Triquiñóns.

 Adicado a Enrique Acuña por botar luz sobre a figura e a obra de Xosé Ruibal.

Coincidindo coa magnífica exposición no Museo de Pontevedra sobre a figura do escritor José Ruibal Argibay, comisariada por Xosé Enrique Acuña, a editorial Galaxia publica dúas narracións inéditas da súa autoría: "Triquiñóns" e "18 días á sombra". A publicación conta cunha detallada e esclarecedora introdución de Enrique Acuña, que nos achega a peripecia vital de Ruibal e o contexto histórico no que se desenvolveu. Como ben indica Acuña, a novela "Triquiñóns", pola data na que se escribe (mediados dos anos cincuenta) "de publicarse en 1956, convertería a Ruibal nun pioneiro da temática da Guerra Civil na nosa literatura".

Sobre a violencia executada polos alzados no concello de Xeve e como se ve reflectida nesta novela, trata esta entrada. Sen dúbida, o marco espacial da novela é Xeve e non faltan referencias xeográficas e humanas que o proban; aínda que, como é lóxico, o relato enriquécese con achegas procedentes doutros contextos.

Non é doada a identificación dos personaxes que, baixo pseudónimos, aparecen no texto; o tempo transcorrido e os recursos creativos utilizados impídeno. Aínda así, polo menos dous deles son perfectamente identificables: o mestre don Sinforoso é, con certeza, o mestre José Iglesias Rodríguez, autor de numerosos libros, entre eles o impagable "Lecturas patrióticas". Dese libro e do seu autor demos conta neste blog fai anos. Iglesias desempeñou o cargo de alcalde e xefe local tras do golpe militar. O outro personaxe identificable, Daniel da Peniña, republicano, socialista, ben podería ser o señor Daniel, de quen todas as testemuñas contan que foi obrigado a transportar no carro os asasinados na Lomba (Gargallóns).

No concello de Xeve, a violencia máis cruenta afectou varias persoas; dúas executadas tras consello de guerra e sete (pode que oito) nas chamadas execucións extraxudiciais ou "paseos". Ningún dos mortos era nativo de Xeve e só un estaba aveciñado nel.

Os executados foron o albanel, nacido en Lérez e residente en Gato Morto, Manuel DiosCostado e o mestre de Verducido Eduardo Muíños Búa. Sobre eles pesaba a acusación de levar a cabo requisas de armas nesta localidade. Era imposible desmentir a acusación pois estaba acreditada a presencia dos acusados e outras persoas (Nemesio Laya, Ciriaco Licer, Ramón Rey...) que, a bordo dunha camioneta, recorreran o concello requisando armas nas casas de veciños considerados dereitistas. Os propios acusados recoñeceron os feitos pero aducen (o que era certo) que tiñan autorización escrita do gobernador civil. Estaban actuando de acordo coa legalidade. A maiores, era difícil negar a recollida cando, pola entrega dunha escopeta incautada ao cura de santa María de Xeve, Victorino Pereira, lle asinaran un recibo:

En la parroquia de Santa María de Geve a veinte de Julio de mil novecientos treinta y seis, recibe D. Eduardo Muíños Búa y D. Nemesio Laya una escopeta, fuego central, calibre veinticuatro (24) que, por orden del Sr. Gobernador, entregó D. Vitorino (sic) Pereira a D. Eduardo Muíños, guardia cívico al servicio del Estado.

Encausados no sumario 1098/36, celébrase o consello de guerra o 20 de novembro e foron condenados a morte. O tribunal estaba presidido polo tenente coronel Antonio Durán Salgado, os vogais eran os capitáns Antonio Fontenla Romero, José Gándara Gándara, Luis Sánchez Cantón, Rafael Reyes Campos e Manuel Casal Castro. Actuou como poñente o tenente auditor Joaquín Otero Goyanes, de fiscal o letrado habilitado Manuel María Puga y Ramón e de defensor o alférez de complemento Juan Astor García de Medrano. Foron executados ás sete e media da mañá do 2 de decembro de 1936 no alto da Caeira.

A Ciriaco Licer e Nemesio Laya condénanos a reclusión perpetua.

Outros veciños tamén foron detidos por participar nas requisas: Eligio Portela Pazos "Carriñolo", afiliado á sociedade de mecánicos da UGT, residente en Couso e o veciño de Filgueira Eligio Corbacho Riveiro. Foron denunciados por "cívicos" da localidade. Lembremos que Xeve contaba con Garda Cívica propia, que tiña unha sección a cabalo; esta sección era moi útil na persecución de fuxidos no Acival e outros montes do municipio. A destacar a declaración a favor dos acusados dunha muller, Adelina Vaamonde. Neste caso só foi procesado Eligio Portela e a causa foi sobresida pero quedou a disposición da autoridade gobernativa (4-3-1937).

Nas requisas, ademais do citado cura de santa María, tamén foron vítimas outras persoas, entre elas o propio José Iglesias (Don Sinforoso) ou o cura de santo André, Manuel Ogando. Este último, sempre defensor dos seus veciños, dixo non recoñecer os participantes. A propósito do seu comportamento, contamos unha anécdota que nos relataron: En tempos da República organizouse unha procesión; nun determinado momento saíulles ao encontro un tal Miguel Ruibal que, armado dunha escopeta, preguntoulle ao cura "a onde leva a ese de paseo?" (referíndose ao Cristo). A cousa non foi a maiores pero, tras o golpe, a Garda Civil e falanxistas interrogaron ao cura, que dixo descoñecer ao causante.

A violencia extraxudicial aparece reflectida en "Triquiñóns" coa narración do asasinato colectivo que tivo lugar no que Ruibal nomea como As Barronqueiras. Trátase dun episodio no que o relato novelístico coincide no esencial coas fontes documentais que recollín sobre o caso. O escrito por Ruibal só difire ao contar o enterramento dos corpos. Sen dúbida, nun desexo de engadir intensidade dramática ao episodio, conta como os veciños obrigados a enterralos se despoxaron das camisas para cubrir o rostro dos asasinados. A realidade, testemuñada ao autor por persoas que presenciaron o feito, foi que se taparon cunha saba que mandou traer o cura da súa casa. Facemos constar que houbo moitas testemuñas debido a que a chegada e enterro dos cadáveres coincidiu cun acto de defuntos.

os falanxistas viñeron ata Filgueira, en Xeve, petando nas portas e mandando preparar un carro cunha pouca palla, obrigaron a ir buscar os cadáveres e cando chegaron de volta á igrexa eran xa as dez da mañá e como era un acto das ánimas, estaba moita xente que empezou a chorar e dar gritos e tamén choraba o cura, don Manuel Ogando. Fixeron un burato xunto ao cemiterio e botáronos nel colléndoos polos pés, o cura mandou buscar unha saba e tapalos antes de botarlle a terra dicindo: “pobrecitos, no son animales”. Alí están enterrados. (Testemuño de V. C. E.)

Un veciño de Gargallóns (2018) precísame que o lugar das mortes fora na Lomba, en Gargallóns, e incluso dime o nome de dous veciños "cívicos" participantes; isto sábeo porque a noite dos feitos os “cívicos” cortaron o paso polo lugar e déronlle o alto a unha persoa que ía moer ao muíño e este puido coñecer a un deles (coñecido participante neste tipo de actos do que eu tiña referencias).

Nos diarios escritos por dous presos no lazareto, Bienvenido Lago (Caeiro e outros,1995: 156) e Valentín Briones (Abuín,2018: 344), aparece mencionada unha saca efectuada o 11 de novembro en san Simón e que coincide co relatado a continuación. Nunhas notas reservadas da policía afírmase que, o día 11 de novembro, sacan a Gumersindo González González, José Romero Castiñeira, Alberto Casal Dozo, Ángel Rial Vidal e Eduardo García Santos. Estes, xunto con Antonio Fariña Duque, son, con toda a probabilidade, os enterrados en Xeve. As testemuñas falan de sete, seis ou cinco mortos. Sabemos que poden ser estes porque investiguei o caso dun deles, Alberto Casal Dozo “O Rosquilleiro”. Na causa 199/37 afírmase que foi entregado á Garda Civil para trasladalo ao cárcere da Caniza. Existe un oficio do xefe do lazareto, Pelegrín González, (29-1-1937), no que se comunica que Alberto foi trasladado ao cárcere de Redondela o 11 de novembro xunto con varios máis, existe recibo da entrega; no cárcere de Redondela certifican o ingreso por orde de Lago Búa e que o 12 de novembro fixérase cargo deles a Garda Civil. Unha vez máis terxiversáronse as circunstancias dun “paseo” colectivo presentándoo como un intento de fuga individual dun preso; neste caso a Garda Civil informou sobre Alberto dicindo que “dicho detenido y procesado fué muerto en Geve cuando intentaba fugarse de la fuerza que le conducía”.

Quen decidía os listados dos presos obxecto das sacas na zona de Pontevedra era un "tribunal" formado polas seguintes persoas: o comandante xefe accidental da Garda Civil, o delegado de orde pública e o xefe efectivo da Garda Cívica. Tamén asistía o inspector provincial de prisións. Estaban enterados e autorizaban o gobernador civil e o comandante militar. Da execución destas ordes encargábanse determinados gardas civís, "cívicos" e algúns falanxistas.

Outro "paseado" en Xeve foi o veciño de Mourente e membro das milicias antifascistas Manuel Amoedo Nogueira. Amoedo, que xa fora detido en outubro de 1934 e estivera preso no penal de Ezkaba en Pamplona, estaba agochado pola familia da súa moza en Xeve; as coaccións e ameazas levaron á súa localización polos "cívicos" e ao seu asasinato en data indeterminada.

Na novela de Ruibal tamén están presentes as extorsións de todo tipo (sexuais, económicas...) que efectuaban as redes corruptas integradas por algúns gardas, "cívicos", falanxistas e autoridades do réxime franquista ( Picapreitos na novela). Quen tiña un familiar en perigo acudía a estas redes para, previo pago, obter a seguridade de que non ían ser detidos ou "paseados". O caso máis soado foi o da integrada polo inspector de prisións Lago Búa, o médico Bustelo e outros; foron fusilados polo propio réxime nunha medida que se utilizou como propaganda da rectitude dos sublevados pero que non levou a que desapareceran nin os "paseos" nin as extorsións.

Na novela hai varias alusións á lectura de El Socialista por parte de varios parroquianos; é ben certo que o socialismo era a ideoloxía predominante nas organizacións agrarias do concello.

Tras o golpe, o colaboracionismo cos alzados e os virachaquetas que esquecían o seu pasado para sumarse aos vencedores tamén estaban presentes. Así aparece o personaxe do Coitelo; este tamén exemplifica a figura do contrabandista, en conivencia cos gardas, noivos das súas fillas. A autarquía económica implantada polos sublevados tivo tamén unha función de castigo para os sectores de poboación desafectos e serviu como unha recompensa máis para os leais. O contrabando (entrada ilegal de mercancías dende outro país) e o estraperlo (comercio ilegal de mercancías) representaron unha porcentaxe moi elevada das transaccións económicas. En Xeve estivo moi presente o estraperlo de fariña, moi ligado aos muíños de Couso e outros lugares. Estraperlistas, moitas delas mulleres, asistían ás feiras do interior, como a de Bandeira ou A Estrada, para comerciar con mercancías intervidas. O ómnibus dun veciño de Xeve, Sanmartín, facía viaxes a estas feiras e, como os doutras empresas, era utilizado por estraperlistas e todo tipo de aventureiros. Tampouco faltaban os que negociaban co volfram de Fontao e, posteriormente, dilapidaban o gañado nas "timbas" da noite pontevedresa.

Ao longo do relato sempre está presente o papel subordinado da muller, moitas veces obxecto de extorsións e abusos de carácter sexual. (Véxase a actuación de Raboteso, o negociante cos subsidios).

Nestes anos nos que abusos de todo tipo, violencia, fame xeneralizada, a poboación busca estratexias de supervivencia que, moitas veces, podemos encadralas no que se chama resistencia de baixa intensidade ou "as armas dos pobres". O pequeno estraperlo, o uso fraudulento das cartillas de racionamento, a ocultación de cupos, etc, podemos englobalas neste apartado. Unha destas estratexias está moi ben recollida por Ruibal e coincide ao pé da letra co que temos constatado en testemuños orais na zona. Trátase na actividade de individuos, que nalgúns casos traballaban como axentes nas propias compañías de seguros, que, en conivencia cos propietarios, provocaban incendios nas casas para cobrar indemnizacións defraudando ás compañías de seguros. A técnica consistía en retirar antes os obxectos de máis valor e aproveitar a ausencia de veciños con motivo da asistencia a romarías, enterros ou festas, para evitar que acudisen a apagar o lume. Unha testemuña contábanos como se fixera famosa unha vella máquina de coser que ía de incendio en incendio para reclamar a correspondente indemnización polo seu deterioro.

En resume, Triquiñóns ofrécenos un retrato fiel do Xeve da guerra e posguerra, que corrobora moitos datos da historiografía desa época.

Censura de espectáculos.

 

Dentro dos espectáculos de variedades, as revistas estaban suxeitas a unha especial vixilancia pola censura. De feito, as revistas ou xéneros arrevistados só podían representarse nas capitais de provincia e nas cidades con máis de 40.000 habitantes (no caso de Galicia: Vigo, Compostela e Ferrol). Un oficio da Dirección General de Cinematografía y Teatro (8-3-1955), ordenaba vixiar especialmente as formacións de vicetiples, sobre todo se eran contratadas na localidade, pois este feito era indicativo case sempre "de una bajísima valoración artística del espectáculo o de inadecuación y exigüidad excesiva de los vestuarios hasta llegar a hacerlos inadmisibles".

As normas non sempre eran respectadas e isto supoñía a imposición de multas ás empresas. A sala de festas viguesa Fontoria, foi expedientada por reincidente nestas faltas en novembro de 1962; a proposta de sanción era de 1500 pesetas.

As autorizacións concedidas eran moi detalladas en canto ás condicións que debían cumprir. Na que obtivo a compañía de variedades "Festival en Gila color" para actuar no teatro García Barbón no mes de agosto de 1958, insístese en que debe aterse en todo momento ao repertorio e vestiario autorizados pola Dirección Xeral e visado pola subdelegación viguesa e "observar estrictamente cuantas indicaciones le sean hechas durante el ensayo general y en el curso de las representaciones por el Servicio de Inspección". Ademais, deberían ter moi en conta as seguintes normas:

1. Non poderían usar emblemas relixiosos ou patrióticos nin condecoracións.

2.- Os traxes axustaranse estritamente aos bocetos autorizados, non podendo usar os de dous corpos que non estivesen totalmente unidos.

3.- Corrixir enerxicamente o costume inadmisible dalgunhas actrices de recollerse o pantalón de baile alterando a liña normal.

4.- "En los gestos, ademanes y diálogos se evitará todo cuanto esté en pugna con la moralidad y buen gusto, prohibiéndose las interpolaciones, así como la intercalación de textos o combinaciones de actualidad".

5.- Prohíbese que as artistas se dirixan ao público ou que este interveña na representación.

6.- "En los bailables de carácter tropical- mambos, sambas, rumbas, etc- no se permitirán los movimientos acentuados exageradamente que resulten groseros y obscenos y se empleen como recurso para suplir la carencia de recursos artísticos".

7.- A pasarela só podería utilizarse para o desfile das artistas, sempre con traxes longos e prohibíndose a execución de números coreográficos ou bailables.

O delegado provincial de Información e Turismo non deixaba de lembrarlle a normativa ao subdelegado vigués para que os traxes e texto "se ajusten con absoluta exactitud a los libretos y figurines autorizados". Ademais debería vixilarse a actitude dalgúns intérpretes para que se axeitase "a fundamentales principios de orden moral y ético".

Cando a cantante Lilian de Celis, a "emperatriz del cuplé", actuou en Vigo, no mes de maio de 1959, co seu espectáculo "Ayer, hoy y siempre", as indicacións foron: 

Queda prohibida toda alusión, parodia o imitación relativa degeneración sexsual (sic). Deberá cuidarse que no sean ejecutados movimientos manifiestamente groseros e inmorales. Queda absolutamente prohibida la presentación de números arrevistados indibiduales (sic) cuyas características y vestuarios sean los propios de las revistas.

 Esta artista xa tivera problemas coa representación en Ourense. Nunha entrevista (El Pueblo Gallego, 29-5-1959), afirmaba: "Además de cantar cuplés, sé lavar, planchar y cocinar, como toda mujer...que sea mujer, claro".

Ao Ballet Hispano Americano indicábaselle que "Se prohíbe toda clase de contorsiones y movimientos que, en su exageración, lleguen a despertar apetitos sensuales". Non estaba de máis as advertencias pois, na súa actuación na sala Brasil, o 14 de febreiro de 1956, denunciouse que: 

los ademanes indecentes y repulsivos de que en dicho apartado se habla consistieron en contorsiones exageradas de cadera del dicho artista masculino y ademán de lanzarse hacia los pechos de la artista en forma impúdica y dando saltos como enfurecido por la pasión sexual, originando expresiones de asco en parte del público.

Contra o esquecemento: Manuel Calvo Lores.

A finais de decembro de 1949, máis de trece anos despois do golpe de estado, fai a súa presentación no Goberno Militar de Pontevedra Manuel Calvo Lores, solteiro, 45 anos de idade e domiciliado en Lérez. O 22 dese mes dirixe unha instancia ao capitán xeral da 8ª rexión militar na que expón que, no ano 1936, ocupaba o cargo de presidente da Agrupación de Dependentes, "filiado en la política marxista". Por crerse perseguido fuxira a Braga (Portugal) e alí residira ata a actualidade. Manifesta que desexa acollerse a varios indultos pois sabe que estaba declarado en rebeldía. Ordénase a apertura de dilixencias previas (D.P. 43/1950).

O 27 de xaneiro de 1950 interrógao a policía e cambia a versión que dera na instancia citada: afirma que pasara a Portugal en 1937, de alí a México volvendo a Portugal en xuño de 1947, de alí entrou en España por Filgueira. A policía non acredita nesta versión: 

Estas manifestaciones no parecen ser ciertas, ya que no tiene justificante alguno que lo acredite y la impresión general es que estuvo escondido en esta capital y alrededores, creyéndose que hace estas manifestaciones para no comprometer a quién o quienes le tuvieron escondido.

Os testemuños que temos coinciden coa policía e aseguran que estivera agochado, xunto co seu parente Alejandro Gama (entregouse no 1945) en varios lugares da parroquia, entre eles o cemiterio parroquial e a casa familiar.

Dada a significación política e sindical de Calvo, no caso de que o detiveran nos primeiros meses tras o golpe, era altísima a probabilidade de rematar executado ou "paseado", do mesmo xeito que moitos dos seus compañeiros.

Manuel fora o principal dirixente da Agrupación de Dependentes na que ocupara os cargos de vicepresidente e presidente. Participara como un dos vogais obreiros na Comisión Especial para entender das reclamacións presentadas polos represaliados en outubro de 1934. O 10 de febreiro de 1933 detivérono e ingresa en prisión, xunto con outros membros da Agrupación (Modesto Álvarez Castro, Viriato Lamas Fernández, Antonio Fandiño Estévez, Pastor Torres Paz) e Alejandro Gama Casalderrey. Todos eran sospeitosos de ser os causantes de danos nos escaparates dos almacéns de Olmedo; os danos causados estaban estimados en 500 pesetas. O 18 do mesmo mes, denúnciano por boicot aos talleres de Pazó. O 15 de outubro do 1934, detéñeno por coaccións a vendedoras de artigos de primeira necesidade e queda a disposición do Comandante Militar. Interviu como orador en numerosos mitins nos que, segundo a policía, era "uno de los que con mayor ahínco los llevaba al comunismo".

Na causa 115/37, na que estaba en rebeldía, atópase un informe policial (22-3-1937) na que resume os seus antecedentes:

significado comunista, contando con gran ascendiente dentro de las milicias marxistas de las que fué el organizador. Era presidente del gremio de Dependientes de Comercio, siendo el inspirador y dirigente de cuantas huelgas y conflictos surgiesen en este ramo. Asimismo era miembro del Comité Arbitral de la Delegación del Trabajo y patrocinador de las soluciones más absurdas en los conflictos sostenidos con los patronos. Durante los sucesos revolucionarios del pasado mes de Julio trabajó activamente en la recluta de armas y hombres para hostilizar a las fuerzas nacionales, estando entrando y saliendo constantemente en el Gobierno Civil, huyendo tan pronto como fué declarado el estado de guerra por el glorioso Ejército.

Manuel Calvo Lores será avalado por dous influentes industriais pontevedreses do gremio da ferretería: Rafael Varela Feijóo ("Hijos de Saturnino Varela") e Andrés Rodríguez ( Establecementos Afar). Ambos declaran ao seu favor; Rafael afirma que, como empregado, observara 

una conducta ejemplar, sin que el declarante le conozca actividades políticas más que las de estar afiliado como todos los empleados, en la Organización de Dependientes de Comercio [...] no considerándolo como persona revolucionaria por su comportamiento y manera de ser.

 Andrés declara que "le merece un gran concepto y lo cree incapaz de hacerle mal a nadie".

O auditor, Hernán Martín- Barbadillo, propón que rematen as dilixencias sin declaración de responsabilidade e o capitán xeral ratifica a proposta o 27 de marzo de 1950, polo que queda en liberdade.

Familias represaliadas: Guillán Abalo.

 

Manuel Guillán Abalo, mestre, membro destacado da masonería, foi o membro da familia cun final máis tráxico: asasinato extraxudicial na ponte do Regueiro (A Estrada). A el dedicámoslle varias entradas neste blog: https://anosdomedo.blogspot.com/2008/06/masonera-en-pontevedra-ii-manuel-guilln.html e https://anosdomedo.blogspot.com/2020/03/defensa-do-venh-fermin-galan.html. Tamén trataron sobre os Guillán Abalo en https://www.tabeirosmontes.com/ponte-do-regueiro.html

Outros dous irmáns, Gonzalo e Pascual, destacaron como elementos contrarios aos sublevados e, como tais, foron perseguidos nos primeiros días posteriores ao golpe e, máis tarde, na represión contra a resistencia ao franquismo.

Pascual, estudante, natural do Carril (Vilagarcía), era un dos membros das milicias que pretenderon resistir a rebelión militar; estas milicias organizáronse con membros das xuventudes da esquerda obreira e tiñan como centro o goberno civil. Froito dos incidentes que alí ocorreron tras a rendición telefónica do gobernador civil Gonzalo Acosta, foi encausado, xunto con Constantino Gómez Rodríguez, por un delito de tentativa de asasinato. A outro dos participantes nestes feitos (ademais de xefe destas milicias), Jacobo Zbarsky, condenárono a morte e foi executado o 10 de agosto no polígono de tiro de Figueirido.

A causa 245/36 contra Gonzalo e Constantino foi tramitada inicialmente pola xurisdición civil. Guillán declara, o 29 de xullo, diante do xuíz de 1ª instancia Serapio del Casero; nega que tivese armas e afirma que, aínda que no goberno civil había moita xente armada, 

ninguno de ellos intentase agredir al Sr, Gobernador Civil porque esta resignase el mando a favor del Militar, aunque si se censuró duramente el que procediese de dicha forma

 Declara tamén Amancio Caamaño que admite que houbo "ofuscación y desorden" e intentos de agresión ao gobernador pero non consideraba que foran Guillán, Gómez ou Zbarsky.

O gobernador Acosta afirma que

 se produjo un gran revuelo entre multitud de personas que en dicho Gobierno Había del Frente Popular, armadas la mayoría de ellas, pues eran contrarios a que se adoptase dicha actitud, y al conocerla empezaron a apostrofar gravemente al declarante, llamándole traidor y diciéndole que no saldría ya del Gobierno Civil [...] sintió dos disparos y al dar la vuelta para ver quién los hacía vió a un joven que no conoció [...] y detrás de él venían unas cuantas personas que eran las que los excitaban. (2-9-36).

Os informes da comisaría (12-1-37) sobre os irmáns Guillán eran os seguintes:

[Pascual] "Afiliado al Partido Socialista y exaltado de la idea marxista como otros hermanos suyos que formaban parte de los grupos que constantemente molestaban a las personas, mujeres principalmente, que en los pasados tiempos de la República y sobre todo en sus principios, llevaban algún símbolo religioso como prenda decorativa; el 20 de julio último intervino con los extremistas en sus actuaciones de resistencia; perteneció también a Juventud Socialista".

[Gonzalo] "Individuo exaltado como sus otros hermanos y agitador; intervino de parte de los extremistas en el movimiento nacional y el día 20 de julio formaba parte del grupo armado que estaba en las habitaciones del Sr. Gobernador y uno de los que nombraron capitán de las fuerzas rojas a Zbarsky (hijo) y de los que intentaron matar al Gobernador en el momento que decidió resignar el mando"

O sucedido nestes días pasa a ser xulgado mediante a causa militar 115/37. Nela aparecen como acusados, entre outros, Gonzalo e Pascual Guillán Abalo. O seu defensor, alférez Feliciano Gómez, nega que fosen elementos destacados do "movimiento antiespañol-soviético preconizado por el Frente Popular"; en realidade eran unhas vítimas máis da "axfisiante atmósfera político-social". Alega que Gonzalo padecera un transtorno mental polo que fora declarado inútil para o servizo militar.

Nun dos resultandos da sentenza afírmase:

Que los procesados PASCUAL y GONZALO GUILLÁN ABALO se personan en los primeros momentos del Alzamiento militar en el Gobierno Civil y dependencias de la Diputación, y provistos de armas asisten a varias reuniones con elementos destacados del marxismo, viéndoseles formando parte de un grupo de paisanos armados.

Foron condenados a reclusión perpetua. Estiveron recluídos en San Simón, no penal de Burgos e en Figueirido; neste último acadan a liberdade provisional o 25 de setembro de 1941 aínda que, dende principios dese ano, estaban en prisión atenuada no domicilio.

Pero a actividade resistente dos irmáns non remata aquí. A Gonzalo, que exercía como practicante e residía na rúa Privada Moderna (Vigo), detéñeno o 14 de abril de 1947 por suposta pertenza a unha célula comunista e reparto de propaganda subversiva. Considerado desafecto, foi obxecto dos interrogatorios do inspector xefe Apolinar Portela. Un informe requirido ao Centro psiquiátrico militar de Palencia afirma que "es irresponsable de los actos delictivos que de tipo ideológico o de conductas con sus semejantes puedan derivarse de sus concepciones sociales, éticas, morales, religiosas y de persecución antes citadas". Foi xulgado en Vigo por rebelión militar e condenado a seis meses e un día.

Pascual, auxiliar de contabilidade, vivía en Lérez. Detéñeno o 5 de agosto de 1951 con motivo da "caída" da organización comunista nese ano. O 10 de setembro declara que, desde que saíra do cárcere "no ha intervenido en ninguna actividad política, por habérselo jurado a sí mismo" dedicándose a reconstruír a súa vida. Un informe da comisaría de policía (29-8-51) considérao 

 totalmente desafecto al Nuevo Estado. Estuvo afiliado con anterioridad al G.M. Nacional al Partido Socialista siendo persona destacada con otros hermanos suyos en tiempos de la República. Carece de ideas religiosas.

 O 8 de setembro foron revocados os autos de procesamento.

Outro irmán, Alfonso, mestre, fora secretario do comité executivo da Juventud Republicana de Pontevedra. En Madrid alístase nas Milicias Cívicas de Izquierda Republicana. Combateu no Batallón de Milicias Populares Gallegas durante a guerra. Acadou a graduación de tenente de Intendencia. Estivo nos campos de refuxiados de Argelés, Vernet d'Ariège e Barcarés. Participou na resistencia francesa contra os nazis.

"Con fanatismo y disciplina": A Guardia de Franco

Dentro das organizacións que existían dentro da Falange, a Guardia de Franco era algo así como a encargada de custodiar e defender as esencias do pensamento falanxista. Creada no ano 1944 (fixo o seu primeiro desfile como tal en Pontevedra, con motivo dunha visita de Franco) sobreviviu ata o ano 1977. Estaba organizada por localidades, comarcas e provincias e contaba cun mando estatal formado pola lugartenencia xeral dependente da Secretaría Xeral do Movemento; á fronte estaba o lugartenente xeral, nomeado polo Xefe Nacional, e os servizos de organización, formación e actividades, á fronte dos cales figuraban os Inspectores Nacionais da Guardia de Franco. Os lugartenentes provinciais dependían dos xefes provinciais do Movimiento. A estrutura constaba de Escuadras, con xefe e nove escuadristas, Falanxes, formadas por seis escuadras (nalgúns casos, por tres) e Centurias, que constaban de tres Falanxes.

Na provincia de Pontevedra, as comarcais radicaban en: Caldas, A Estrada, Lalín, Porriño, Ponteareas, Redondela, Tui, Vilagarcía, Pontevedra e Vigo. Na maioría das localidades non parece que houbera moito entusiasmo para constituíla e abondan as escusas para evitar o ingreso. Durante a estancia de José Solís Ruíz como gobernador, lévase a cabo unha reorganización de cara a poñer orde e “seriedade”. Noméanse unha serie de lugartenentes comarcais e locais: Germán Rodríguez Dios (Pontevedra), Felipe Castro Valladares (A Estrada), Manuel Gómez Fragoso (Lalín), Nereo López Rojo (O Porriño), José Luis Rodríguez Otero (Ponteareas), Faustino Álvarez (Vilagarcía), Eudoro Goberna Ramilo (Vigo), entre outros. Pola lugartenencia provincial pasaron personaxes como José Ojeda de la Riba, Juan Manuel Pardo Gayoso, Antonio Echevarría Ortiz ou o inspector de educación Emilio Fernández Figueroa, xa na década dos sesenta. A nivel estatal, o máis coñecido foi Luis González Vicén, falanxista próximo a Girón de Velasco e que, posteriormente, sería fundador dos Círculos José Antonio e estivo na onda do “falanxismo auténtico”. Para seleccionar os mandos tiñan preferencia os que foran oficiais do Exército durante a guerra e non podía ocuparse ningunha “Jerarquía” no Movimiento sen pertencer á Guardia de Franco.

Os militantes podemos encadralos en dous grupos segundo a procedencia: por unha banda xefes falanxistas, militantes da Vieja Guardia, ex-combatentes e voluntarios da División Azul e, por outra, os que se integraban a través das Falanges Juveniles cando cumprían os 21 anos.

Dentro da cerimonia de ingreso estaba o chamado “bautizo”, nel destacamos o xuramento que prestaba cada novo membro sobre os Evanxeos e ante o crucifixo. Logo de renovar o xuramento da Falange efectuaban un específico da Guardia de Franco: 

Juro al ingresar en la Guardia de Franco vivir en constante afán de superación, servir con fanatismo y disciplina y ser leal hasta la muerte al Jefe Nacional de la Falange.

Nas instrucións que o mando central enviou aos lugartenentes provinciais para os actos de ingreso de militantes procedentes do Frente de Juventudes, que se celebraron o 29 de outubro de 1948, figura o seguinte parágrafo:

La Guardia de Franco es la Guardia política del Movimiento que engloba la Vieja y la Nueva Guardia del Nacional-Sindicalismo, es Vanguardia de inquietud política que no cejará en la lucha diaria y tenaz contra los enemigos de la Revolución y que por eso agrupa en su seno a la mayor y mejor fuerza de nuestra primera línea política.

A Guardia de Franco contaba cunha emisora propia, “La voz de la Falange”, con sede en Alcalá 44 (sede da Secretaría General del Movimiento), que transmitía en onda curta de 23 a 24 horas. Esta emisora tamén publicaba a revista “Altavoz”, por subscrición exclusiva para afiliados. Outras publicacións do mando central eran o decenario “Si” e o boletín interno “En Pie”. Nalgunhas localidades tamén contaban con publicacións propias, era o caso de Ourense, onde publicaban “Arco”.

En canto ás actividades desenvolvidas por esta organización, podemos agrupalas nos seguintes apartados principais:

Política interna.- Na circular 13 (27-8-48), o lugartenente xeral ordena a creación de “Juntas de agitación política”. Ao mes seguinte, anímase a presentarse ás eleccións municipais e sindicais do Réxime

 llevando al ánimo de las gentes el hecho de que la Falange no se encuentra vinculada a los errores administrativos que pudieran haberse cometido y precisamente por ser esto así acude a la elección, entre otras cosas, para pedir responsabilidades por las actuaciones pasadas y sobre todo porque considerándose en posesión de la verdad, está plena de entusiasmo y de fe para guiar al pueblo español por el camino revolucionario que este desea ir. 

Adopta unha postura belixerante contra outros sectores do franquismo, que considera representantes da “vella política” e contrarios ás ideas falanxistas, como veremos máis adiante. Isto leva a que certos membros da organización, a medida que comproban que os postulados xoseantonianos non se levan á práctica, tomen unha postura crítica contra o propio Franco. Pode ser un dos exemplos a actitude da Centuria XVI de Montañeros que, o 20 de novembro de 1957, nun funeral por José Antonio, cando Franco lles ía pasar revista, deron media volta dándolle as costas e saudando brazo en alto. Houbo outros actos semellantes que ocasionaron destitucións e encarceramento de militantes.

Información e actividades de contra-insurxencia.- Contaba cun servizo de información propio e os xefes provinciais debían remitir ao mando central: 

 Nota de cuantos hechos ocurran dentro del territorio de la provincia de tu mando, cometidos por grupos terroristas o de guerrilleros [...] Todo género de propaganda, que se reparta en tu provincia por elementos marxistas, monárquicos u otros, de los cuales nos enviarás un ejemplar de cada hoja o pasquín, que deberán estar en nuestro poder a las veinticuatro horas de haberse repartido (23-3-47). 

Nunha nota reservada (19-2-47), o xefe provincial accidental, Enrique Quesada Munuera, remite a Madrid copias da propaganda clandestina distribuída na capital pontevedresa “que han sido recogidas por camaradas de la Guardia de Franco”.

Non se limitan só a tarefas de información senón que tamén pasan á acción: en Pontevedra forman “grupos de protección, vigilancia y retén” en datas sinaladas como o 14 de abril e o primeiro de maio e días próximos.

Tamén hai constancia documental (co selo de secreta) da participación de falanxistas (algúns de tráxico recordo) en servizos de vixilancia nocturna en colaboración coa policía.

En todo o estado colaboran coa Guardia Civil na loita contra a resistencia armada e, nalgúns casos, forman parte das contrapartidas.

Os monárquicos alfonsinos, carlistas e os antigos membros de Acción Popular, que ocupaban cargos e influían cada vez máis nos gobernos, eran branco das súas críticas e actuacións. As instrucións da lugartenencia xeral aos mandos locais eran non consentir propaganda monárquica e cortala da “manera que sea precisa”. Para iso, os mandos deberían facer que “camaradas especializados” se infiltrasen nos sitios de reunión de monárquicos de calquera signo a fin de que o mando puidese estar informado en cada momento “de las posibles alteraciones que se pretendan y sea más fácil evitar la propaganda que en esta Circular se ordena destruír”.

A confrontación cos carlistas tivo momentos de moita tensión como o incidente en Pamplona entre carlistas, a policía e o lugartenente da Guardia de Franco Zabalza. Como resultado prenderon 36 días a Zabalza, fixéronlle consello de guerra e impuxéronlle 2000 pesetas de multa. A indignación da organización levou á apertura dunha campaña de solidariedade e recollida de fondos para patentizar a súa oposición á sanción.

Con motivo da difusión de presunta propaganda monárquica criticando o protocolo entre Franco e Perón, a lugartenencia provincial, aparte de dar instrucións para contrarrestala e rebatela dialecticamente nos distintos lugares, indica:

En forma alguna se debe tolerar que se haga política contra el hombre que ha sido y es el más fuerte baluarte de nuestra independencia, política que se hace a base de “eslogan” propagandísticos totalmente falsos, con la intención final de pedir que reine D. JUAN III, de cuya servidumbre al extranjero tenemos tantas pruebas recientes, como si no hubiera significado suficientemente para España las pérdidas territoriales que nos ha ocasionado graciosamente la familia borbónica, -desde la Luisiana a Gibraltar- cuyo representante actual, identificado totalmente con la línea política familiar, se nos ofrece como el Rey liberal anarco-populista.

La Guardia de Franco y todos y cada uno de sus componentes cerrará dialecticamente, o por el medio más adecuado, cualquier boca que apoyándose en las falsedades indicadas al principio de este escrito, o en otras análogas, traten de llevar la desorientación a los españoles para la consecución posterior de sus fines bastardos. (3-5-48)

Atribuían a elementos procedentes de Acción Popular (aos que chamaban neocedistas) a formación de entidades “que pretenden ser obreras y católicas” e que utilizaban para desacreditar a política de reivindicacións sociais falanxistas. Consideran que existía o perigo de que, baixo este tipo de organizacións, puidesen reunirse elementos de filiación marxista, anarquista ou separatista. Chaman a desenmascaralos e combatelos para que 

no prevalezca la intención ni el deseo de quienes desde unos puestos de responsabilidad y respeto pretenden crear un arma que sería origen de disgustos y divisiones entre los obreros españoles y por lo tanto en la Nación entera.

Pontevedra foi sede de albergues da organización na Lanzada e na illa de san Simón. Neste último lugar ocorreu, o 22 de agosto de 1950, un naufraxio no que morreron afogados 43 membros desta organización.

 

Pontevedreses e pontevedresas na Olimpíada Popular (e 2) O Eiriña C.F.

 

No relativo aos deportistas pontevedreses que viaxaran para participar na Olimpíada Popular, o estudio máis completo está publicado por Enrique Acuña, referencia inescusable sobre a historia pontevedresa neses anos. Acuña publicou dous artigos, un nos Cadernos A Nosa Terra de Pensamento e Cultura, nº 17 (17-7-94) titulado “Futbolistas na Olimpíada Popular” e outro no Diario de Pontevedra (23-1-94) “De la Olimpiada Popular de Barcelona a un campo de concentración en Francia”. Agradezo a Acuña a súa xenerosidade por facilitarmos. A estas publicacións remito a quen queira saber máis sobre o tema. Nesta entrada limitareime a engadir algún resultado do Eiriña en partidos xogados en Madrid e a unhas imaxes pouco coñecidas do equipo pontevedrés en Madrid e do capitán da selección de Vigo, Manuel Pazó.

O 24 de agosto de 1936, o Eiriña vence ao Peña Amparo por 4-1, no Campo do Gas. O 3 de setembro, no Stadium de Vallecas, a beneficio dos hospitais de sangue, derrota ao Colonia Deportiva por 5-0. O 11 de outubro, tamén no Campo do Gas, vence ao Imperio por 1-0. O gol marcouno Coruña en combinación con Carolo.

As imaxes foron publicadas en Crónica e na Hoja del Lunes de Madrid.

Pontevedresas e pontevedreses na Olimpíada Popular (1) O coro olímpico.

 

No mes de xuño de 1936, reúnense no local da Federación de Clubs Modestos de Pontevedra, unha serie de entidades como o club de fútbol Eiriña, a asociación de Clubs Modestos, a Gimnástica, o Náutico, as Juventudes Culturales y Recreativas, estudantes e xornalistas. O obxectivo era constituír a Comisión Pro- Olimpiada Popular, que se celebraría entre o 19 e o 26 de xullo na cidade de Barcelona, como oposición á de Berlín.

A estrutura da comisión quedou constituída do seguinte xeito: Executiva e administración, Agrupación Cultural Deportiva Obrera; Prensa, José Álvarez Limeses, Luis Fernández e Antonio Reyes; Folclore, Agustín Estévez, Alfonso Rodríguez Castelao, Eugenio Urtaza e Ramón de Valenzuela; Atletismo, Enrique Alfonsín, José Mariño e Roberto Rodríguez; Natación, José e Santiago Rodríguez Ruibal; Remo, Antonio Moure, Félix Rivas e Adolfo Rocafort; Fútbol, Ángel Álvarez, Celestino Freire “Barril” e Castor Pacheco; Baloncesto, Andrés Calviño, Ernesto Hermida, Antonio Sánchez e Francisco Santiago.

Deixemos que sexa a institución inspiradora, a Agrupación Cultural Deportiva Obrera, que nos fale das Olimpíadas:

Esta Olimpiada será como protesta por la Olimpiada fascista de Berlín. Por lo tanto debe resultar lo mejor posible. Para ello, tenemos que enviar de toda España el mayor número posible de participantes proletarios. De esta provincia pensamos enviar unos 60; entre atletas y el coro gallego. De estos 60, 20 por lo menos deberán ser compañeras; para irlas introduciendo en la lucha.

Para reunir fondos, articúlanse unha serie de actividades como representacións teatrais en todas as parroquias, a cargo das xuventudes recreativas; bailes como o organizado o 28 de xuño pola Sociedade Recreo de Artesanos coas orquestras “Jazz” e a da Sociedade de Profesores de Música. Tamén se piden donativos, que se reciben no Petit Bar, na farmacia de Maquieira e nos comercios de Pérez Crespo e Pedrosa. O Comité organizador diríxese a institucións e sindicatos xa que 

como no tenemos dinero para tantos gastos hemos organizado una suscripción, y que también pediremos algo al Ayuntamiento (aunque no tiene un pataco). Esperamos que vosotros nos ayudeis, pues de los burgueses no esperamos nada.

Nesta entrada falaremos do coro galego composto por 41 integrantes, con sección de baile da Sociedade Artística; entre os seus membros destacamos a Agustín Estévez e o recoñecido cantor e veterano dirixente comunista Eugenio Urtaza e varias persoas da súa familia.

O 17 de xullo saen de Pontevedra con destino a Barcelona; con motivo do golpe militar, o 26 dese mes trasládannos a Valencia no barco “Capitán Sagarra” e, posteriormente marchan a Madrid onde chegan o día 30 e son acollidos polo concello, o “Lar Gallego” e outras entidades. Residen no colexio incautado de El Pilar. Como afirma o xornal El Liberal (29-1-1937) “durante su larga estancia en Madrid cooperó brillantemente en los festivales benéficos celebrados en los teatros de la capital de la República” para recadar fondos destinados ao Socorro Rojo. Destacariamos o celebrado no teatro Metropolitano, xunto co coro de Vigo, o Rosalía de Castro de Madrid e os gaiteiros de Soutelo e o que tivo lugar a mediados de agosto no Monumental Cinema, organizado polo partido comunista a beneficio das Milicias populares. Neste actuaron artistas tan coñecidos como Angelillo, La Argentinita, a parella de baile formada por Pilar López e Miguel del Albaicín, proxectouse a película “Julio 1936” e representouse o cuarto acto da obra de revolucionaria “Asturias”. Xunto a eles o coro olímpico pontevedrés.

En marzo de 1937, aos maiores, o director e as mulleres, envíanos a Murcia e o resto son mobilizados.

Fai tempo, Bernardo Máiz, coa súa habitual xenerosidade, pasoume un recorte cunhas follas do libro “Acorazado Jaime I: el Potemkin español” de Manuel Gantes; pedíame Bernardo información sobre as referencias que alí aparecían sobre un coro pontevedrés. Hoxe sabemos que se tratou dun festival en Cartagena patrocinado pola Escuadra republicana a beneficio do Socorro Rojo Internacional. Copiamos uns parágrafos desta emocionante actuación:

A principios de aquel verano llegó a Cartagena un coro de Pontevedra, cuya presencia causó una gran satisfacción entre los residentes gallegos. [...] Cuando fué anunciada la fecha y la hora de la función en la ciudad, las localidades despachadas fueron insuficientes para acoger el gran número de personas que trataban de acceder al local del festival [...] con la sala abarrotada de público, cuando se abrió el telón la gente se levantó de los asientos y ovacionó largamente a los coristas que desde el centro del escenario sonreían amablemente a los espectadores. Y cuando las gaitas empezaron a tocar, las ovaciones arreciaron de tal manera que por veces apagaban el eco de sus dulces sonidos. A todo esto y ya vuelto el silencio a la sala, la agrupación cantó y bailó un escogido repertorio de foliadas y pandeiradas. Pero pronto el entusiasmo volvió a subir de tono y fué cuando dos parejas infantiles bailaron una jota y dos muiñeiras, que hicieron que los asistentes exclamaran continuamente “¡Viva Galicia!”.

Ao final interpretaron o himno galego, coreado polo público posto en pé, e a Internacional

que fué un delirio por los vivas que se daban a la región, a la República, a la libertad y al Partido Comunista de España. Y como colofón a esta gran manifestación de entusiasmo, en el aire se agitaban igual que árboles en una fraga, infinidad de puños alzados en señal de afirmación antifascista.

Rematada a guerra, non tardaron as represalias: a algúns xa os deteñen o mesmo día do regreso a Pontevedra: Víctor e Viriato Lamas Fernández, Rogelio Pérez Hortas e Eugenio Urtaza Norat.

Foto: Crónica de Madrid, 11-10-1936.