Incautación de sociedades pontevedresas (1): Agricultores de Mourente.

 

O primeiro de maio de 1914, un pouco antes de comezar a tradicional romaría que os obreiros pontevedreses celebraban xunto ao carballo de Santa Margarida (Mourente), colocábase a primeira pedra do local da Sociedade de Agricultores de Mourente. No acto tomou a palabra o dirixente agrario e, daquela, membro do partido socialista Manuel García Filgueira. As dificultades económicas impediron o avance dos traballos e non sería ata o 13 de novembro de 1927 (trece anos despois!) a celebración do remate das obras e a inauguración do edificio. Foi grazas ás achegas económicas dos sindicatos de canteiros e de albaneis pontevedreses e de particulares, como se puido rematar a obra; aínda así, a sociedade quedou empeñada e tivo que formarse unha comisión, presidida polo mestre Isolino Martínez, para recadar fondos. No ano seguinte xa se pagaran as débedas.

No acto inaugural estiveron presentes representacións das federacións obreira e agraria; falaron representantes das mesmas. A xunta directiva da sociedade estaba formada por Benito Couto, presidente; secretario, Víctor Baltasar; vicesecretario, Eduardo Rodríguez; contador, José Reboredo; depositario, Manuel de la Torre e como vogais Cándido González e Benito Abreu.

O local consistía nunha casa de planta baixa, no lugar das Laxiñas (cruce da estrada de Ourense coa que vai cara A Seca), de 120 metros cadrados.

Tras o golpe militar do ano 1936 foi incautado; na madrugada do dez de agosto dese ano, os falanxistas e “cívicos” prenderon lume ao local, que quedou só coas paredes. A Comisión Calificadora de Bienes Sindicales Marxistas determina que pase a ser propiedade da Delegación Nacional de Sindicatos.

Un informe da comisaría pontevedresa do 30 de agosto de 1937, dicía que todas as sociedades agrarias do concello de Pontevedra

estaban federadas en la Federación Comarcal Agraria, que a su vez coincidía ideologicamente con la Federación Obrera local, de significación comunista; en realidad el carácter de estas sociedades era absolutamente marxista

En setembro de 1937 faise unha valoración do solar e paredes, pois así quedara tras o incendio, e estímase en 4.058 pesetas. En outubro do ano 1963, con motivo dunha inspección efectuada pola delegación de Facenda sobre o estado dos “Bienes procedentes de Entidades Marxistas”, cóntase a situación da propiedade naquel momento:

han demolido las paredes que habían quedado del inmueble, por haberlo incendiado en 1937 (sic) y en el solar están construyendo un edificio destinado a la Sociedad Recreativa Mourente (De Labradores). 

Con data do 26 de outubro, a Organización Sindical comunica que “posee el edificio que utiliza la Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos de Pontevedra".

A intervención do concelleiro e home do réxime, José de la Torre, á fronte dun grupo de veciños, posibilitou que na propiedade (e con outros terreos comprados) se construíse o local da Sociedade Cultural e Deportiva de Mourente, aínda activa na actualidade.

 Foto: ATOPO. Deputación de Pontevedra.

A sociedade de agricultores "El Adelanto" de Dorrón (Sanxenxo).

A noticia máis antiga da existencia dunha sociedade agraria na parroquia de Dorrón (Sanxenxo) é do ano 1916; un xornal pontevedrés danos conta das tarefas para constituír na parroquia unha sección dese tipo a cargo da sociedade “Progreso”. Era moi habitual que outras sociedades tentaran espallar estas agrupacións fóra dos límites das súas parroquias, como parece ser o caso xa que “El Progreso” era o nome que recibía unha sociedade agraria de Sanxenxo presidida, en 1915, por Juan López. No ano 1921, a sociedade de Dorrón participa no Congreso Agrario de Pontevedra, como integrante da federación provincial.

O 22 de decembro de 1935, organiza un gran acto de afirmación republicana no que anuncian a participación de Elpidio Villaverde, en representación de Izquierda Republicana, Laureano Poza Juncal e José Echeverría. Ao final, os oradores foron outros: Víctor Casas, en representación do Partido Galeguista e José Echeverría, por Izquierda Republicana. O local estaba completamente abarrotado e os oradores referíronse ao fracaso da política de dereitas, defenderon a autonomía galega e pediron a unión de todos.

Temos noticia tamén das xestións efectuadas diante do subsecretario de Obras Públicas por parte dunha comisión de sociedades agrarias (Bordóns, Dorrón e Sanxenxo) así como do Centro Republicano Agrícola Comarcal de Samieira, para, en unión das autoridades da zona, pedir que se construíse unha estrada que, partindo de Sanxenxo e atravesando estas parroquias, mellorara as comunicacións.

No expediente de depuración do mestre de Dorrón José Cancela Guzmán, que fora secretario da sociedade de agricultores “El Adelanto” desa parroquia, atopamos bastante información sobre ela así como un exemplar dos seus estatutos. “El Adelanto” parece ser unha continuadora da sociedade citada pois era habitual que se constituíran sociedades, ás veces con nomes distintos, para sortear a clausura por parte das autoridades ou por desavinzas ideolóxicas.

Un dos cargos que lle efectúan a José Cancela é o de que fora secretario da sociedade “El Adelanto” de “carácter izquierdista”. O cargo non era menor pois o réxime castigaba os mestres que colaboraban con este tipo de sociedades; de feito unha das preguntas do informe-tipo na depuración versaba sobre este tipo de relacións.

O delegado civil de Sanxenxo considerábaa como de “significación marcadamente izquierdista”, cousa que, comprensiblemente, nega Cancela na súa defensa afirmando que era unha “entidad dedicada a la defensa de los intereses de los labradores del pueblo y ajena en absoluto a todo partido o ideología política”.

A comisión organizadora da sociedade aproba os estatutos nunha data tan emblemática como o 14 de abril, no ano 1933, e preséntaos no goberno civil, a efectos da lei de asociacións de 1932, o tres de maio dese ano. A comisión organizadora estaba formada por: Prudencio García Beloso, Mariano Viéitez, José Sanmartín, Joaquín García e Pedro Otero. O domicilio estaba no lugar da Granxa, na casa de José Vilariño.

O lema da sociedade era “Unión y lealtad” e os fins declarados: o desenvolvemento e a defensa dos intereses agrícolas, o melloramento de toda clase de bens materiais, a mutua protección e o perfeccionamento moral dos asociados e as súas familias. Non se limitaba a temas estritamente agrarios pois tamén procuraría o fomento do ensino coas escolas, conferencias, bibliotecas e outros medios. Para a consecución dos fins materiais ocuparíase con todo interese do relacionado coa agricultura, institucións económicas de previsión como socorros mutuos para casos de enfermidade ou inhabilitación, seguros do gando, censos, foros, construción de fontes e camiños...

Fai constar que non pertence a ningún partido político nin admitirá discusións sobre cuestións relixiosas; non obstante, como era acostumado nestas sociedades, os asociados estarían na obriga de votar os candidatos que decidise a maioría.

Tamén prestaba axuda a asociados en paro determinando a preferencia destes nas obras acometidas polos demais asociados e sinalando que a directiva debería facer xestións para facilitarlle traballo aos afiliados que estivesen no paro. O seu artigo 13 sinalaba o deber de “protegerse, auxiliarse y respetarse mutuamente, considerándose como hermanos; ser correctos, corteses y prudentes, haciéndose acreedores al general aprecio”.

En canto ao papel das mulleres debemos ter en conta as concepcións da época: podían ser socias, en todo acto da sociedade ocuparían reunidas sitio de preferencia e votarían antes que os varóns. Non podían ocupar cargos pois estes serían para socios varóns, maiores de idade e que soubesen ler e escribir.

Tiña moita importancia nestas sociedades a tarefa de arbitrar nas disputas entre asociados; a tal fin, na sociedade “El Adelanto” existía o cargo de consiliario, que tiña como función vixiar a conduta dos socios fomentando entre eles a paz e boa harmonía, emitir informes nos asuntos sometidos a procedemento conciliatorio e denunciar os abusos contra os socios e defendelos nos seus dereitos.

É de interese relatar brevemente o procedemento conciliatorio regulamentado. As diferencias e discordias entre socios que non requirisen a intervención xudicial estarían suxeitas a este procedemento. O lesionado nos seus dereitos comunicaríallo ao presidente; este reuniría a directiva para oír os interesados e, co informe do consiliario, tentarán imparcialmente un acordo razoable e levantarán acta. De non chegar a acordo, obterase un ditame por escrito de tres avogados, elixidos un por cada parte e o terceiro pola directiva. Decidirá a cuestión a conformidade en dous dos ditames. Os avogados serán pagados pola parte que non teña razón e, se as dúas partes non se conformasen, serán pagados a medias. Se non houbese acordo e demandasen ao socio que non tiña razón, a sociedade axudaría nos gastos ao socio que litigase con razón, sempre que o permitise os estado dos fondos.

Co golpe militar de 1936, esta sociedade foi disolta.

 

O médico Loureiro Crespo acusado de masón.

 

Unha das rúas máis coñecidas de Pontevedra leva o nome do doutor Loureiro Crespo; foi un médico moi coñecido na capital pontevedresa pero, seguramente, moi poucas persoas saben da súa actividade política ou da inculpación que sufriu acusado de pertenza á masonería. José Loureiro Crespo naceu o 2 de marzo de 1880 e faleceu o 15 de febreiro de 1961. Desempeñou o cargo de médico titular do distrito de Mourente, médico de Asistencia Pública Domiciliaria e foi presidente do Colexio Provincial de Médicos na década dos vinte e primeira metade dos trinta. Tivo unha activa participación política na etapa da monarquía ocupando o posto de concelleiro republicano na segunda década do século pasado. En tempos da 2ª República estivo afiliado a Izquierda Republicana.

O motivo da apertura de procedemento contra el, no ano 1944, por pertenza á masonería foi a existencia dunha ficha a nome de José Crespo Loureiro (cos apelidos invertidos) que enviou o goberno militar o 8 de maio de 1937 ao comandante instrutor Sisenando Martínez. Esta ficha dicía o seguinte:

Médico del Ayuntamiento de Pontevedra, éste individuo era muy izquierdista estaba afiliado a la Izquierda Republicana, concurría con frecuencia a la redacción de “El País” en compañía del Sr Prego, que era el Director (Fallecido). Se asegura que ambos fueron masones y que el Sr Crespo sigue siéndolo.

Efectivamente, Maximiliano Pérez Prego, propietario do xornal El País, era masón, grao 3 e con nome simbólico Claudio.

O nove de agosto de 1944, por orde do Comisario Xeral Político-Social, dous axentes da comisaría deteñen a José Loureiro, de 64 anos, para instruír dilixencias por estar incurso como masón na causa 155/37 sobre a masonería en Galicia. Tómanlle declaración e recoñece que “le habían inscrito” en IR pero que non tivera ningunha actuación. Cando o golpe militar estivera no asilo das Hermanas dos Anciáns Desamparados para protexelas contra calquera “atropello que pudiera cometerse por las izquierdas”; manifesta ademais que tiña un fillo Caballero Mutilado, outro fora voluntario na Mariña e as súas fillas eran cargos de Falanxe. Afirma tamén que nunca fora masón e que fora absolvido no expediente de responsabilidades políticas.

Loureiro Crespo, temendo polas posibles accións contra el por parte dos sublevados, xa fixera numerosas doazóns patrióticas desde o primeiro momento; por exemplo unha de 25 pesetas “Para el avión Pontevedra” (18-11-1936), outra de 20 para o exército (2-9-36) e pagaba unha cota mensual para o Auxilio de Invierno de 3 pesetas.

O 7 de setembro dítase providencia na que “en vista de la escasa entidad de los cargos que en principio aparecen formulados” determínase a liberdade provisional e así se lle comunica ao director da prisión pontevedresa.

O 24 de novembro de 1944 dirixe un escrito ao presidente do Tribunal Especial para la Represión de la Masonería y el Comunismo no que afirma:

No soy masón, no lo he sido, ni jamás se me ocurrió solicitar el ingreso. No fuí muñidor, ni apoderado, ni candidato en las elecciones para Diputados a Cortes. La Guardia Civil y todas las autoridades antes y después del Movimiento podrán informar a V.E. de mi actuación. Por lo tanto Exmo Sr tengo el atrevimiento de suplicar a V.E. con todos los respetos, me indique el origen o la persona a quien debo este favor, que tantos disgustos, molestias y perjuicios me lleva ocasionado.

O 14 de xaneiro de 1945 acórdase sobreser a causa 11.019, derivada do sumario 978/44 contra Loureiro alzándose todas as restricións.

A loxa Helenes nº 7.

Fai 16 anos publicamos aquí unha serie de entradas sobre aspectos da masonería na provincia de Pontevedra; nesta ocasión retomamos o tema e daremos unha visión xeral sobre a loxa Helenes nº 7, última das que tiveron actividade na capital.

Esta loxa foi creada oficialmente a principios de 1929 aínda que probablemente comezara a súa actividade a finais do ano anterior. Unha comunicación dirixida ao triángulo Adelante nº 7 de Ourense, así o confirma:

Unos cuantos amigos de la Libertad y afiliados a nuestra muy amada Or:. nos hemos decidido a levantar en estos Wall:. las columnas de un templo en honor del Gr:. A:. D:. U:. queriendo de este modo entrar en actividad mas:. Admiradores de vuestros entusiasmos y virtudes os ofrecemos nuestra insignificante cooperación tanto en el mundo mas:. como en el prof:. supliendo con nuestra buena voluntad las naturales deficiencias de nuestra corta experiencia y de la modestia de nuestras personas. Cordialmente os enviamos el 3X3 abrazo fraternal con el ósculo de paz en nombre de todos. (Lembrade que :. é a indicación dunha abreviatura na linguaxe masónica, por exemplo “prof:.” é “profano”).

Asinan o escrito o Venerable Mestre Amancio Caamaño Cimadevila “Servet” e o secretario José Echeverría Nóvoa “Roura”.

Na fundación da loxa deberon influír as indicacións de Gerardo Abad Conde, que desenvolveu naqueles anos un intenso labor de proselitismo. O primeiro Venerable Mestre que temos documentado foi Caamaño e o secretario Echeverría; estes cargos tamén serían desempeñados por Joaquín Maquieira Fernández “Ives-Delage” e por Gonzalo Martín March “Igualdad”. Nalgún documento aparece como secretario “Hermes” de quen descoñecemos o nome profano.

Entre os primeiros compoñentes, ademais da maioría dos citados, atopamos a Avelino Silva Güimil “Abel”, Juan Cueto Ibáñez “Indarra”, Isidoro Millán Mariño “Urco”, Andrés Corbal Martínez “Tenero”, Arturo Rey Juncal “Víctor”, Joaquín Poza Juncal “Vergniaud”, Benigno Barros Martínez “Gutemberg” ou Basilio Pintos Fonseca “Fraterno”.

Moitos deles foron detidos en 1930 nunha actuación policial no local en que se reunían no barrio do Burgo. Este local, propiedade de Avelino Silva, foi, con posterioridade, cuartel da Policía Armada e derrubado fai uns anos con motivo das obras do campo de fútbol de Pasarón.

Esta actuación policial puidera achegarnos moita información de primeira man sobre a loxa Helenes, pois, segundo escrito da Gran Logia Regional del Noroeste dirixido ao Gran Consejo Federal Simbólico de Sevilla, os axentes actuaron 

incautándose del libro de actas, sellos, etc, por donde se han enterado, como es consiguiente, de los nombres prof:., simb:., acuerdos, trab:. realizados, etc, levantándose una extensa acta de todo ello [...] como en los libros figuran datos de otros tall:. de Galicia, suponen se meterán con ellos.

Por desgraza, toda esta documentación desapareceu dos arquivos da Audiencia Provincial sospeitándose que foi eliminada a propósito para borrar implicacións de persoas afectas á nova situación tras o golpe militar. Certamente, a actuación demorada das autoridades golpistas, que posibilitou que non se atopase ningunha documentación significativa nos rexistros efectuados e o permitir e facilitar a saída cara o estranxeiro de máximos responsables da loxa como Maquieira e Selgas, deron lugar a sospeitas e acusacións veadas contra o gobernador civil, Macarrón, e militar, xeneral Iglesias, aos que círculos falanxistas consideraban ligados á masonería.

A maioría de afiliados eran membros dos partidos republicanos burgueses (FRG, ORGA, UR, IR) pero tamén houbo de dereitas e socialistas. Algúns afiliados estiveron pouco tempo e case sen participación; foi o caso de Isidoro Millán ou Andrés Corbal que, probablemente, se afiliaran por motivacións políticas de oposición á Ditadura de Primo de Rivera.

A falta de documentación fixo que se atribuíra a condición masónica a varios pontevedreses sen ningunha proba e baseándose en suposicións e rumores. Por parte dos falanxistas, a mera militancia en partidos republicanos xa levantaba sospeitas. En determinados informes acúsase de sospeitosos de masóns a Javier Andrade Cimadevila, Agustín Portela, Adolfo Álvarez Gómez, José García Santiago e Enrique Barreiro Vázquez, entre outros. Este último, en realidade, pertencía a unha sociedade espiritista e teosófica.

Nunha carta do mestre Manuel Guillán Abalo “Fermín Galán”, grao 3, ao Venerable Mestre Maquieira, hai referencias veadas (di que por precaución) a varias persoas, algunhas con afiliación masónica comprobada: Pintos (Basilio ou Carlos Pintos Fonseca), “del de Tuy” (Manuel Vicente Álvarez), e outras que, moi probablemente, tamén a tiñan ou estaban en camiño de tela; por exemplo Jar (Antonio Jar Dobarro, de IR), Sarmiento (o capitán retirado Delmiro Sarmiento, socialista) e “el del Barco de Valdeorras” (Ramón Fernández Cortés, pontevedrés que vivía naquela localidade ourensá).

En documentación incautada en Xixón, no local da Gran Logia Regional del Noroeste, de quen dependía a loxa pontevedresa, apareceron listados con datos de ingreso ou de exaltación aos distintos graos; así sabemos que Vicente García Temes “Viriato” ingresou o 17 de outubro de 1929, Joaquín Maquieira “Ives- Delage” e Maximiliano Pérez Prego “Claudio” son exaltados ao grao 2 o 1 de xaneiro de 1930 e ao grao 3 o 22 de maio dese ano (Maquieira) e o 31 de decembro de 1931 (Maximiliano). Manuel Vicente e Domingo Rodríguez Formoso solicitaron o ingreso en xuño de 1933. Joaquín Poza Juncal acada o grao 3 en 1929. O 1 de febreiro de 1930, varios membros reciben prancha de quite por pasar a formar o triángulo Solón nº 8. Tamén causan baixa por expediente debido a falta de asistencia e incumprimento de deberes, Andrés Corbal, Isidoro Millán e Jesús Fonseca Buceta.

Nos anos de vida da loxa, o número de membros debeu oscilar entre 15 e 25. Na VIII Asamblea Nacional Simbólica, celebrada no mes de xullo de 1929 en Barcelona, Helenes só tiña 10 afiliados. No Boletín Oficial nº 42 xa aparece con 18, número que aumenta ao reintegrarse algúns dos procedentes da disolución de Solón. Houbo algunhas baixas por motivos políticos.

Ademais da loxa do Burgo, tiveron outros lugares de reunión como a farmacia de Maquieira ou o primeiro piso do edificio no que estaba a imprenta de Joaquín Poza, na rúa Don Filiberto.

Ofrecemos a continuación un listado, co nome profano e o simbólico (agás algúns que descoñecemos), de integrantes documentados da loxa Helenes nº 7 ao longo da súa historia:

Álvarez Rey, Gabriel “Helios”

Barros Martínez, Benigno “Gutemberg”

Bermejo Sánchez, José “Zozaya”

Bretón Abelló, Tomas

Cob de la Guardia, Roberto “Raúl”

Conte Camps, José “Caminante”

Corbal Hernández, Andrés “Tenero”

Cueto Ibáñez, Juan “Indarra”

Eceiza Farré, José “Juan de Padilla”

Echeverría Nóvoa, José “Roura”

Escarabajal Peralta, Pedro “Asdrúbal”

Fernández Blanco, Ricardo

Fernández Cortés, Ramón

Fonseca Buceta, Jesús “Nazareth”

García Temes, Vicente “Viriato”

Guillán Abalo, Manuel “Fermín Galán”

Iglesias Durán, José

Iglesias Estévez, Pedro

Maquieira Fernández, Joaquín “Ives-Delage”

Martín March, Gonzalo “Igualdad”

Mas Sastre, Salvador “Lanuza”

Meis [ Martínez?], José

Millán Mariño, Isidoro “Urco”

Paz Martínez, J. Antonio “Marconi”

Pedreira Pazos, Manuel “Rousseau”

Pérez Guedella, Ramón

Pérez Prego, Maximiliano “Claudio”

Pintos Fonseca, Basilio “Fraterno”

Pintos Fonseca, Carlos

Poza Juncal, Joaquín “Vergniaud”

Reigosa Sieiro, Manuel “Assogiere”

Rey Castro, Jacinto “Nakens”

Rey Juncal, Arturo “Víctor”

Rodríguez Formoso, Domingo

Selgas Guillén, Federico

Silva Güimil, Avelino “Abel”

Vicente Álvarez, Manuel.

Houbo tamén persoas nacidas ou veciñas de Pontevedra que estiveron afiliadas en loxas de localidades distintas da capital; foi o caso de Manuel Portela Valladares, Laureano Poza Juncal ou Secundino Couto, entre outros, e que quedan fóra do ámbito desta entrada.

Á masonería da provincia de Pontevedra e ás accións levadas a cabo contra ela a partir do golpe de xullo de 1936, adicámoslle un extenso capítulo, “O contubernio xudeo-masónico” no noso libro “Os anos do silencio”. Sobre a masonería galega son referencia autores como Alberto Valín, Lucio Martínez, Luis Lamela (escribiu sobre a represión da masonería en Vigo) e Carlos Pereira (A Galicia heterodoxa), entre outros.

 

Masonería en Marín. O Triángulo Solón nº 8.

 

O triángulo Solón nº 8 de Marín constitúese a finais de 1929 e os seus primeiros membros proceden da loxa Helenes nº 7 de Pontevedra. O día 1 de febreiro do ano seguinte, para constituílo, reciben prancha de quite na loxa citada os masóns José Antonio Paz Martínez “Marconi”, grao 3 (mestre masón) e que adoptaría un novo nome simbólico, “Licurgo”, José Bermejo Sánchez “Zozaya”, grao 2 (compañeiro masón), Roberto Cob de la Guardia “Raúl”, Pedro Escarabajal Peralta “Asdrúbal” e “Tolstoy” e Salvador Mas Sastre “Lanuza”, os tres últimos eran grao 1 (aprendiz masón).

A razón da fundación (levantamento de columnas na linguaxe masónica) deste triángulo está relacionada coa aprobación, na Asamblea Nacional Simbólica celebrada en Cartaxena a principios de 1930, da constitución dunha Loxa Naval, integrada exclusivamente por membros da Mariña, militar ou civil. Créase así a loxa Atlántida, dependente da Gran Logia Regional del Suroeste de España, pero os talleres podían establecerse nos distintos portos. Un dos triángulos constituídos foi o Solón nº8 de Marín, lugar de moito interese debido á existencia do Polígono de tiro naval Janer e a base naval e “ser al mismo tiempo uno de los lugares de Galicia más propicios a todas las propagandas anticatólicas” (causa 155/37). Como veremos, non todos os afiliados foron mariños; a razón de non poder constituírse como loxa era o feito de que se necesitaban sete membros como mínimo e tres deles tiñan que ter o grao tres. Os triángulos só precisaban un mínimo de tres membros e un mestre masón.

Nun principio tiña seis afiliados e no ano 1931 ou 1932 “abate columnas” ou sexa péchase, algúns dos seus membros intégranse na loxa orixinal, a Helenes, e outros deixan a masonería.

Ademais dos citados, integraron o triángulo ao longo do seu curto tempo de vida, Valentín Pazos Fernández “Marcelino Domingo”, Gonzalo Martín March “Igualdad”, Ángel Ramonde Gregorio “Sherman”, Enrique Sanmartín García “Ferrer”, Manuel Rivero Fuentes “Caronte”, Enrique Vidal Espiñeira “Esculapio” e Eduardo Sánchez Rodríguez.

Ramonde e Vidal reciben “prancha de quite” por traslado en marzo de 1931 ao igual que Sanmartín e Escarabajal.

Tras o golpe lévanse a cabo unha serie de actuacións contra membros, reais ou presuntos, da masonería marinense. O 1 de xuño de 1937, o xuíz Colmeiro, encargado da persecución da masonería a nivel Galicia, ordena a detención e ingreso en prisión no cárcere de Pontevedra do armador Luis Pérez Quevedo, de Agustín Rey Fonseca e Antonio Muíños Búa. O 7 dese mes quedan en liberdade xa que “han cesado las causas que han motivado su detención”. Estas detencións obedecen a unha serie de denuncias, probablemente de sectores falanxistas da localidade (grupo de Temes e Bruno Schweiger), que motivaron a remisión, por parte do goberno militar (8-5-37) dunha serie de fichas de posibles sospeitosos.

A Luis Pérez Quevedo acusábano de que se efectuara diante do seu domicilio unha queima de papeis e que nos restos apareceran membretes masónicos polo que “es lógico sospechar que ese señor pertenecía a esa infame secta y por eso se dió tanta prisa por destruir todos los documentos que le podían comprometer”. Valentín Pazos (o único dos acusados que efectivamente era masón) estaba acusado de repartir folletos nuns buques e dependencias da Mariña facendo apoloxía da masonería. A José Esperón declárano sospeitoso por ser cuñado de Pazos e dirixente das Xuventudes Socialistas. A Agustín Rey, Antonio Muíños, Antonio Pazos e José e Eusebio Santiago considéranos sospeitosos por ter amizade con masóns ou por rumores no pobo. Ao panadeiro Eladio Santos Fontenla, aparte do rumor público, afirman que no seu carro de reparto de pan tiña pintado o símbolo masónico da estrela de cinco puntas; ademais era “Socialista, asegurándose que es masón [...] Es individuo de cuidado”. Antonio Landín Graña estaba considerado como “Comunista, asegurándose que es masón [...] Es hombre peligroso”. Ata chegan acusar a Sebastián González, xefe local da Falanxe en Marín, porque consideran que é de carácter débil e estaba influenciado por familiares e amigos pertencentes ao Frente Popular e á Masonería, “de los que recibe constantemente indicaciones en el sentido de sus conveniencias particulares y nunca en bien de las cosas justas y de la Patria”.

Algún dos masóns do triángulo Solón, como foi o caso de Salvador Mas Sastre, afiliouse a Falanxe e participa activamente coas súas milicias noutra localidade; tamén o acusan de delator de antigos compañeiros, posiblemente isto lle vale para que a condena a 12 anos de cárcere por masonería quede reducida a un confinamento domiciliario de 3 anos e un día.

Contra o esquecemento: o mestre Alfonso Dámaso Rodrigo Méndez.

Alfonso Dámaso Rodrigo Méndez naceu o sete de abril de 1895 en Bande (Ourense); era fillo de Joaquín e de Consuelo. Estudou a carreira de mestre; no ano 1925 reside en Figueirido (Pontevedra) e solicita unha praza de interino sendo destinado á escola de Figueroa (Cerdedo). No ano 1926 aproba as oposicións e, no 1927, destínano a Meira (Lugo). No ano seguinte trasládase a Porto (Salvaterra) e no 1933, pola quenda de consortes, toma posesión da escola unitaria nº 2 de Sanxenxo, xunto coa súa dona Bernarda Pereira Solla. Socio da Casa del Maestro de Pontevedra, fai unha doazón de 3 pesetas para a homenaxe que o maxisterio tributou ao ministro Marcelino Domingo no ano 1935. O labor docente deste matrimonio na localidade foi moi destacado, cun intenso compromiso pola renovación pedagóxica. (Véxase: Mestres deSanxenxo).

Alfonso tivo tamén unha destacada actividade política como militante socialista, organizador e secretario da agrupación do PSOE na localidade e afiliado á UGT.

Este compromiso político fixo que estivera no punto de mira das forzas da dereita e cando triunfa o golpe militar de 1936 vai pagar as consecuencias. Detéñeno nos primeiros días e ingresa no cárcere de Pontevedra. O 16 de agosto, varios militantes falanxistas toman a iniciativa de presentarse diante do comandante de posto da Garda Civil, José Freijanes Freijanes, para acusar o mestre. Declaran que fora o organizador das “milicias marxistas armadas”, que dirixira a requisa de coches “alentando a las masas para marchar a la capital con el objeto de ponerse frente al Ejército y la fuerza pública”. Conceptuábano como individuo de ideas extremistas que inculcaba aos nenos. A partir destas declaracións, o cabo chama a declarar outro veciño, que reforza as acusacións contra Alfonso. Explica que, o 20 de xullo, o mestre animaba a un cento de persoas que o acompañaban con gritos de “Viva o comunismo” e dicíalles que ían loitar polo proletariado e a Fronte Popular. Tamén lle oíra dicir que “esto pronto iba a terminar, y que algunas casas de esta villa (dirigiéndose a las de determinadas personas de derecha) serían pronto para algunos pobres que estaban viviendo miserablemente” e que aos elementos fascistas de Sanxenxo había que cortarlles a cabeza. Engade o declarante que Alfonso dixera que a súa maior alegría fora cando sacaran os crucifixos das escolas e cando puidese queimar a igrexa de Sanxenxo.

Pola súa conta, o cabo instrutor do atestado engade que Alfonso actuaba intensamente en política e que era un propagandista de ideas extremistas intervindo “incluso en asuntos de huelgas en los que se colocaba en actitudes de las que era imposible llegar a arreglarse”.

Alfonso Rodrigo presta declaración diante do xuíz militar como inculpado na causa 832/36, contra os principais dirixentes republicanos da localidade, os días 26 de agosto e 3 de setembro. Recoñece a súa actividade política pero nega as acusacións de que era obxecto.

O 28 de agosto ábreselle unha causa (1151/36) polo delito de rebelión. Ante a imposibilidade de localizar a Alfonso, pídense varios informes. O 20 de setembro, o director de prisións, Lago Búa, informa que, por orde da superioridade, fora entregado á Garda Civil para trasladalo a Caldas. O 30 de setembro, o secretario do instrutor dirixe un oficio ao xefe da comandancia da Garda Civil solicitando información sobre a prisión na que estaba detido o encartado; ao día seguinte, o xefe da prisión de Caldas de Reis comunica que o mestre non era coñecido na mesma e que se ignoraba o seu paradeiro. Repítese unha vez máis o proceso de xustificación da eliminación dun detido pola coñecida como “lei de fugas”.

O informe da Garda Civil, datado no 27 de setembro de 1936, afirma:

al ser conducido la noche del cinco del actual, en virtud de Orden recibida al efecto, desde esta Capital a la prisión de Caldas de Reyes, por los Guardias segundos de esta Comandancia Evaristo Cid Lozano y Manuel Araújo Fernández, aprovechando una parada que hizo el vehículo que los transportaba para reparar una avería, solicitó a la fuerza, se le permitiese apearse unos momentos por notar síntomas de mareo. Autorizado por la pareja para apearse, nada más bajarse del coche, emprendió una veloz carrera consiguiendo internarse en un pinar inmediato a la carretera y ponerse, protegido por la oscuridad reinante, fuera del alcance de la pareja conductora que le persiguió haciéndole varios disparos de fusil ignorándose la dirección que haya tomado

Alfonso Rodrigo formou parte dun grupo de presos que foron conducidos por forzas da Garda Civil, “cívicos” e falanxistas a Bueu na noite do 5 de setembro; alí foron asasinados e fondeados no mar. Non se atoparon os seus corpos.

Diante do feito da “desaparición” de Alfonso Rodrigo, o instrutor publica unha requisitoria para que se presente no prazo de 48 horas e, ao non facelo, declárao en rebeldía. O auditor de guerra considera que procede suspender as actuacións “hasta que se presente o sea habido el procesado”.

A Comisión depuradora do maxisterio tamén publica unha requisitoria o 24 de febreiro de 1937 dándolle un prazo de dez días para presentarse e facer alegacións no seu expedente.

Foto: Alfonso coa súa filla Narda. Proxecto Universitario Nomes e Voces.  https://www.nomesevoces.net/

O asasinato de Víctor García " O Brasileiro".

 

Eran as oito e media da tarde do tres de agosto de 1948 cando o xuíz de 1ª instancia e instrución de Lalín, acompañado do secretario, o forense e axentes da Garda Civil, achéganse á parroquia de Moalde, en Silleda. Desprázanse ao sitio coñecido por “Costa do río do Porto”; alí, a unha ducia de metros dun camiño de carro, ao lado dun valado que separa esta finca doutra chamada “Chouza da Brea”, entre a maleza, atópase unha foxa a flor de terra. Apréciase que está escarvada por animais e obsérvanse restos humanos. A uns catro metros localízase un cranio completamente desprovisto de carne e restos de roupa. As teas están podrecidas pero aínda poden apreciarse as cores, como o gris dun xersei de la tecido a man.

O forense manifesta que se trata do cadáver dun home, en completo estado de putrefacción, e que o enterramento debeu efectuarse facía catro ou cinco meses.

Na identificación do cadáver foi básico o testemuño do garda civil Manuel Rodríguez Carballo; este membro do servizo de información era unha peza fundamental dentro do Sector Interprovincial establecido en Lalín para a persecución e represión de “bandoleros”, mandado polo comandante Manuel Montero Galvache. Rodríguez Carballo participou en innumerábeis accións contra a resistencia. Segundo afirma este garda, os restos coinciden exactamente coa ficha que teñen no Sector correspondente a Víctor García García “O Brasileiro”:

estatura baja, fuerte, cabeza grande, cara ancha, nariz gorda, orejas pequeñas caídas hacia adelante, con dos dientes de oro en el maxilar superior en sus partes laterales, formando un puente con los otros dientes postizos de marfil.

A dentadura postiza foi remitida por correo certificado á capitanía xeral.

Non é o lugar para tratar extensamente a biografía de Víctor García nin os pormenores da resistencia política e armada na década dos corenta. (Sobre a resistencia na provincia pontevedresa ver Anos do silencio e sobre O Brasileiro https://victor-garcia-garcia-el-brasileno.com/ ). Só faremos uns apuntamentos imprescindibles: Víctor García García, “O Brasileiro”, “O Asturiano”, “Estanillo”, “Manolo dente de ouro” e diversos alcumes máis, naceu en Muriellos, no concello de Quirón (Oviedo), fillo de Vicente e Adelina, cos que emigrou a América a mediados da década dos 20, establecéndose en Santos (Brasil). Ao seu regreso a Asturias tivo unha destacada actividade sindical. A finais de 1939 está no norte de Portugal como delegado da Internacional Comunista e desempeña tarefas relacionadas co partido comunista e a organización dos refuxiados na zona. En Vinhais e Castro Laboreiro entra en contacto con grupos de fuxidos procedentes de Galicia e Asturias que serían os pioneiros no movemento guerrilleiro. En 1943 reside en Fontao (Silleda), nas minas de volframio, e xunto con outros compañeiros participa na reorganización do PC, do que é responsable rexional. Máis adiante pasa a residir en Vigo; dende esta cidade dirixe o PC galego e organiza as Xuventudes Unificadas e Unión Nacional Española. Recibe o apoio de José María Urquiola “Chema” que, en 1945, foi detido en Ourense e, a consecuencia desta detención, prodúcense unha serie de “caídas” na militancia do partido en Galicia.

A finais deste ano ou principios de 1946, Víctor crea, con militantes do partido que se pasan ao monte para evitar as detencións e con membros de grupos armados xa existentes na zona de Vigo, o Destacamento Paco Barreiro. Tras a súa desarticulación, froito de delacións e axentes infiltrados, “O Brasileiro” marcha cara Silleda e únese ao grupo de Eugenio Rueda Perosanz e Miguel Nicolás Esperante “O Corcheiro”. Rueda e “O Corcheiro” xa proporcionaran cobertura, en 1944, ao grupo de Luis Blanco e Diego Valero, que foran detidos ese ano e executados mediante garrote en Pontevedra no 1946.

No partido comunista facía tempo que as cousas cambiaran; a persecución contra os partidarios de Jesús Monzón era intensa e as acusacións de infiltrados ou “axentes provocadores” estaban á orde do día. Un dos sinalados era Víctor García. A finais de 1945 chegaron a Galicia José Gómez Gayoso e Antonio Seoane para poñerse á fronte do partido e da resistencia armada; Víctor continuaba tendo un grupo importante de seguidores pero foi relevado á fronte do partido.

En Mundo Obrero (18-7-1946) advertíase da expulsión do Brasileiro “por convertirse en un provocador al servicio de la Falange”.

Víctor ferírase de xeito accidental cunha pistola, fora curado por un médico e estaba refuxiado na casa de Antonio Carracedo, na Estrada . En xaneiro de 1948, Benigno Andrade “O Foucellas” fáise cargo da Vª Agrupación da que forma parte o grupo do Corcheiro e, polo tanto, Víctor García. Seguindo as ordes da dirección do partido, decídese eliminalo. O día de san Brais, 3 de febreiro de 1948, un grupo composto por Benigno Andrade “O Foucellas”, Miguel Nicolás “O Corcheiro”, Vicente López Novo “ O da Nova”, Julio Bazarra “O Miope” e Constantino Menéndez “Tino”, recólleno na casa de Carracedo e diríxense cara Bandeira; na citada carballeira de Moalde “Tino” dispáralle un tiro na noca e entérrano.

As fontes da Garda Civil atribúenlle a responsabilidade da decisión a “O Foucellas”: o comandante Montero Galvache afirma que

según informes adquiridos el Foucellas desconfió de su fidelidad a la partida y lo sentenció a muerte dándole un tiro con pistola según parece en la nuca el TINO, en ocasión de venir o ir por el camino del monte de San Sebastián. (informe 16-8-48, causa 472/48).

O tenente coronel Francisco Aguado, no seu libro “El maquis en España”, escribe:

“Foucellas” da con su escondite, le detiene y tras ser condenado a muerte por “Julián”, entre “Foucellas” y “Tino” lo “ajustician” separándole la cabeza del tronco y a presencia de toda la partida, con el fin de que sirva de ejemplo.

Nun informe do PCE recoñécese a autoría do asasinato:

 Por fin lo cazamos. Este canalla se nos escurría como una sanguijuela. [...] En concreto, un provocador que nos dió muchos disgustos y que, aunque tarde, hemos eliminado.

Logo do descubrimento do cadáver, danlle sepultura no adro da igrexa de Moalde.

Foto: https://victor-garcia-garcia-el-brasileno.com/blog/