Mediante o estudo
detallado dalgunhas causas militares podemos apreciar variables de
interese para o mellor coñecemento das circunstancias nas que se
desenvolveu a represión tras o golpe de estado do 36. Hai
localidades nas que o xogo de influencias e manexos de persoas ou
grupos de poder son máis explícitos en canto a aplicar máis ou
menos rigor no castigo. Unha destas localidades é a de Tui da que,
noutra entrada anterior, xa apuntabamos esta situación.
Nesta ocasión
utilizaremos a causa 422/38, que se lle instruíu a Ángel Domínguez
León “Cucú”, Alfredo Rocha Fonseca, Ángel Rodal Lanzós,
Marcelino Tajes Justo e Manuel Rodríguez Alonso (a este último
abriríaselle causa separada e quedaría fóra da citada).
A apertura deste
procedemento sorprende polo tardío da data de apertura (1938),
máxime por tratarse de persoas que tiveran un comportamento activo
na defensa da legalidade republicana nos días posteriores ao golpe.
Todos recoñecen a súa militancia na CNT, que participaran nas
requisas de armas ou explosivos e na vixilancia armada da poboación
(aducen que o fixeran ameazados por persoas como os irmáns Costas
“Os platilleiros”, o xastre comunista Antonio, un tal Wenceslao,
o médico Losada e Antón Alonso Ríos), pero negan a participación
nos enfrontamentos armados contra as tropas do exército que
avanzaban contra Tui.
Á maioría
detivéranos nos primeiros días pero, comparativamente con outros en
iguais circunstancias, as sancións non foran excesivamente
rigorosas: uns días de prisión e confinamento fóra da localidade
(Domínguez en Pobra de Trives, Rodal deportado a Lugo e confinado en
Ferrol, Tajes en Viana do Bolo).
Cando se abriu a
causa, case dous anos despois dos feitos, a opinión estendida na
localidade era de sorpresa debido a que xa foran castigados no seu
momento, apuntábase ao papel de determinadas persoas instigando e
premendo as autoridades para esta actuación. Tanto é así que se
piden informes sobre as testemuñas de cargo e de descargo, así como
a proposta de nomes de persoas de orde e criterio xusto para que
opinen sobre o caso.
Os informes,
emitidos pola policía e concello, proporciónannos interesantes
apreciacións sobre diferentes personaxes tudenses considerados
persoas de orde e afectos ao Réxime. Aparecen aquí, como ocorre no
resto do territorio, representantes da “vella política” que
deixaran no armario a militancia no partido Radical e outras
formacións e vestiran a “camisa nueva” azul da Falanxe para
continuar exercendo o poder nos novos tempos.
Entre as testemuñas
de cargo, ou sexa, contra os procesados, atopamos a:
Esteban Areses
Vidal, farmacéutico, antigo membro do P. Radical, detivérano por
orde do gobernador en abril do 36, “conceptuado como cacique” e
membro de Falanxe; os seus dependentes Leandro García Pérez e José
Álvarez Gómez, coas mesmas influencias caciquís que o xefe.
Os militantes de
Falanxe e antigos gardas cívicos: Rafael Rodríguez Domínguez
(chofer de galletas La Peninsular), Pedro Enríquez Ferreira e Manuel
Estévez Pérez (ambos pertenceran ao P. Radical).
Francisco Baquero
Pérez, monárquico, presidente do Bloque Nacional, falanxista. Tamén
estivera detido en abril.
Álvaro Jurado
Romero, monárquico, xefe local de FET y de las JONS; tiña
antecedentes de detencións por diversos motivos e “comercialmente
deja bastante que desear”.
Josefa Gil Fernández
(S. Femenina), José Solleiro Abal e Isidra Martínez Fernández.
Entre as testemuñas
de descargo, favorables aos acusados, temos a:
Juan Álvarez Besada
(farmacéutico), César Estévez González (panadeiro), José Diz
Jurado (numerosos antecedentes), Marcelino Herranz, Carmen e Perfecta
Diz Rodríguez “as Cachopas” (“son de la aldea” dicía o
informe), Quintín Diz e a súa dona, Perfecta González “A
Pelona”, José Fonseca, Luciano González Coca e José Calvo
(axentes de investigación e vixilancia), Gonzalo Martín Jiménez
(axente de aduanas), Campio Martínez Míguez (municipal), Emilio
González (almacenista de fariñas), José Alonso “O Torto” ou
“Palleiro”, Manuel Capón Busto, (sarxento de carabineiros).
Raimundo Vázquez
Real, portugués, multouno o gobernador con mil pesetas, no ano 1937,
por “tibieza en el cumplimiento de sus deberes de ciudadano”.
Manuel Pino Sánchez,
avogado, detido en abril do 36. Fora un dos políticos máis
influentes na bisbarra e representara durante tempo ao deputado
conservador e ministro Mariano Ordóñez. Considerado como cacique.
José Álvarez
Blanco “José da boa vida”, portugués, monárquico, falanxista,
sancionado por contrabando e irregularidades comerciais.
Cecilio Domínguez
Rodríguez, dono dun almacén de aves e sospeitoso de actividades de
contrabando.
Nos informes da
comisaría de Vigo (9-4-1938) destaca a ratificación de que “Durante
los ocho o diez días que la expresada localidad estuvo bajo el
dominio marxista no se produjeron en la misma delitos de sangre ni
hechos de notoria importancia”; confirma que era opinión
xeneralizada a estrañeza de que fosen procesados de novo mentres
outras persoas de maior significación política e social “pululan
por las calles con entera libertad”. Os procesados observaran boa
conduta, os opinantes consideraban absurdo e a destempo volver sobre
feitos xa xulgados e “a través de sus manifestaciones se vislumbra
cierta realidad como el que las nuevas actuaciones hayan sido
motivadas debido a instigaciones caciquiles”.
Propón como
testemuñas imparciais a varias persoas; son moi interesantes as do
xuíz Evaristo Rodríguez Fonseca que
cree en conciencia que el
dar nueva vida a este asunto es debido a un deseo de resucitar cosas
sobre las que no se debiera volver, desconociendo si el propósito
individual de cada uno de los testigos de cargo hubo otras
intenciones particulares; desconoce si el Sr. Areses, al que estima
de algo cacique, fué el promotor principal de dar cuerpo a este
nuevo atestado levantado.
O depoñente afirmaba que lle producía
unha sensación lamentable que se intentase volver, despois de dous
anos, sobre condutas xa xulgadas, dando unha sensación de
inseguridade para os cidadáns que se significaran dalgunha maneira
antes do “Movimiento” e cerrándolles toda posibilidade de
rehabilitación.
Outra testemuña
proposta, o axente de aduanas César Pérez Bouzas, tamén considera
inútil e inxusto volver insistir sobre condutas xa depuradas; apunta
que as posibles razóns
estriben en apreciaciones del Teniente de
la Guardia Civil, el cual llevado de su celo profesional seguramente,
no ha cejado de insistir sobre estos pequeños detalles que no
interrumpen en lo más mínimo la buena consolidación del Régimen
en el pueblo de Tuy [...] entre los testigos de cargo, destaca al Sr.
Areses por su tendencia marcadamente caciquil, observada bien de
cerca por todos los vecinos de Tuy, no obstante lo cual ha sido
siempre respetado; el señor Pino, entre los testigos de descargo,
adolece de un mal parecido.
Como vemos,
reitéranse as alusións ao farmacéutico Areses, destacado entre as
testemuñas de cargo e, entre as de descargo o avogado Pino; estes
serían as cabezas visibles das posturas enfrontadas.
Como brazo executor
sitúase o tenente Francisco Paz Muñoz, vello coñecido nas tarefas
represoras de primeira hora na capital provincial en compañía do
deputado Víctor Lis. Este tenente alega que actuaba baixo as ordes
do xefe de orde pública.
O consello de guerra
celébrase en Vigo o 9 de setembro de 1938; actúa de defensor o
alférez de complemento Miguel Ángel Llano de la Vega. Entre as
persoas que interveñen na vista como testemuñas de descargo
destacamos a do avogado Manuel Pino, o xefe de Falanxe José Gándara
e o falanxista da “vella garda” Manuel González Fernández,
todos favorables aos acusados. Pola contra, José Solleiro acusa a
Rocha manifestando que o vira na farmacia de Areses a buscar nitrato
e xeso para fabricar bombas. A intervención do defensor foi
interrompida dúas veces polo presidente do tribunal para chamalo á
orde.
Os acusados foron
absolvidos e, dados os seus antecedentes, postos á disposición do
delegado gobernativo para sometelos a vixilancia.