comercios - subscricións populares para a reconstrución da capela da Virxe do Camiño, moi deteriorada polo abandono e o paso do tempo.
Nas eleccións de febreiro, o cura de Cerponzóns, secundado pola súa ama de chaves e unhas mulleres, rompe a urna dun colexio electoral. Prodúcese a detención de varios sacerdotes por posturas belixerantes contra o goberno, é o caso do de Vilasobroso (Mondariz) ou o de Oroso (A Cañiza), este último por cuspir publicamente nun retrato de Azaña.
Os sectores máis radicais provocan incidentes nas procesións de Semana Santa na capital, con lanzamento de petardos e cánticos da Internacional ao paso das procesións.
O incidente máis soado de toda a etapa republicana foi o sucedido o 4 de maio de 1936 en Bértola (Vilaboa). Naquela data, o párroco José Estévez Boullosa, recibe a visita do alcalde de barrio, o secretario da sociedade de agricultores e varios veciños que lle piden a entrega das chaves da capela de santa Marta, para instalar nela o centro obreiro. O cura contesta negativamente en tanto non recibira orde das autoridades e, temendo algún acto violento, retirou as imaxes. A capela apareceu coa porta rota, o altar e o retablo destrozados e cos restos dos mesmos colocados á entrada. Os presuntos autores foron detidos pola Garda Civil e encarcerados.
A conclusión que se segue do relatado anteriormente é que a gravidade deste tipo de actos, nunca xustificables, non alcanza na zona pontevedresa o grao de intensidade doutros lugares do estado. Non houbo danos a persoas e os materiais foron de escasa contía pero a repercusión deste tipo de actos vai máis alá dos danos materiais, dada a forte carga emocional que tiña para os crentes.

Imaxe: portada do folleto " La quema de conventos". Publicaciones Españolas, 1959. Madrid.

Desertores

Unha das funcións que cumpriu Galicia dentro do bando sublevado é a de aportar homes para a fronte. Dende os días posteriores ao golpe, organízanse expedicións de voluntarios integradas por compoñentes de grupos políticos como Falanxe, Acción Popular ou Tradicionalistas. A eles debemos sumar os soldados de diferentes quintas e, conforme pasaban os días e a situación se contemplaba máis difícil, bastantes militantes das organizacións republicanas e de esquerdas, que vían esta saída como xeito de redimir o seu pasado diante das novas autoridades. Na cabeza de moitos destes soldados estaba a idea de, unha vez na fronte, pasarse ao bando leal.

As autoridades dos sublevados levaban a cabo campañas de propaganda de cara ao alistamento, nas que non faltaban referencias á posibilidade de “redención” que se ofrecía. En setembro de 1936, os xornais publicaban chamamentos como o seguinte (EPG 20-9-36):

¡Españoles y extranjeros! ¡Al Tercio! ...El recuerdo de la vida de legionario llenará de orgullo vuestro porvenir, borrará las amarguras del pasado, y sus heroicos lances serán vuestro limpio blasón de caballeros [...] Los que aspireis a la gloria; los que deseeis lugar de olvido, de redención, de lucha; los que busqueis aventuras y aspireis a ostentar galones, estrellas, cruces...¡La Legión os espera! ¡Alistaos a la Legión!

As primas de enganche eran de 400 pta. por tres anos, 500 por catro e 700 por cinco e o haber diario para os primeiros dous anos era de 6,10 pta., desglosado en 2 para comida, 1,10 para vestiario e 3 en metálico. En reenganches sucesivos, estas cantidades aumentaban. Máis soldo cobraban os leais ao goberno republicano que, o 16 de agosto de 1936, fixa o haber de 10 pta. para os voluntarios das milicias republicanas pertencentes a unidades militares que formen parte das columnas de operacións (Gaceta de Madrid nº 229).
A Falanxe tamén tenta aumentar os seus efectivos con comunicados nos que non faltan referencias machistas e veadas ameazas:

¡Gallegos! Falange os llama. ...Podeis vestir la ya gloriosa camisa azul, prestando con ella a la Patria amenazada el máximo servicio. En esta hora magnífica del amanecer de la España Imperial, todo hombre digno, todo hombre “hombre”, tiene la obligación, no el deber, de encuadrarse militarmente. Millán Astray lo dijo: “Ha llegado el momento de poner prendas femeninas a los que no se dieron cuenta o pretenden pasar desapercibidos”. ¡ Pretender pasar desapercibidos como si nada fuera con ellos! A favor o en contra. No hay en esta lucha términos medios. [...] A las víboras se las machaca y si todavía colean se las aplasta.

Remata invocando ao xefe do xeito seguinte: Franco, el único; Franco, el indiscutible; Franco, “nuestro”. (EPG 16-12-36).
Unha vía indirecta é a elixida polos requetés, que optan pola presión sobre os pais de familia, nesta ocasión sobre os vigueses; logo de recoñecer a intachable conduta moral e católica dos mesmos afirman: sin embargo, esa conducta patriótica en lo que respecta a vuestros hijos, deja mucho que desear. Si, pensadlo bien, sabed que estamos en momentos en que todo sacrificio es pequeño y vosotros con ese egoísmo que el amor a vuestros hijos os produce, muy noble y digno de elogio en otros momentos; pero no en estos cuando la Patria los necesita; y es antipatriótico en grado sumo que querais apagar el cariño que sienten por España, evitando su marcha al frente de combate [...] pensad que debéis ser vosotros los que infiltréis en vuestros hijos el patriotismo, no es momento de rehusar el combate cuando es por alcanzar un bien y ese bien es Dios y la Patria. [...] Considerad que debe ser una ignominia, el no participar en este glorioso movimiento por el simple motivo del temor a perder la vida [...] Dejad por eso de infiltrar la cobardía en su corazón y sed vosotros mismos los que le impulséis en la ruta del deber.
Como apuntamos antes, as desercións foron moitas, só basta con lembrar as numerosas causas por este motivo contra mariñeiros dos pobos da nosa costa, Poio, Marín, etc.
O feito de pasarse de bando revestía moito perigo pois podían ser branco de calquera dos dous bandos; deixemos que sexa un soldado pontevedrés (F. G. C. ) na fronte de Teruel, quen nolo conte :

Ao segundo día de chegar, xa fuxiron ás filas leais, nove soldados dun pelotón que gornecía unha loma en dirección a Utrillas, pola tarde, e enganando ao seu oficial, co pretexto de ir lavar a roupa a un regato. Raro era o día no que non se evadía algún. [...] Algúns foron vistos e segados polas ametralladoras antes de chegar ás liñas republicanas e outros cinco quedaban detidos por sospeitosos; seguramente foron fusilados.

No seu caso, logo de varias dificultades, logrou acadar as posicións republicanas:

Co fusil en alto e atado á súa baqueta un pano branco, seguín avanzando cara as que supoñía posicións gobernamentais, pisando xa territorio leal, cando aos poucos pasos oín o silbido dunha bala que pasou moi cerca. Despois de permanecer un momento no chan chamando aos camaradas soldados da república, que non me vían, volvín a levantarme e seguir avanzando...ata que unha segunda bala volveu a cruzar o ar, máis cerca, e tiven que volver a tenderme. Eran os leais, os soldados do Pobo que, sempre atentos, e desconfiados por se puidera ser un intento de avance ou recoñecemento inimigo, vixiaban as miñas andanzas por eses lugares solitarios.

Tamén relata a detención da súa nai e seu irmán como represalia pola súa deserción.
Os propios xornais dan conta deste tipo de represalias, como por exemplo fai El Pueblo Gallego (3-8-1937):

Han sido detenidos en Sangenjo los vecinos Agustín Acuña Blanco de 55 años; Victoria Lorenzo González de 51 y Victoria Acuña Lorenzo, padre,madre y hermana, respectivamente del soldado desertor frente al enemigo, Manuel Acuña Lorenzo.

Tampouco eran raras as fuxidas para evitar servir no exército, a finais de xuño de 1937, o alcalde de Marín participa ao gobernador que faltan daquel concello, Francisco Freire, Evaristo Carracelas e Emilio Carballo, sospeitando deberan fuxir nun bote roubado, dende o porto de Aguete, cara “la zona roja de Asturias” para evadirse dos seus deberes militares.
Pero as desercións non eran só no exército sublevado senón que tamén existían en sentido contrario, -nalgún caso de xeito espectacular como a do aviador Pazó- incrementándose a medida que a balanza da guerra inclinábase do lado franquista. Isto fixo que a postura do mando republicano se endurecera. Unha instrución co carimbo de “Reservada”, emitida polo Estado Mayor da Comandancia General de la zona del Interior, datada en Valencia o 10-6-1938, da conta dunha orde do ministro de Defensa, afirmando a falta de medidas contra a deserción dende as filas republicanas ás rebeldes. Apoiado na conduta que los mandos facciosos observan con los familiares de los militares evadidos a nuestras filas alcanza los extremos de fusilamiento y tortura, con cuyo régimen de terror evitan que la inmensa maioría de los soldados del Ejército rebelde abandonen las líneas enemigas.
Para evitar a impunidade e o “mal exemplo” para posibles imitadores, dispón medidas como levar en cada unidade unha relación de familiares en primeiro grao do persoal da mesma. No caso de deserción, o SIM (Servicio de Información Militar) disporía la detención de los familiares en primer grado del desertor procedendo a adoptar sancións como que un deses familiares, de sexo masculino, ocupe o posto do desertor e os demais varóns empregaríanse en traballos de fortificación ou de utilidade para o exército. Os de sexo feminino estarían detidos ata que se compruebe de una manera fehaciente y con testimonio de personas pertenecientes a organizaciones políticas o sindicales adscritas al régimen, que han hecho todo lo humanamente posible para disuadir al desertor de la comisión de su delito.

Instantáneas (2): Día da Raza. 12-10-1936

É o 12 de outubro de 1936, "Día da Raza", no campo da feira celébrase o acto da bendición e entrega da bandeira á Guardia Civil. No muro que da ao convento de Santa Clara, está levantado o altar no que hai unha imaxe da Virxe do Pilar e a bandeira. Oficia o deán da catedral de Santiago, Salustiano Portela Pazos, quen bendice a bandeira que a Garda Cívica entregaba á G. Civil e que portaba a señorita Elena Iglesias, filla do, xa cesado como máxima autoridade militar pontevedresa, xeneral Iglesias.
O encargado de recibir a bandeira é o comandante Velarde. Elena Iglesias pronuncia unhas palabras:

... Poco más de un año ha transcurrido desde que me honrasteis con igual distinción, que no creo merecer, pero, ¡ Que diferencia de entonces a hoy! Aquella bandera que os entregué, si aún no se había ensangrentado y enlodado con los miles de cruentos asesinatos y odiosas atrocidades marxistas, la más vil e insana de cuantas el mundo ha presenciado, ya estaba envilecida por haber representado a una patria aherrojada y subyugada por el judaísmo, la masonería y el laicismo, incompatibles con la religión y la independencia, que a tales extremos y abominación nos han traído, aunque , por fortuna, ya por corto plazo...

Tamén fala o comandante Velarde. Escóitase a misa e o avogado e garda cívico Manuel Artime loa a bandeira e o día da raza. O mercedario padre Gaite lembra que España estaba nunha noite terrible da que a arrincou o exército con estos caballeros del honor que son los guardias civiles, salvaguarda del Altar y de la Patria. O rvdo Portela Pazos afirma que

hincamos las rodillas pidiendo gracia para el Ejército y para que Dios conserve la vida al heroico caudillo a quien el Cielo de antemano concedió sus virtudes.

(Información recollida dos xornais pontevedreses).
Pola tarde efectúase unha procesión con sección de cabalería do Rxto de Artillería, sección ciclista da Garda Cívica, cruces das parroquias, imaxe ecuestre de Santiago conducida por gardas cívicos (lembremos que no escudo da G. Cívica aparecía a cruz de Santiago e noutras localidades recibían o nome de Caballeros de Santiago) e escoltada por mariñeiros do Polígono Janer, sección de boinas vermellas, imaxe da virxe do Pilar e as bandeiras da G. Cívica, Requetés e JAP...
No cine Principal, aparte a película “El monstruo al acecho” protagonizada por Jean Parker, tamén se exhibe o reportaxe de alto valor patriótico “En el frente de Asturias” no que, segundo a publicidade que o anuncia se observan los horrores del paso de los marxistas e se detalla a actuación das columnas galegas alí destacadas.
Continúan as peticións de libros para os feridos, estes libros debían entregarse na biblioteca pública, debido á necesidade de que se faga unha “selección escrupulosa” das lecturas por parte dos arquiveiros.
O Diario de Pontevedra na súa portada e na sección “Héroes de Falange” da conta das feridas en combate do camarada Emilio Boullosa. O verbo florido de Otero Pazos glosa a consecución dunha Aspa Vermella polo falanxista pontevedrés e envexa

la suerte por haber ganado para Falange otro honor más. Has derramado tu sangre por esa España que soñamos, y la carne joven, llena de virilidad, fué profanada por las balas enemigas y manchada por la traición de los renegados a sueldo de Moscú.

Continúan as obras do aeroporto de Peinador e os veciños de varias rúas viguesas son citados para traballar obrigatoriamente nas mesmas os días 15 e 16 lembrándolles que el mal tiempo aún en los casos más extremos, no exime de la puntual presentación...

Chama a atención un anuncio publicado no xornal El Progreso, dirixido ao público masculino, das gomas GRAIFIX, de patente alemana.

Bando sobre rumores en Marín.

Unha das facetas do control que os sublevados exercían sobre a poboación era a da información; a censura de prensa funcionaba ferreamente, os aparatos de radio só podían escoitar emisoras da “zona nacional” baixo severas sancións no caso contrario. Era un campo aboado para a difusión de todo tipo de rumores e de novas, fundamentalmente sobre a marcha da guerra. Este tipo de comportamentos preocupaba ao mando pois podía socavar a moral da poboación.
Como exemplo dos numerosos bandos das autoridades, copiamos o emitido polo alcalde e delegado de orden público de Marín, José Alcántara Fernández, contra a existencia de rumores e difusión de novas falsas sobre a marcha das operacións militares. (Reproduzo o texto íntegro e coas maiúsculas orixinais).

HAGO SABER: Que reiteradamente y por distintos conductos, llegan a mi conocimiento que en algunos lugares de este término municipal, determinadas personas, en corrillos y establecimientos, se reúnen y dedican a propalar noticias falsas y a hacer comentarios tendenciosos respecto a la marcha de las operaciones que, a diario y con heroísmo, precisión y técnica insuperables – que causan la admiración universal – están realizando el glorioso Ejército, Marina y Milicias Nacionales, libertadores de España.
Ante tales hechos, estimo necesario advertir a todos los ciudadanos, que continúa en vigor el ESTADO DE GUERRA declarado oportunamente por la dignísima AUTORIDAD MILITAR, por virtud del cual se castigan aquellos con penas severísimas.
Así pues, en el deseo de evitar DIAS DE LUTO a mis convecinos, les recuerdo que, efectivamente estamos en plena guerra. Guerra santa, civil y patriótica por nuestra parte, e incivil, bárbara y traidora, por la de nuestros enemigos que son los enemigos de nuestra España inmortal.
Y les recuerdo también, que durante toda guerra se ELIMINA IMPLACABLEMENTE, por instinto de defensa y por imperativos del deber, a TODOS LOS ESPÍAS, DERROTISTA Y AMPARADORES O CÓMPLICES de los adversarios. Los que no son nuestros quedarán, en breve, inexorablemente reducidos o exterminados. Que nadie ponga en duda esta verdad proclamada de consuno por la Razón, la Justicia y la Historia.
Esta nos enseña que el noble solar hispano jamás consintió ni consentirá la esclavitud impuesta por ningún país extranjero y menos por el más abyecto, soez e inculto de Europa.
Sepan, por lo tanto los que reniegan de su Patria – que es peor que renegar de su propia madre – y los que contribuyan a desacreditarla o a entorpecer vanamente, por los modos al principio aludidos, la próxima, indiscutible y rotunda victoria final, que no habrá piedad para ellos. La sangre de nuestros mártires lo impediría.
Lo que se hace público para que nadie alegue ignorancia ni pueda llamarse a engaño.
Marín, 9 de septiembre de 1936.

A pesar do ton ameazante do mesmo, non debeu surtir o efecto desexado xa que Pedro Fontenla, director das Escuelas de Tiro Naval Janer e primeira autoridade militar da vila, meses despois (16 de decembro de 1936), vese obrigado a recordar o artigo 6º do bando de guerra publicado en Pontevedra tras o golpe e no que se decía que serían xulgados por xuízo sumarísimo os que “ propalen noticias falsas o tendenciosas”. A advertencia de Fontenla é clara:

De la cordura del vecindario espero que no me veré precisado a aplicar ese artículo porque cesarán, por completo, de inventar y propalar noticias falsas, que solo benefician a los traidores que desearían ver hundida nuestra Patria.

José Cortés Fernández, mestre de Goián

 Este era un dos máis de noventa nomes de mestres, executados tras o golpe do 36, que o profesor Antón Costa citou nun sinxelo acto de homenaxe celebrado no MUPEGA por Nova Escola Galega. O tamén profesor da USC Anxo Porto Ucha, nun libro outras veces citado neste blogue e que é referencia indiscutible sobre a represión no maxisterio pontevedrés ( Mestras e mestres pontevedreses depurados polo franquismo. Alén Miño edicións. Pontevedra, 2008), adica varias páxinas a recoller as lembranzas dun dos ex-alumnos de Cortés; sen dúbida o paso do tempo fai fraquearlle os recordos cando afirma que “aparecera paseado pola parte de Mondariz”. O propio Porto lembra a documentación atopada por el no AGA na que se afirma que Cortés fora xulgado e executado.
Xoán Carlos Garrido en “A derradeira lección do mestre” (ASPG. A Coruña, 2008) da cumprida información do xuízo e condena deste mestre estradense, que exercía en Goián (Tomiño).
Efectivamente, José Cortés Fernández foi xulgado en Pontevedra na tarde do oito de outubro de 1936, xunto con José Gómez Rivas, Ramiro Buján Gómez e Manuel Bugallo Pereira. A causa era sumarísima e a acusación que fai o fiscal era por un delito de traizón, con agravante de perversidade para Gómez e Cortés. O defensor era o capitán de artillería señor Nandín.
A sentencia considera que participaron na requisa de armas e explosivos e que recrutaron xente na comarca do Ulla, sendo detidos á entrada da Estrada á fronte dunha expedición de automóbiles e xentes armadas. Foron condenados por rebelión militar e auxilio á rebelión: pena de morte para Cortés e Gómez, doce anos a Manuel Bugallo e absolución para Ramiro Buján.
A pena foi executada ás cinco e media da tarde do día 15 de outubro, na carreteira de Campañó (A Caeira). Os xornais afirman que José Gómez

confesó y comulgó fervorosamente, atendido por un fraile franciscano, pero Seoane [confusión repetida no segundo apelido de Cortés] no aceptó los auxilios de la Religión. (Diario de Pontevedra, 16-10-36).

Meses despois da súa morte, a comisión depuradora do maxisterio de Pontevedra, cualifícao de antirrelixioso, perseguidor da relixión así como de propagandista do comunismo libertario. Tamén afirma que era membro da Asociación de Trabajadores de la Enseñanza.
José Cortés colabora en diversos xornais, entre eles no xornal El País, órgano de Izquierda Republicana en Pontevedra. Combina colaboracións de carácter estritamente educativo como “La Higiene. Barómetro de la Civilización”, ou algúns excesivamente retóricos, como o dirixido ao ministro de instrucción pública “Meditaciones en torno a la enseñanza primaria” no que se felicita da substitución das ordes relixiosas e da creación de escolas e remata pedindo que se tomen medidas contra o absentismo escolar, de xeito que aos nenos ricos que non asistan á escola se lles impoña multas e

La población pobre tendrá exactamente el mismo deber que cumplir que la rica; pero como es lo que es y el estómago tiene también sus indiscutibles derechos, debe encargarse el pueblo, el Municipio o el estado de su manutención y demás cuidados mediante el establecimiento en las escuelas de cantinas y roperos escolares.

Pero cando se aprecia máis o seu espírito belixerante é en artigos como “Los adoquines del Bloque Nacional se manifiestan” (El País, 27-1-36), nel a burla, ironía e sarcasmo predominan ao comentar un manifesto dos calvosotelistas. Poñemos algúns parágrafos:

Al conjuro del patriotismo (Santiago de Cuba, Cavite, El Barranco del Lobo, los latifundios, el clero, el señoritismo rampante, etc, etc) [...] La defensa a vida o muerte (¿tiene usted preparado ya el trabuco?) y exaltación frenética (bien se conoce que se trata de epilépticos) de la unidad española (¿No pensarían en Asturias cuando escribieron esto? [...] Reposición para siempre (¡ ja, ja, ja!) del crucifijo en las escuelas [...] Creación de un ejército capaz de conquistar la mismita luna y de infundir pavor al sol. Regulación de las relaciones entre el capital y el trabajo de forma que los señoritos no tengan en lo sucesivo más preocupaciones que las de hacer la digestión, divertirse y bailar la rumba[...] (Tomen nota las señoras beatas “analfavetas”[...]) Ahora bien: Conocidas las nauseabundas esencias del frasquito reaccionario ¿por qué no librarse de una vez para siempre de él, arrojándolo sin miedo ni remordimiento alguno a los profundos abismos del Océano, con lo que además quedará definitivamente despejado el camino del Progreso? La cosa es muy sencilla. Para realizarlo na hay sino cambiar parte del personal a las redacciones de algunos periódicos, purificar las iglesias y conventos y entregar los latifundios y ciertas despensas a los hambrientos de pan y tierra.

O Pataconeiro

A utilización dos alcumes nos informes policiais e mesmo nos editos de busca e captura, era moeda corrente nos anos do medo. Na maior parte das veces eran traducidos (mal traducidos) ao castelán. Nesta entrada falamos de quen eles chamaban “Pataconero”. ¿Quen era “ O Pataconeiro”?.

José Benito García Santiago era natural de Pontevedra, nacido o vintedous de novembro de 1893, con ocupacións diversas pero o seu oficio era o de baldeiro. Fora emigrante en Bos Aires sendo compañeiro de Ramiro Paz, con quen estivo asociado como donos da imprenta “La Popular”.

Aurora Marco (Marco, Aurora. Ramiro Paz Carbajal. 1891-1936. Ed. Toxosoutos. A Coruña, 2003.), cóntanos que o seu alcume de Pataconeiro ven dado por ter un establecemento no que se vendía a prazos e, logo, cobraba patacón a patacón. Tamén se coñecía por Pepe “O Guardés”, por ser esa a función que desenvolvía a súa nai en S. Roque.

Era un home de militancia socialista, co nº 25 no libro de socios da agrupación pontevedresa, chegando a ser membro do comité de dita agrupación. Foi procesado na causa 720/37 polo delito de rebelión militar.

Nas declaracións, diante do xuíz militar, do inspector de policía Antonio Iglesias Garcés, feitas o 26-11-36 e ratificadas na causa contra Bóveda, aparece a afirmación de que entre os que figuraban como elementos de acción, distinguíndose na requisa de armas e na organización de grupos de resistencia ao exército, figuraba José Benito García Santiago.

No informe da Guardia Civil aparecía como de dudosa conducta moral, afiliado al partido socialista, elemento destacado y propagandista.

As informacións que efectúa a comisaría pontevedresa (26-3-37) afirman que despregara bastante actividade a favor da Fronte Popular, actuando como interventor nas eleccións do 36. Non esquece a súa calidade de socio na imprenta “La Popular”

en la que se editaba el inmundo periódico socialista “La Hora” por medio del que tanto se envenenó a las masas, contrubuyendo (sic) en grado sumo, al estado caótico en que éstas se encontraban.

Lembra tamén o informe policial os destrozos da maquinaria do xornal (feitos dos que se apuntou naquelas datas como instigador a V. Lis, que vivía no mesmo edificio onde estaba a imprenta), explicando -mellor dito: xustificando- que o motivo dos ataques foi sentirse vilipendiados polas inxurias e calumnias do xornal.

En los sucesos revolucionarios de Julio último, tomo (sic) parte muy activa como hombre de confianza de Ramiro Paz y Pampín [A. Guiance Pampín, deputado socialista], estando al lado de estos armado de pistola, aprestándose a la defensa del Gobierno civil en contradde (sic) las Fuerzas Nacionales, siendo uno de los últimos que abandonaron el edificio...

García Santiago presta declaración ante o xuíz o 28-4-38 e, naturalmente, nega as acusacións: estivera traballando na mañá do 20 de xullo e pola tarde fora dar un paseo, regresando contra as sete e media da tarde; durante dito paseo foi rexistrado por unha patrulla da G. Civil que o deixou marchar. Na mesma liña e dando a entender unha pouco crible ignorancia do que estaba ocorrendo, afirma que

durante el tiempo que transitó por las calles de esta capital aquella tarde notó efervescencia y movimento (sic) de gente en la misma, no se enteró de lo que ocurría hasta después de haber pasado dicho día, pues durante el mismo no se ocurrió preguntar a nadie a que era debido aquel movimiento de gente.

De nada valeron as súas declaracións. Foi condenado a pena de morte conmutada por cadea perpetua e logo a 4 anos de prisión, coas accesorias de suspensión de emprego ou cargo durante o tempo da condena. Logo de pasar por varios cárceres e con moitos padecementos de saúde, concédeselle a prisión atenuada no seu domicilio en 1941 e morre no ano 1944.

No Archivo General de la Guerra Civil Española de Salamanca atopamos unha ficha, pertencente ao Tribunal Especial para la Represión de la Masonería y el Comunismo, que contén o seguinte:

JOSÉ GARCÍA SANTIAGO (a) PATACONERO.- [...] Pertenece al partido comunista y se cree es masón. Este individuo le tiene gran fobia a la Religión Católica y sys (sic) ministros y tiene todos sus hijos sin bautizar. Es primo del alcalde comunista que fué de esta capital García Filgueira suponiéndose, por haberse dicho publicamente, que el citado Filgueira estuvo oculto en su casa [...] Es individuo de cuidado que tomó parte en la quema de los centros de Acción Popular y Radical y saqueo del establecimiento del Sr Melero en Febrero de 1936. Amenazaba a las derechas para cuando entrasen los suyos.

Instantáneas (I): 11 de agosto de 1936.

Estas instantáneas pretenden ofrecer unha visión dos feitos máis significativos de Pontevedra, as novas dos xornais, os sucesos máis relevantes... en distintas datas daqueles anos do medo.

O martes, 11 de agosto de 1936, festas da Peregrina, Pontevedra vive momentos álxidos de fervor patriótico. Acábase de recuperar a bandeira bicolor (o golpe fíxose baixo a bandeira republicana) e nos xornais fálase do tema:

Tenemos, pues, la verdadera, la auténtica bandera de la Patria, ¡Bendita sea! El pueblo, el buen pueblo español, le ha devuelto los honores que le corresponden. [...] ¿Que historia, que representación tiene la tricolor? Ni tiene historia, ni representa nada, ni simboliza nada. Todo lo más una revolución salvaje y masónica, laica, atea, anticatólica, antiespañola. Por eso la parte sana del pueblo español la repudiaba.

O Centro de Movilización, encargado de recrutar aos mozos dos distintos chamamentos, ferve de actividade. O exército necesita homes para o frente. Seica moitos viñan con un gran espíritu patriótico y muchos de ellos lucen medallas y banderitas con los colores rojo y gualda.

Para que non haxa dúbidas sobre o ben alimentados que estarán na fronte, o rexemento de artillería dá conta do seu menú un día non festivo: almorzo, café con leite; 1ª comida, sopa de cus-cus, paella valenciana, ovos fritidos con salsa de tomate e viño; 2ª comida, garavanzos con mans de porco, vitela guisada con xudías verdes e viño.

Eran días de recollida de donativos, a lista de beneficiados é ampla: Falange Española, Guardia Cívica, Milicias, Batallón de Voluntarios, Guardia Civil... Os doadores repítense nas distintas listas, chaman a atención algúns deles: Una señora viúda, forastera, 100 pta; Viva España Gloriosa, 25; Una familia muy española, 10; Dos españoles de veras, 10... Non faltan doazóns en especie como a que realizaron tres españoles pobres pero muy amantes del orden que doan tres ducias de calcetíns ou a sociedade anónima La Toja que regala 500 pastillas de xabón.

As entregas de ouro están encabezadas polo gobernador Ricardo Macarrón que aporta 50 dólares, figurando tamén, entre outros, Filgueira Valverde cunha libra esterlina do ano 1891.

O avogado Isidoro Millán (que sería perseguido por sospeitoso de masón) pronuncia ás 9 e media da noite, un discurso patriótico na emisora local. Desta emisora estaba encargado, por orde da autoridade militar, o enxeñeiro industrial Luis Iparraguirre.

Siendo el señor Millán uno de los oradores más destacados de Galicia por su elocuencia, su discurso será sin duda brillantísimo.

O pasado 6 de agosto, día de S. Salvador, estivera de santo Salvador Moreno Fernández, comandante do cruceiro “Almirante Cervera” e a dotación do mesmo tribútalle unha homenaxe; compóñense improvisadas “poesías” ás que se lle pon música. Co ritmo da coñecida “La cucaracha” cantan:

Arriba España

Arriba España

Que el marxismo se acabó

porque el Ejército

y la Marina

serán nuestra salvación.

Outra canción que lle cantaron foi:

Frente al puerto del Musel

fondeó un barco de guerra

que con los cañones dice:

soy “Almirante Cervera”

O novo poder facíase visible ante a poboación con paseos militares como o que, na tarde deste día, fai polo Morrazo (Vilaboa, Moaña, Cangas, Bueu, Marín) unha columna motorizada integrada por membros dos corpos armados e das milicias, baixo o mando do capitán Carrillo, do Batallón de Voluntarios.

Eran días de chumbo e nos xornais aparecían relacións de "individuos pasados por las armas por incumplimiento de bandos..."

Serán pasados por las armas:

Primero.- Los miembros de las Juntas directivas de las Asociaciones o Sindicatos disueltos cuyos obreros no acudan al trabajo o lo abandonen por su orden o sugerencia.

Segundo.- Los que de obra o palabra ejerzan coacción para impedir el cumplimiento u obediencia a órdenes insertas en los bandos de guerra en relación con la libertad del trabajo.

Tercero.- Los que sean sorprendidos emborronando paredes, fachadas, etcétera, con alusiones subversivas o contrarias a la independencia de España por la que luchan el Ejército y el Pueblo español.

A pesares das intimidacións e dos cadáveres que aparecían nas cunetas, aínda había resistencia obreira. A oposición ao cumprimento dos decretos regresivos en relación cos dereitos laborais, era recoñecida pola Delegación de Orden Público pontevedresa ao informar que, na tarde do pasado sábado, traballárase de acordo coa xornada de 48 horas en todas as obras da capital, agás algunha excepción de obreiros que por negarse a trabajar como la Ley manda, fueron despedidos en el acto. Xa pasaran máis de 15 días do golpe militar.

Algún xornal informaba do fusilamento, na madrugada do día anterior, de Jacobo Zbarsky e ás catro desa mesma madrugada, o lume destruía o local da Sociedade de Agricultores de Mourente.