Juan Milleiro Sampedro, un defensor da legalidade republicana.

Para Celso Xavier Milleiro e familia.

Eran as cinco e media da mañá do 12 de xullo de 1937, avenida de Bos Aires, un pouco antes de Monte Porreiro. Unha sección do rexemento de artillería acaba coa vida de Estanislao Graña Soliño, de Cangas do Morrazo e con Juan Milleiro Sampedro, natural de Moaña e funcionario do concello de Pontevedra. Hoxe falaremos de Juan Milleiro, o mozo de 24 anos que recibe catro balazos na rexión precordial e un no epigastrio, falecendo por hemorraxia interna segundo certifica o médico Hermógenes Vidal. Tanto Milleiro como Graña recibiron sepultura no cemiterio de San Amaro.

Fai tempo que tiña preparada unha entrada sobre Milleiro, dentro da serie adicada a achegarnos á vida dos asasinados en Pontevedra naqueles anos do medo; a xenerosidade do seu sobriño Celso Xavier Milleiro, compañeiro na investigación do sucedido tras o golpe militar, que me facilitou documentación sobre datos da súa biografía, veu completar a documentación que tiña no meu poder.

Juan Clímaco Milleiro Sampedro pertencía a unha familia orixinaria de Redondela pero naceu en Moaña o 8 de abril de 1912. A súa militancia política, moi temperá, efectúase nas filas do socialismo sendo militante das Xuventudes Socialistas. Formou parte da comisión formada no PSOE para debater o texto do estatuto de Galicia que sería aprobado no 36. Traballaba na Oficina de Augas do concello de Pontevedra.

Con motivo dos sucesos de outubro de 1934 tiveron lugar, no cine Coliseum, incidentes con motivo da proxección dunha cinta na que se exhibía o desfile do exército polas rúas de Oviedo; un grupo de persoas asubiaron a proxección e deron gritos cualificados de subversivos. Todos se fixeron solidarios dos feitos e, entre eles, estaba Milleiro que foi detido.

O día 20 de xullo de 1936, formou parte dos defensores da legalidade republicana que estaban no Goberno Civil. No encausamento e condena de Milleiro e compañeiros, ao igual que noutras causas sobre estes feitos, foron determinantes as declaracións (26-11-36) do inspector de policía Antonio Iglesias Garcés:

Que entre los mismos dirigentes que estaban a las órdenes inmediatas de los jefes supremos del movimiento para llevarlas a las masas a las que organizaban, se encontraban César Poza Juncal, Castor Pacheco Rey, Pastor Torres, Juan Milleiro Sampedro y Vicente Soto Martínez, estudiante de magisterio e íntimo amigo de los hermanos Guillán. (AIRMN. Causa 115/37)

O tamén axente do corpo de investigación, Castor Prieto Rodríguez, completa o dito polo seu compañeiro, afirmando que observou transmitindo ordes aos grupos a Castor Pacheco, Pastor Torres, Manuel Calvo Lores e Juan Milleiro. Os informes de antecedentes e ideoloxía non podemos afirmar que foran favorables:

...se relacionaba constantemente con los más destacados elementos del socialismo local y cooperó señaladamente contra el Movimiento militar de julio estando en el Gobierno civil y siendo designado por el Gobernador para que, en unión de otros varios que eran: Argimiro Soengas, Julio Rey Andreu y Eduardo Paz, requisasen las armas de los ciudadanos cuya relación les fué facilitada... Informe comisaría, 13-1-37.

De dudosa conducta y antecedentes, socialista y en relación con los comunistas. (Guardia Civil, 4-1-37) A mesma Guardia Civil, nun informe anterior (10-9-36) atribúe a Milleiro e compañeiros de causa, a condición de haber militado no partido comunista e estar afiliados á CNT.

Con todo o anterior ábrese a causa 174/37 contra Milleiro e 17 persoas máis, causa que podemos encadrar no grupo das que se seguiron contra os que os sublevados consideraron compoñentes da chamada Tcheka do goberno civil. Na acusación de “tchequistas” distinguían dous niveis: os dirixentes, xulgados principalmente na causa 115/37 (contra Víctor Moldes, Constantino Gómez, Albino Sánchez, Claudio Magdalena, os Poza, os irmáns Guillán e outros), e un segundo nivel de transmisores e executores das ordes como é o caso tratado.

Hai declaracións feitas por detidos, algunha delas rectificada por ser feita baixo ameazas, que se utilizaron moito nestes xuízos. Nada sabemos da fiabilidade da atribuída a Alfonso Vega, fusilado o 7 de decembro de 1936, e que sinala a Milleiro e a outros como compoñentes da “organización sanguinaria al estilo de la Tcheka rusa y cuya finalidad era el exterminio de personas de orden de esta ciudad.” (2-12-36)

Juan Milleiro recoñece a súa participación na requisa de armas baixo mandato do gobernador:

...en las mismas escaleras fué en donde encontró a los individuos citados en su anterior declaración, con los cuales se trasladó a las casas de los Sres de Arruñada y Virgós, de donde volvieron al Gobierno Civil y amnifestaron (sic) que no continuaban requisando armas, pues no querían andar con estas por la calle, proporcionándoles entonces el Sr Bóveda un automóvil, en el cual se trasladaron a casa de Lorente, Bugallo el contratista que vive en la carretra (sic) de Orense y al regresar, encontrándose frente a la casa de Corbal, se acercó la Guardia Civil y les ordenaron que les entregase las armas que llevaban en el coche, cosa que hicieron el deponente y los que le acompañaban, quedando detenidos en el Cuartel de dicha Guardia civil, hasta el día siguiente en que fueron trasladados a la cárcel. Que la detención ocurrió a eso de las cinco o cinco y media de la tarde.

Ao longo do xuízo queda demostrada a existencia de ordes escritas do gobernador para efectuar as requisas de armas, de relacións cos nomes das persoas e tipo de armas que posuían, o trato correcto empregado por Milleiro e os seus acompañantes, sen a máis mínima violencia e a expedición de recibos aos que o solicitaban. Tamén queda ratificada – como sostemos algúns- a actuación da Guardia Civil na zona leste da cidade, dende horas antes da publicación do bando de guerra e da saída das tropas á rúa.

No consello de guerra, Juan Milleiro é defendido polo tenente de artillería Jaime Aranda. O fallo do tribunal condénao a cadea perpetua. Pero tres vocais do tribunal, entre eles o poñente da causa, o tristemente coñecido Ramón Rivero de Aguilar, formulan un voto particular pois consideran a Milleiro cabecilla destacado do grupo e coidaban que debía ser condenado a morte; o Auditor de División situouse na liña dos votos particulares.

O 15 de xuño de 1937, o Alto Tribunal de Xustiza Militar, nun considerando referido a Milleiro, afirma:

CONSIDERANDO que el hecho de que el JUAN MILLEIRO fuese el portador de la orden de requisa de armas del Gobernador civil insurgente y de la lista de las personas a que se había de despojar de aquellas, así como que fuera el que en sus visitas a los domicilios de personas de derechas hiciera el requerimiento de entrega y firmase los recibos de aquellas, revisten a este inculpado del carácter de jefe de grupo y su personalidad y espíritu insurgente se demuestra asimismo por el hecho de haber sido la persona designada como de confianza por el entonces gobernador civil primer jefe insurgente de la provincia, para la realización de servicios netamente revolucionarios, circunstancias estas que racionalmente deben ser apreciadas como agravantes...

Na chamada “xustiza ao revés” podemos ler como os sublevados cualifican ao gobernador legal de xefe insurxente, incluso antes de ser deposto.

O fallo condena a morte a Graña e Milleiro, a reclusión perpetua a oito dos acusados e a penas menores ou absolución ao resto.

Atrás quedaba tamén a súa destitución como funcionario do concello de Pontevedra: o 28 de novembro de 1936, a comisión permanente do concello dáse por enterada dun oficio do Gobernador militar comunicando a destitución de diversos funcionarios e xornaleiros do concello e que xa foran suspendidos de emprego e soldo o 15 de agosto. Foron o administrador de arbitrios Manuel Pérez Troncoso, o reloxeiro Enrique Crespo, o axente de arbitrios Pablo Félix Expósito, os gardas Constante Otero Rey e Javier Osorio Lusquiños, o barrendeiro José Rodríguez Rial, os xardiñeiros Manuel Gallego, Cándido e Isolino Abilleira e Elisa Garrido; encargada de limpeza, Delia Gendra, veterinario Viriato Fernández Vázquez e auxiliar da Oficina de Augas, Juan Milleiro Sampedro.

A baixa definitiva de Milleiro, por execución, ten lugar o 4 de outubro de 1937.

A mesma comisión aproba o cambio de nome das prazas do Axuntamento ou da República (Praza de España), da Constitución (Generalísimo Franco) e de S. Xosé (Calvo Sotelo).

Juan Milleiro Sampedro, está hoxe na nosa memoria.

Foto facilitada por Celso Xavier Milleiro.

Algo máis sobre os Schweiger.

 No ano 2009 escribía neste blogue unha entrada sobre o famoso “capitán Bruno”, xefe da Centuria de Zapadores de Falange de Marín e sinalado, mesmo por compañeiros seus, como participante destacado na represión logo do golpe militar de xullo do 36.
Unha das vantaxes do formato blogue é a de posibilitar o intercambio de información entre os lectores e o autor, e así ocorreu cando un amable lector ofreceunos información que permitía subsanar o erro de atribuír a condición de filla do militar Gutiérrez de Soto a dona Fermina, cando o certo é que era a irmá.
Os que traballamos pescudando datos do pasado somos conscientes das dificultades para confirmar certos aspectos, pois a fiabilidade dalgunhas fontes non sempre é a desexada.
Certamente a cuestión dos parentescos é un aspecto secundario no caso que nos ocupa, pero non foi o relatado o único erro nesa entrada: Un dos datos certos que tiñamos era o matrimonio do enxeñeiro alemán Schweiger Damboech coa mestra Fermina Gutiérrez de Soto, o que levou a deducir que dito enxeñeiro era Bruno Schweiger.
Pois non! Existía outro enxeñeiro alemán cos mesmos apelidos e que era o seu irmán Juan, profesor axudante interino de alemán, co carácter de meritorio, no instituto da capital, nomeado en xullo de 1937. Ante a dúbida acudimos a Xavier Milleiro, investigador e bo coñecedor daqueles anos na zona de Marín, que nos confirmou que a muller do capitán Bruno chamábase Bárbara Schaffer e así aparecía na partida de nacemento da súa filla Asunción Beatriz. Por certo, e confirmando o dito máis arriba sobre a fiabilidade dalgunhas fontes, o Diario de Pontevedra do 16 de novembro de 1938, atribúelle erroneamente a dita filla o nome de María de la Asunción Fermina; tamén nos conta que foi apadriñada polo coronel de Estado Mayor Fermín Gutiérrez de Soto e a súa dona, representados polos seus irmáns Juan e Fermina.
Aclarado o tema e confirmada a relación de amistade e parentesco (a través do irmán) de Bruno co militar golpista, o caso levounos a tentar coñecer algo máis acerca de Juan Schweiger e así soubemos que viviu na rúa da Barca, nº 26 e que estivo relacionado con negocios de automoción. Así aparece no xornal ABC do 4 de setembro de 1940:

¡Empresas de transporte! Gasógenos DUX patentado en España y en el extranjero, sustituye la gasolina con carbón de leña. Comprobado oficialmente por el Parque de Automóviles de la 8ª Región Militar. Solicitamos representantes competentes y de solvencia en cada provincia. Dirigirse: ingeniero Juan Schweiger.

O gasóxeno era un aparato que se acoplaba aos automóbiles e que servía para producir un gas combustible a partires da queima de leña e de carbón. Foron utilizados en España e outros países nos anos 40 debido á falla de gasolina.

A Caixa Rural de Lérez

Consello de Administración da Caixa Rural de Lérez.

...la libertad política no puede existir sin previa libertad económica y que el caciquismo no es sino el efecto de la esclavización económica, de la miseria material del rus gallego. Si paralelamente a esa labor de fogueamiento espiritual se hubiesen creado en nuestro agro instituciones de carácter económico en cuyo seno el labrador encontrase solución a sus problemas permanentes, a estas horas el caciquismo sería un triste hecho en la Historia de Galicia, pero no una realidad actual [...] El día pues que los labradores gallegos, organizados en potentes cooperativas sean ellos quienes dirijan las diversas funciones de su actividad económica (el crédito, la compra, la venta, la industrialización de sus productos, etc) ese día serán ellos también los dueños del destino político del país por ser ellos no solo los creadores sino también los rectores de la riqueza básica específica de la región.

El Pueblo Gallego, 20-8-1930

Sirva esta longa cita de Manolo Gama, cerebro e impulsor da entidade financeira lerezá, para encabezar esta entrada adicada á Caixa Rural de Lérez. Nos arquivos do Goberno Civil pontevedrés figura como data da súa creación o 11 de novembro de 1925. En xaneiro de 1926 compran os terreos para construír o local social, pois precisan maior amplitude da que dispuñan para acoller as distintas seccións: crédito agrícola, compra, venda, etc.
En 1927 acordan publicar unha revista de técnica e economía agrícola denominada Vida Agraria, dirixida polo avogado e asesor xurídico da entidade, Joaquín Poza Juncal. No ano 1928 e debido á crise de vendas que sofren os viños do país pola entrada de viño doutras zonas, establecen na rúa S. Julián, nº 7 de Pontevedra, un Bodegón Cooperativo da Caixa Rural de Lérez para vender con “garantía absoluta de pureza” os máis exquisitos viños do país, tintos e brancos, das máis afamadas adegas lerezás.
Tamén organizan diversas conferencias sobre temas agrícolas sendo moi soada a que impartiu o catedrático de agricultura do Instituto pontevedrés, Bibiano Fernández Tafall:

Con gran sencillez y elegante estilo, explicó la composición de nuestros terrenos, de las semillas, manera de aplicar los abonos minerales y formas de cultivo, adornando su conferencia con la presentación de muestras que hicieron doblemente amena y práctica la disertación, que fué magistralmente dicha.
El Pueblo, 20-4-1930.

En marzo de 1931, a caixa dou un paso máis na súa expansión converténdose en comarcal, co afán de ofrecer os seus servizos aos agricultores das parroquias circundantes: Alba, Campañó, Cerponzóns, Sª María e Sº André de Xeve e Verducido. Como consecuencia, constituíse un novo Consello de Administración integrado por Diego Montes Peón, de Lérez, como presidente; de vicepresidente Manuel Formoso, de Alba; e como vocais Manuel Portas (Campañó), Constante Fernández (Cerponzóns), Benito Rivas (Verducido), Benigno Torres (Sª María de Xeve) e Manuel Sanmartín (Sº André de Xeve). A continuación celebrouse un mitin no local da sociedade de agricultores, no que interviñeron o presidente da Caixa Rural, o avogado asesor Poza Juncal, o letrado lerezán Paz Andrade e o secretario-contador e “verdadero organizador de esta institución” Manolo Gama.
Pero a actividade da caixa non se limita aos agricultores pois varios sindicatos da Federación Obreira local, tamén depositan os seus fondos na entidade lerezá. Este feito foi aproveitado polo órgano periodístico dos socialistas, o xornal La Hora

(14-1-1932) para criticar duramente a Gama e aos comunistas:

Se nos asegura que los comunoides que mangonean en el Centro Obrero de esta capital, han vaciado las cajas de fondos de varias Secciones – entre éstas, Canteros y Metalúrgicos – en la Caja Rural de Lérez, que dirige Gama, a espaldas de los afiliados. No nos extrañaría la confirmación de esta noticia, pues sería un caso más de dictadura. Mientras tanto, los obreros sin trabajo y sin pan. ¡ Viva el comunerismo!

Eran anos nos que a loita entre comunistas e socialistas pontevedreses para controlar as organizacións sindicais e agrícolas estaba no seu punto álxido.
O novo edificio, obra do arquitecto Emilio Salgado, inaugurouse no ano 1933 e está situado no cruce da rúa Juan Bautista Andrade coa carreteira de Campo Lameiro. Aparte da ampliación das seccións existentes, habilitouse unha planta para a Cooperativa de Consumo, que dispuña de apartados do ramo de comercio, calzado, vestido, etc.
Manolo Gama ocupou o cargo de xerente ata 1934, ano no que cesa alegando motivos de saúde. A crise económica, as malas colleitas, a retirada de fondos das asociacións obreiras debido ás folgas e o custe do edificio, obrigaron aos socios cooperativistas a facer aportacións de diñeiro. O golpe militar de xullo do 36 dálle o tiro de gracia a esta iniciativa.
Segundo fontes orais, dous cívicos armados cominaron a Juan Pérez Piñeiro “O Calacú” , último presidente da mesma, a entregar as chaves do local. Falanxistas e cívicos apoderáronse de tódolos bens e nos xornais pontevedreses apareceu como donativo para a Guardia Cívica “recogidos en la Sociedad Cooperativa de Lérez” unha relación de variadas mercancías, entre elas 43 botellas de licores, latas de conservas, legóns, tesoiras, chourizos, etc.
O 29 de decembro de 1937, a Deputación acorda

Prestar el mayor apoyo moral por considerarla altamente patriótica e inspirada en los más cordiales sentimientos de caridad cristiana y protección humanitaria a la iniciativa que bellamente expuesta...

fai o cura D. Leandro del Río, que pretende crear un Hospitalillo con dez camas para enfermos da parroquia e con servizos gratuítos de dous médicos e varias mulleres como enfermeiras, o cura exercería de administrador. Algunha testemuña ve nesta proposta un intento de D. Leandro para que o local seguise dependendo de Lérez.
A iniciativa non tivo éxito e o xulgado de Vigo, con data de 21 de abril de 1938, concédelle a administración ou posesión interina á Caja de Ahorros de Vigo, como consecuencia da débeda de 15000 pesetas, máis os intereses acumulados. No ano 1963, o delegado de Facenda, en escrito dirixido ao Director Xeral de Patrimonio do Estado e co asunto de: “Bienes procedentes de Entidades Marxistas”, dá conta da situación do inmoble. A redacción do informe e algunha outra circunstancia, permiten albergar dúbidas sobre a escrupulosidade do procedemento seguido nalgunha das transmisións da propiedade.

Familias represaliadas: os Gama (e 3)

A biografía de Manuel Gama Casalderrey, excede con moito o espazo que podemos adicarlle neste blogue. A pesares do seu papel político relevante e o protagonismo que tivo no mundo asociativo, sobre todo no relacionado coas organizacións agrarias, non hai nada escrito sobre a súa figura, agás o magnífico artigo de Xosé Henrique Acuña, publicado no número cinco da revista CEDOFEITA e que trata da concepción marxista do seu pensamento político.
Manolo Gama nace en Lérez o vintecatro de xullo de 1896 e falece no Grove o 11 de maio de 1950. Dende moi novo aparece ligado á sociedade de agricultores de Lérez, pioneira en Galicia neste tipo de organizacións, tamén aparece como un dos fundadores de Juventud Lerezana, entidade de carácter cultural e recreativo; destacou como impulsor e “alma mater” da Caja Rural de Lérez.
Esta última entidade non só foi a depositaria doa aforros dos agricultores da bisbarra e da federación obreira pontevedresa, senón que actuou tamén como cooperativa chegando a editar unha revista de técnica e economía agrícola co título de Vida Agraria. Dificultades económicas ligadas á crise dos anos trinta, a hipoteca contraida para levantar o magnífico edificio que lle servía de sede e o levantamento militar, deron ao traste coa iniciativa e coas súas propiedades.
Participou como impulsor, organizador e poñente en diversos congresos agrarios do momento, sendo un dos líderes máis significados da Federación Comarcal Agraria; dentro da loita polo control do movemento agrario pontevedrés, Gama non escapa ás críticas de socialistas, republicanos e comunistas, críticas as do PCE pola defensa dos campesiños propietarios e polo papel fundamental que Gama outorgaba ao cooperativismo.
Manolo Gama negou a súa pertenza ao Partido Comunista aínda que formou parte da candidatura comunista nas eleccións xerais de 1933 e resultou elixido concelleiro na candidatura obreiro-agraria, controlada polos comunistas. Non hai dúbida dos seus plantexamentos marxistas e sempre foi considerado comunista, independentemente da súa militancia formal no PCE.
Colaborou nos xornais Nueva Aurora, El Pueblo Gallego, Revolución, Vida Agraria e outras publicacións agrarias e de esquerdas. En diversas conferencias e artigos destacou como experto en economía e cooperativismo.
Ofrecemos tres pinceladas da súa actuación no ámbito político, como concelleiro e tenente de alcalde no concello de Pontevedra:
O 15 de agosto de 1932, xunto con concelleiros da candidatura obreiro-agraria (García Filgueira, Orozco, Gallego, Sanmartín e Loureiro), presenta unha proposta na que considera culpable ao goberno dos “últimos sucesos monárquicos acaecidos” [ golpe de Sanjurjo] pola complacencia coas forzas dereitistas reaccionarias

en contraste con la dura represión de que hacen objeto a las fuerzas de avance del proletariado al que se ametralla, encarcela y deporta

e piden que se cumpla de inmediato o programa republicano entregando aos campesiños as terras dos grandes terratenentes, conventos e igrexas e que se eliminen do exército a xefes e oficiais monárquicos, permitindo a libre asociación dos soldados coa facultade de elixir eles mesmos aos seus xefes. (Acta sesión supletoria 15-8-32).
A súa postura no debate sobre o estatuto galego, deixaría atrás a plantexamentos que hoxe se consideran moi avanzados

...dice que le parece poco el proyecto de estatuto que se ha confeccionado, que debe reclamarse para Galicia más que la autonomía integral, el reconocimiento de la nacionalidad gallega con independencia absoluta pues tiene los caracteres de una verdadera nacionalidad, entonces podría irse a la confederación de nacionalidades peninsulares junto a aquellas otras regiones que se constituyan en nacionalidades, llegando así a la unión internacional. (10-12-32)

Cando o 15 de abril de 1936 varios concelleiros propoñen a colocación, no salón de plenos, dos retratos de Marx, Lenin e Pablo Iglesias, Manolo Gama amplía verbalmente a proposta aclarando que non tiña carácter demagóxico, senón que trataba de trazar unha traxectoria á república democrático-burguesa que, como forma transitoria que era, unha vez cumprida a súa misión, debería dar paso a unha forma superior que debe ser a que postulaban Marx, Lenin e Iglesias. Polo tanto, a colocación dos retratos

no tiene otro significado que el de indicar que la república democrático-burguesa debe desembocar en el Socialismo y nunca en el fascismo.

Triunfante o golpe militar de xullo do 36, Manolo Gama foi detido, ingresando en prisión o 26 de dito mes, é posto en liberdade o 18 de xaneiro de 1938. Sofre un arresto de tres meses polo impago dunha multa de 3000 pesetas que se lle impuxo o 21 de outubro do 37. Volve a ser detido o 9 de marzo do 38 non sendo alleas ao feito as denuncias que se presentan contra el.
No escrito do gobernador militar dirixido ao auditor de guerra, que acompaña ao atestado da Garda Civil, consta:

el individuo llamado Manuel Gama Casalderrey, como presunto culpable de activa propaganda comunista antes y hasta la iniciación del Glorioso Movimiento Nacional, y del envenenamiento político-social de las masas. (Causa 317/38. AIRMN).

Varios coñecidos lerezáns, algúns antigos compañeiros seus, desexosos de subirse ao carro dos vencedores ou querendo lavar o seu pasado, préstanse a acusalo de instigador do comunismo en Lérez e de desfalco na Caja Rural:

...fué el principal inculcador en las masas obreras de Lérez, al menos, del ideal extremista, que sin poderlo definir el deponente, si las doctrinas no eran comunistas, quizá fuesen más abanzadas (sic).

Outra testemuña, afonda nas acusacións:

...el único y verdadero responsable de la semilla marxista que invadió el ánimo o lo predispuso, de los labradores, ha sido el citado Gama, a sabiendas de que producía un daño enorme en la educación espiritual que iba contra la civilización occidental; extrañándole enormemente que esté en libertad y sin haber sido sancionado; pues sigue gozando ante los obreros de axcendiente (sic) marcado...

Non faltaron homes e mulleres que, naqueles momentos en que moitos calaban pois a vida estaba en xogo, testemuñaron ao seu favor, entre eles un home, José Filgueira Solla, que acode como testemuña ao consello de guerra e defende apaixonadamente a Gama:

Que como dejé manifestado, Manuel Gama no hizo nunca labor de propaganda política dentro de la sociedad, en la que unicamente hablaba de cooperativismo y de asuntos relacionados con el funcionamiento de la sociedad que era su obsesión...

O instrutor da causa, capitán de artillería Marcial Cadilla, considera que pola súa actuación antes de xullo e a súa presencia no Grove para reclutar forzas que acudiran ao goberno civil no momento do golpe (actuación negada por Gama que atribúe esta acción ao seu irmán Faustino, facía meses pasado polas armas), é constitutiva do delito de rebelión militar. O fiscal Rivero de Aguilar considera especial agravante de perversidade do delincuente pola súa significada actuación e pola trascendencia que tiveron os sucesos revolucionarios, e pide a pena de reclusión perpetua a morte.
O consello de guerra celébrase o 13 de xullo de 1938, cun tribunal presidido polo tenente coronel de artillería D. Francisco Lorente Armesto, sendo o defensor o tenente D. Jaime Aranda Totsans.
A sentencia declara probado:

Que el procesado MANUEL GAMA CASALDERREY fué Concejal del Ayuntamiento de Pontevedra durante el primer biennio (sic) de la república y desde las últimas elecciones del Frente Popular hasta el comienzo del Glorioso Movimiento Nacional; de ideología comunista, organizador destacado de las masas obreras y propagandista contumaz; aprobó una moción del Ayuntamiento para que fueran puestos en el salón de Sesiones de la casa consistorial los retratos de Marx, Lenin y Pablo Iglesias.
Que una vez comenzada la revolución marchó al Grove y a la Toja con el único y exclusivo objeto de reclutar a la masa campesina, y trasladarla a Pontevedra para que luchasen en contra del Ejército Nacional.

A condena é a morte. Foi conmutada o 2-8-38 a reclusión perpetua e, máis tarde, a 12 anos de prisión maior. Cunha enfermidade crónica (tuberculose ósea), recorre varios cárceres entre eles o hospital penitenciario de Segovia ou a tristemente celebre prisión de Valdenoceda en Burgos. Pasa a prisión atenuada en 1943 residindo no Grove ata a súa morte.

Familias represaliadas: Os Gama (2)

Alejandro Gama Casalderrey e outros compañeiros permaneceron fuxidos polos montes de Lérez e proximidades, sendo axudados por veciños desa parroquia, que lles levaban comida e novas dos movementos da Guardia Cívica. Máis tarde, tanto el como Manolo Calvo, refúxianse noutros escondites habilitados na casa familiar nos que, en condicións precarias, resisten. No ano 1945, Alejandro preséntase ás autoridades e é condenado a 20 anos de prisión, condena conmutada a tres anos e máis tarde indultado.

A súa actividade política fora moi significada e así se encargou de lembralo Víctor Lis, no atestado instruído o 8 de setembro de 1936, a raíz da detención de Claudio Magdalena. Lis refírese a Gama deste xeito:

es un individuo peligroso, organizador y dirigente del grupo comunista de Lérez, donde se planeaba los asesinatos del declarante, del Doctor Marescot y otras personas de significación derechista [...] que también era elemento de acción y directivo organizador e impulsor del Socorro Rojo internacional, tomando parte activísima en todas las revueltas, huelgas y alteraciones de orden público; que tomó parte con el mismo carácter de dirigente en la resistencia armada contra el Ejército el día 20 de Julio y en los asaltos de acción ppular (sic), centro radical, falange y almacén del Señor Melero ocurridos en las últimas elecciones.

Como se ve, é un compendio das consabidas acusacións que se fan a todos os inculpados tras o golpe, neste caso aumentadas coas acusacións de Lis e os seus adláteres; estas imputacións serán completadas por Lis engadindo ao listado de supostos ameazados, a personaxes como Eduardo Rodríguez “Palomita”, Bernardo López e José Ramón Gómez, todos coñecidos integrantes da Guardia Cívica mandada por Lis.
O informe de conduta emitido pola Guardia Civil (4-1-37), tampouco se quedaba atrás:

De mala conducta y antecedentes, comunista significado y propagandista, matón.

Como xa dixemos, as condicións en que estiveron agochados Alejandro e Calvo foron malas e ocasionáronlles graves problemas de saúde; aínda así, Alejandro acepta o encargo do Partido Comunista para desprazarse a Coruña, no ano 46, e reorganizar a estrutura comunista na zona. Vai contar coa axuda , entre outros, de dous vellos coñecidos pontevedreses: Emilio Villar, mecánico, con militancia socialista en tempos da república, directivo das xuventudes unificadas, membro do comité do Socorro Rojo e compañeiro de Gama na directiva da Federación Cultural Deportiva Obrera de España; o outro era Rogelio González Suárez, de Salcedo, antigo dirixente do sindicato de carpinteiros e vicepresidente da Federación Obrera no 36.
En xaneiro de 1947, a policía detén a Alejandro Gama Casalderrey “El Viejo”, xunto con outros compañeiros, uns días antes dun partido de fútbol internacional en Riazor, para o que tiñan preparada unha acción de lanzamento de panfletos contra o réxime. Sucédese unha caída en cadea de militantes da organización.
Sofre torturas e cae polas escaleiras da comisaría na madrugada do 24, a versión oficial di que foi un intento de suicidio e outras fontes afirman que o tiraron. O parte da Casa de Socorro onde foi atendido, aprecia fortes contusións e derrames nos glúteos, muslos e pernas así como conmoción cerebral.
Xulgado na causa 36/47, o fiscal pide a pena de morte para Gama e outros acusados, sendo condenado a trinta anos de reclusión cumprindo máis de 13 anos na Prisión Central de Burgos. Cando acada a liberdade marcha para o estranxeiro.
Sobre a persecución e torturas padecidas por Alejandro e tamén sobre as circunstancias do asasinato de Faustino, podemos ler o lúcido testemuño, feito aos seus 102 anos (só un par de discordancias en datas), que Custodia Gama lle fixo a Aurora Marco, no libro: Ramiro Paz Carbajal. 1891-1936. Unha vida segada pola barbarie. Ed. Toxosoutos. Noia, 2003. pp 174-175. Luis Lamela, nun artigo titulado Aspectos desconocidos de la guerrila del Llano (Anuario Brigantino nº 26), ofrece información sobre as actividades coruñesas de Gama.
De acordo co decreto 108 da Junta de Defensa Nacional (BOE 16-9-36), son incautados os bens pertencentes a Faustino e Alejandro Gama e o dez de agosto de 1937, o xuíz de primeira instancia de Pontevedra, D. Serapio del Casero Menéndez, fai pública a execución de poxa durante oito días de

los efectos del comercio y demás enseres y existencias, del de ultramarinos que los ejecutados tenían establecido en la Plaza de San José 35 y Oliva 37, [...] La subasta se celebrará en la sala de audiencia de este Juzgado el día VEINTICUATRO DEL ACTUAL debiendo los que desen tomar parte en ella, depositar previamente sobre la mesa del Juzgado una cantidad igual por lo menos, al diez por ciento de la de DOCE MIL CIENTO SETENTA Y DOS PESETAS CON CINCUENTA Y OCHO CÉNTIMOS, a que asciende el total importe del valor de los bienes subastados...

A familia Gama quedaba sen o seu comercio de ultramarinos, un dos mellores de Pontevedra.

Familias represaliadas: Os Gama (1)

Na Pontevedra dos anos do medo atopamos familias que padeceron unha especial xenreira por parte dos sublevados; é o caso da familia Poza ou a dos Adrio, ambas con fusilados e presos entre os seus membros. José Adrio Barreiro, 26 anos, avogado, ex-gobernador civil de Ourense e ex-presidente da Deputación Provincial pontevedresa; Germán Adrio Mañá, 48 anos, mestre, propietario e director da Academia X e concelleiro socialista; Luis Poza Pastrana, 27 anos, xinecólogo, secretario do Partido Galeguista en Pontevedra; fusilados na Caeira o 12 de novembro do 36; todos eles, así como outros familiares tamén represaliados, eran persoas que ocupaban cargos políticos destacados e que tiñan unha posición social relevante.
Precisamente o ser persoas prestixiosas na súa profesión e apreciadas pola maioría dos pontevedreses, explica o maior coñecemento que se ten sobre a súa persecución e tamén o maior -aínda que insuficiente- recoñecemento público a través de publicacións, homenaxes e adicación de rúas.
Fai uns días, nunha entrevista, o historiador Dionisio Pereira recordábanos que a represión tiña unha compoñente fundamental de represión de clase e que a maioría das vítimas pertencían á clase obreira; sempre pensei que deberíamos facer un sobreesforzo na divulgación da figura destas vítimas pertencentes ao mundo obreiro, campesiño, mariñeiro... aos que se lles adica menos espazo ou son ignorados nalgunhas publicacións e semellan esquecidos nos recoñecementos.
Unha das familias que máis sufriu persecución nos seus membros, foi a dos Gama. A familia Gama vivía na parroquia de Lérez, na rúa J. Bautista Andrade.
Lérez foi unha parroquia cunha vida asociativa moi importante xa dende finais do século XIX, nela fundouse a primeira sociedade de agricultores de Galicia, foi pioneira nas loitas agrarias ata a chegada do franquismo e, no postfranquismo, seguiu protagonizando soados conflitos en defensa dos seus intereses . Lerezáns foron moitos dos dirixentes agrarios máis importantes: Valentín Peña, (máis información neste PDF) Ramón Abilleira, Víctor Moldes, Juan Magdalena, Manolo Gama...
Neste ambiente societario participan os irmáns Gama Casalderrey como fundadores de sociedades de tipo recreativo (Juventud Lerezana), cooperativo como a Caja Rural de Lérez e outras.
O golpe militar traería desgrazas para a familia: a morte de Faustino, o encarceramento de Alejandro e Manolo; outros irmáns como José ou Custodia tamén teñen que sufrir a represión con detencións, presión policial, etc; a todo isto debemos sumarlle a incautación de bens...
Alejandro Gama e Manuel Calvo Lores, tamén veciño de Lérez, foran detidos en varias ocasións con motivo de incidentes de carácter laboral, por exemplo en febreiro de 1933, con motivo da rotura dos cristais dos almacéns Olmedo.
Tanto Faustino como Alejandro eran militantes do Partido Comunista e directivos da Federación Cultural Deportiva Obrera de España (FCDOE) en Pontevedra; esta organización, controlada polo Partido Comunista, tiña a misión de influír ideoloxicamente na xuventude, dando ao deporte unha dimensión de clase. Foi importante o papel desenvolvido por esta na participación na Olimpíada Popular de Barcelona, á que asistiron deportistas pontevedreses.
No mitin do primeiro de maio de 1934, no cine Coliseum, participaron como oradores Alejandro Gama, en representación do Socorro Rojo e Manolo Calvo pola Federación Obrera. Os dous citados e Faustino tomaron parte activamente nas milicias formadas no goberno civil e no concello, ante o inminente levantamento militar.
Diversas declaracións en causas militares, sinálanos como compoñentes da chamada “tcheka” do goberno civil, que era o nome atribuído polos sublevados ás milicias que pretendían defender a legalidade republicana.
Un informe da Comisaría sobre Manuel Calvo, o 22 de marzo de 1937, afirma:

Este individuo es significado comunista, contando con gran ascendiente dentro de las milicias marxistas de las que fué el organizador. Era presidente del Gremio de Dependientes de Comercio, siendo el inspirador de cuantas huelgas y conflictos surgieron en este ramo. Asimismo era miembro del Comité Arbitral de la Delegación del Trabajo y patrocinador de las soluciones más absurdas en los conflictos sostenidos con los patronos. Durante los sucesos revolucionarios del pasado mes de Julio trabajó activamente en la recluta de armas y hombres para hostilizar a las fuerzas nacionales, estando entrando y saliendo constantemente en el Gobierno civil.

Faustino tamén tivo unha destacada actividade política; a Delegación de Orden Público emitiu un informe o 25 de xuño de 1938 (case dous anos despois do seu asasinato), nos seguintes termos:

participaba en alto grado de los ideales comunistas a cuya difusión contribuyó eficazmente; gran propulsor del Socorro Rojo y organizador de las Juventudes deportistas que eran sus milicias rojas a la que pertenecía como uno de sus Jefes, actuando activamente en prepararlas para la oposición al Movimiento Nacional habiendo el mismo ejercido resistencia armada.

Logo do golpe militar, Faustino permanece escapado, primeiro polos montes de Lérez e Verducido e despois en diferentes escondites. A presión policial sobre a familia da moza, que vivía en Salcedo, fixo que voltase cara Lérez decidindo presentarse ao médico D. Enrique Ballina e ao cura D. Leandro, para que o acompañasen a entregarse ás autoridades. Segundo os xornais dese día (28 de decembro de 1936), así o fixeron. Ao día seguinte, de xeito sorprendente, aparece a nova do seu fusilamento. No xornal El Progreso do 30-12-36, aparece na portada a seguinte nota:

Después de una detención. Estando ya en máquinas nuestro número anterior, fué pasado por las armas, sin formación de causa, por estar comprendido en uno de los bandos, Faustino Gama Casalderrey, que al sorprenderle la policía -no se había presentado como equivocadamente se nos informó- escondido en el patio de la casa del médico de Lérez Sr López de la Ballina, se le ocupó una pistola. [...] La Policía tenía ya conocimiento del arribo de aquel realizando activas gestiones que dieron el resultado apetecido.

O recurso á tipificación de “fusilado por incurso en los bandos vigentes”, non deixaba de ser unha aparencia de darlle cobertura legal ao que foi un asasinato.
Cando estivo en capela, acompañouno a súa moza que, como xa dixemos, era veciña de Salcedo. Figura inscrito no folio 320 volto, tomo 117 da sección de defuncións do rexistro civil, partida 637 e sen especificar a causa da morte. Porén, no certificado médico de defunción, asinado por Evaristo Vázquez Lescaille, di que

fué ejecutado a las ocho horas del día de hoy con sujección al Bando Declaratorio del Estado de Guerra del 20 de Julio último y falleció a consecuencia de las heridas recibidas en el tórax y cráneo.

Hoxe, 29 de decembro, cúmplense 74 anos do seu fusilamento. (En varias publicacións aparece erroneamente a data do 20 de decembro).

Imaxe: Foto de Faustino Gama Casalderrey.

Incidentes anticlericais.

No réxime instaurado a partires do golpe militar, a igrexa tivo un papel moi destacado e desempeñou unha función lexitimadora do mesmo. Esa identificación entre igrexa e réxime franquista xa se fixo visible dende os primeiros momentos,e non hai máis que lembrar o forte contido simbólico que se lle outorgou aos actos de reposición dos crucifixos en escolas e institutos.
Unha das razóns aducidas para xustificar esta estreita relación baseábase nos ataques e persecucións recibidos na etapa republicana. Evidentemente, o enfrontamento estivo presente ao longo desta etapa, con períodos de máis intensidade que outros, ata acadar graos tan elevados coma os que supuxeron a existencia de atentados e incendios contra edificios relixiosos ou asasinatos dos seus membros; actitudes que poden explicarse, pero non xustificarse, pola identificación da igrexa cos sectores máis conservadores e reaccionarios da sociedade e a súa postura belixerante de cara á república ou, xa empezada a guerra, polas reaccións descontroladas tras bombardeos ou outras accións contra a poboación por parte dos sublevados.
Precisamente os inxustificables asasinatos de relixiosos tiveron lugar na zona republicana despois do levantamento militar, agás os localizados en Asturias en outubro do 34. Este incremento de violencia anticlerical a partires do 17 de xullo está recoñecido na mesma “Causa General”:

A partir del 18 de julio de 1936 es cuando la persecución religiosa adquiere su máxima intensidad, pues los grupos marxistas bien armados se lanzan contra los templos y monasterios dispuestos a exterminar a sacerdotes y religiosos...

(La dominación roja en España. Causa general instruída por el ministerio fiscal. Páx. 176).

Menos coñecido é o feito de que, na zona sublevada, tamén houbo encarceramentos e asasinatos de sacerdotes no país vasco e nalgúns outros lugares así como a expulsión do bispo Mújica. Os militares sublevados castigaban así o compromiso cos máis pobres ou as simpatías nacionalistas destes cregos.
Dito o anterior, opinamos que é unha esaxeración evidente soster que o anticlericalismo xorde en España coa 2ª República, pois foi sempre unha corrente máis ou menos presente ao longo da historia, opinando algúns autores que o anticlericalismo é unha característica cultural estable de España, pois como dixo o escritor falanxista Agustín de Foxá, en España sempre andaron detrás dos curas, ou cunha vela ou cunha tranca.
Serva esta pequena digresión como introdución ao relato do acontecido en Pontevedra e zona de influencia en relación con incidentes relacionados coa igrexa durante o período republicano.
As primeiras referencias aparecen no 1931, con pequenas liortas provocadas por persoas que perturban o culto, como o acontecido en Silleda durante a predicación dunha misión, resultando detido un mozo de 19 anos (El Progreso 30-5-31) ou as multas impostas a varios curas por propaganda ilegal e ameazas a republicanos, no mes de xullo. (El Progreso 17-7-31)
O ambiente político non era moi favorable á igrexa e pode ser un exemplo o acordo adoptado polo concello de Poio, no mes de outubro, de dirixir un telegrama ao presidente das Cortes constituíntes, no que, entre outras cousas, pide:

1º.- Separación de la Iglesia del Estado sin jubilación para ninguno de sus miembros y nacionalización de sus bienes incorporándolos al Estado.
2º.- Disolución de todas las órdenes religiosas e incautación de sus bienes sin indemnización.

No ano 1933 teñen lugar varios incidentes en Salcedo, parroquia moi polarizada ideoloxicamente; o 16 de agosto el pueblo disolvió tumultuariamente la procesión de san Roque autorizada por el gobernador. (El País 17-8-33) e, en novembro, nun acto tan sinalado como a misa de ánimas, fan explotar nas portas da igrexa, unha bomba ou, como afirma o gobernador, un cartucho envolvido en papel. En ningún dos casos se produciron danos persoais ou materiais de importancia.
A chegada ao goberno da Fronte Popular tampouco significou un aumento na gravidade dos incidentes e, en maio do 36, organízanse con toda normalidade - anuncios nos xornais e recollida de donativos en diversos comercios - subscricións populares para a reconstrución da capela da Virxe do Camiño, moi deteriorada polo abandono e o paso do tempo.
Nas eleccións de febreiro, o cura de Cerponzóns, secundado pola súa ama de chaves e unhas mulleres, rompe a urna dun colexio electoral. Prodúcese a detención de varios sacerdotes por posturas belixerantes contra o goberno, é o caso do de Vilasobroso (Mondariz) ou o de Oroso (A Cañiza), este último por cuspir publicamente nun retrato de Azaña.
Os sectores máis radicais provocan incidentes nas procesións de Semana Santa na capital, con lanzamento de petardos e cánticos da Internacional ao paso das procesións.
O incidente máis soado de toda a etapa republicana foi o sucedido o 4 de maio de 1936 en Bértola (Vilaboa). Naquela data, o párroco José Estévez Boullosa, recibe a visita do alcalde de barrio, o secretario da sociedade de agricultores e varios veciños que lle piden a entrega das chaves da capela de santa Marta, para instalar nela o centro obreiro. O cura contesta negativamente en tanto non recibira orde das autoridades e, temendo algún acto violento, retirou as imaxes. A capela apareceu coa porta rota, o altar e o retablo destrozados e cos restos dos mesmos colocados á entrada. Os presuntos autores foron detidos pola Garda Civil e encarcerados.
A conclusión que se segue do relatado anteriormente é que a gravidade deste tipo de actos, nunca xustificables, non alcanza na zona pontevedresa o grao de intensidade doutros lugares do estado. Non houbo danos a persoas e os materiais foron de escasa contía pero a repercusión deste tipo de actos vai máis alá dos danos materiais, dada a forte carga emocional que tiña para os crentes.

Imaxe: portada do folleto " La quema de conventos". Publicaciones Españolas, 1959. Madrid.